İçeriğe atla

Fenikeliler

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Fenikeliler
Φοινίκη
Phoiníkē (Yunanca)
MÖ 2500-MÖ 64
"Fenike haritası", görünüşe göre Levant'ın "Fenike" olarak bilinen kısmı hakkında kabaca bir fikir vermeyi amaçlamaktadır, ancak herhangi bir tarihi imparatorluğa veya yönetime karşılık gelmemektedir. Belirtilen şehirler, belki de Geç Bronz Çağı'nda (?) antik Fenike şehir devletleridir.
"Fenike haritası", görünüşe göre Levant'ın "Fenike" olarak bilinen kısmı hakkında kabaca bir fikir vermeyi amaçlamaktadır, ancak herhangi bir tarihi imparatorluğa veya yönetime karşılık gelmemektedir. Belirtilen şehirler, belki de Geç Bronz Çağı'nda (?) antik Fenike şehir devletleridir.
BaşkentYok; baskın şehirler Sayda, Biblos ve Sur'du
Yaygın dil(ler)Fenikece, Pönce
Resmî din
Kenan mitolojisi
HükûmetFarklı derecelerde oligarşik veya plütokratik unsurlar içeren, krallar tarafından yönetilen şehir devletleri; MÖ 480'den sonra Kartaca'da oligarşik cumhuriyet
Fenike şehirlerinin başlıca kralları 
• y. 1800 BC
Abishemu (Lübnan'ın tasdik edilmiş en eski kralı)
• MÖ 969-936
I. Hiram
• MÖ 820-774
Pygmalion
Tarihî dönemKlasik Antik Çağ
• Kuruluşu
MÖ 2500
• Sur, I. Hiram yönetiminde şehir merkezi oldu
MÖ 969
• Pygmalion Kartaca'yı kurdu (efsaneye göre)
MÖ 814
• Dağılışı
MÖ 64
Öncüller		 Ardıllar
Kenan
Hititler
Yeni Krallık
Suriye (eyalet)

Fenikeliler (Rumca: Phoiníkē), Antik Çağ'da yaşamış Sami dillerine mensup bir dil konuşan Akdenizli kavimdir. Bereketli Hilal'in Akdeniz'e bakan kıyılarında gelişen bu uygarlık, talassokrasik bir yapıda şekillenmiştir. Fenikeliler, Doğu Akdeniz'den tüm Akdeniz kıyılarına hatta Atlas Okyanusuna yayılarak en bilineni Kartaca olan çeşitli şehir devletleri kurmuştur.

Bir deniz kavmi olarak öncelikle ticaretle uğraşmışlar; gittikleri yerlere zeytin, zeytinyağı, incir, ceviz, badem, nar, erik, hurma, kayısı, kavun, balkabağı, şarap gibi gıda ürünleri; bakır, demir, gümüş, altın gibi madenler; Sedir ağacından kereste; fildişi ve camdan sanatsal nesneler; yün, keten, pamuk ve ipek gibi kumaşlar götürmüşlerdir. Mısırlılardan öğrendikleri cam işleme sanatını ilerleterek, Sayda, Sur ve Sarepta gibi şehirlerde saydam camlar üretmişlerdir. Asıl şöhretlerini ise farklı farklı renklendirdikleri kumaşlar sayesinde edinmişlerdir. MÖ 1570'te bir tür kabuklu deniz canlısı olan Murex sayesinde mor renkli kumaşlar elde etmeyi başarmışlar ve sonraki zamanlarda Antik Yunanlar tarafından getirdikleri bu renk kumaşa atfen mor rengin vatanı (Yunanca: Phoiníkē) insanları yani Fenikeliler olarak anılmaya başlanmışlardır.[1][2] Antik Çağ'ın şairi Homeros, Troya'lı Paris'in Helen'e kendisiyle birlikte kaçması için Fenike kumaşı hediye ettiğini söylemiştir.

Fenikelilerin en bilinen buluşu alfabedir. Fenike alfabesi, günümüz tüm modern alfabelerinin temelini oluşturmaktadır[3][4] Alfabeleri, önce Anadolu ve Antik Yunan Uygarlıklarında; sonra Kenan bölgesinde ve Antik Roma'da yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Fenikelilere ait ilk kayıtlar, Kenan toprakları olarak adlandırılan günümüzde Lübnan, İsrail, Suriye, Ürdün, Gazze ve Türkiye'nin güney kıyılarını içine alan bölgede milattan önce üç bin yıllarına kadar gitmektedir. Arvad, Zemar (Simyra), Trablus, Biblos, Beyrut, Sayda, Sur, Akka liman şehirlerini kuran Fenikeliler, milattan önce 2500 yıllarından itibaren Mısırlılarla ticari münasebete başlamışlardır. Bu ülkeye ağaç ve nebati koku maddesi, zeytinyağı ve reçine ihraç ederlerdi. Ancak siyasi bakımdan iyi teşkilatlanamadıklarından kısa zamanda Mısır'ın nüfuzu altına girdiler. İki bin yıllarının başında Hiksosların istilalarına uğradılar. Mısırlılar istilacılara karşı korumak bahanesiyle Fenike topraklarını tamamen askeri işgal altına aldılar.

Uzun süren karışıklıklardan sonra Fenike, MÖ 14. yüzyılın sonunda Mısır'ın işgalinden kurtuldu. MÖ 9. yüzyılda ise, Fenike için Asurlular büyük bir tehdit unsuru oldu. Zaman zaman Fenike üzerine seferler düzenleyen Asurlular bölgeyi kısa aralıklarla hakimiyetleri altına aldılar. Fenike MÖ 6. yüzyılda Perslerin istilasına uğradı. Daha sonra Büyük İskender tarafından zapt edildi.

Fenikelilerin Sur kentinden kovulan bir grup asi Fenikeli MÖ 800 yılında Tunus sahillerinde Kartaca'yı kurdular. Kartaca kendi statüsüne rağmen Fenike kentlerinden olan Sur (Tyros)'a bağlılığını sürdürdü ve ticari karının %10'unu tanrı Melkart'ın tapınağına bağışladı. Kartaca, Roma'ya karşı Hannibal isimli komutanı ile girdiği savaşı kaybetti ve bu sayede Roma, Akdeniz ticareti ve hakimiyetini ele geçirdi.

Fenikeliler, yaşadıkları dönemde Akdeniz'in her noktasına yayılmış, günümüzde Britanya olarak bilinen adaya kadar ulaşmış, o dönemde dünyadaki ilk büyük ticaret ağını oluşturmuştur. Hem başka dil konuşan insanlarla anlaşmayı, hem de kayıt tutmayı kolaylaştırmak amacıyla o zamana kadar sadece resimlerden oluşan yazı sistemlerini devrimsel bir buluş olan basit formlarda çizilebilen sembollere dönüştürmüşlerdir. Oluşturdukları Fenike alfabesiyle günümüz çağdaş yazı sisteminin temellerini atmışlardır. O dönemde Deniz Kavimleri'nden Fenikeliler ve Mikenler uygarlığın ulaştırma memurlarıydı, uygarlığı taşıma görevini gerçekleştirmişler; Avrupa'da Yunan, Minoan ve Roma uygarlıklarının şekillenmesine yardımcı olmuşlardır.[5] Madenleri arama çabası, kâşif ve madencileri daha uzaklara, hatta Kuzey ve Batı Avrupa'nın bilinmeyen barbar bölgelerine kadar götürmüştür. Burada ticaret her zaman çalışmasını sürdürmüş, izolasyonu zayıflamış, insanların birbirleriyle ilişkilerini değiştirmiş, dünyaya yeni biçimleri kabul etmeye zorlamıştır.

Fenike adı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Fenike haritası

Fenikelilere bu ismi veren Yunanlar olmuştur ve Fenikeliler ismini ilk olarak Yunan tarihçi Heredot kullanmıştır. Fenikelilerin kendi dillerinde kendilerine ne ad verildiği tam olarak bilinmemektedir. Kendilerini Kenaniler adıyla zikrettikleri sanılmaktadır. Kenani adı bazı araştırmacılara göre Hurrice olan bir sözcük iken bazı araştırmacılara göre de Samice bir sözcüktür ve kırmızı anlamına gelen Kenanigi'den gelmektedir. Fenikeliler adı da benzer şekilde Yunancada, Sur moruna atfen 'kızıl insanlar' anlamına gelen Phonikes kelimesinden gelmektedir. Kısaca bu etnik topluluğa Helenler Fenikeliler adını verirken Doğu kavimleri Kenaniler adını kullanmıştır.

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ticaret

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Fenikeliler ve şarap
Büyük Fenike ticaret ağları (y. 1200–800 MÖ)

Fenikeliler, Akdeniz ve Yakın Doğu'ya yayılmış farklı medeniyetler arasında aracı olarak hizmet etmiş, malların, bilginin, kültürün ve dini geleneklerin değişimini kolaylaştırmıştır. Geniş ve kalıcı ticaret ağlarının, Yunanlar ve özellikle Romalılar tarafından sürdürülecek olan ekonomik ve kültürel olarak bütünleşik bir Akdeniz'in temellerini attığı kabul edilir.[6]

Fenike yüzleri. MÖ 4. yüzyıl Olbia'dan cam. Cesur renk fonları ve detaylı saçlar Yunan izlenimi verir.

Fenikelilerin Yunanlarla bağları derindi. Doğrulanmış en eski ilişkinin, Girit'teki Minos medeniyetiyle (MÖ 1950-1450) başladığı anlaşılır. Bu uygarlık, Miken uygarlığı ile (MÖ 1600-1100) birlikte klasik Yunanistan'ın atası olarak kabul edilir.[7] Arkeolojik araştırmalar, Minosluların Fenikeliler aracılığıyla Yakın Doğu mallarını, sanatsal stillerini ve geleneklerini diğer kültürlerden kademeli olarak ithal ettiğini öne sürer.

Fenikeliler, sekizinci yüzyıldan başlayarak önemli miktarlarda sedir kütükleri ve şarap sattılar.[8] Mısır ile şarap ticareti, 1997'de İsrail'in Askalon'un 50 kilometre (30 mi) batısındaki açık denizde keşfedilen gemi enkazlarıyla canlı bir şekilde belgelenmiştir.[9] Lübnan'ın Sur ve Sarepta'daki seramik fırınları, şarap taşımak için kullanılan büyük pişmiş toprak kavanozları üretiyordu. Fenikeliler, Mısır'dan Nübye altını satın aldılar.

İspanya'nın Cádiz kentinde bulunan Fenike lahitlerinin, Fenikelilerin anavatanı olan Sidon'dan ithal edildiği düşünülür.[10][11] Cádiz Arkeoloji Müzesi.

Başka yerlerden, çoğunlukla Sardunya ve İber Yarımadası'ndan muhtemelen en önemlisi gümüş olmak üzere diğer malzemeleri elde ettiler. Bronz yapmak için kullanılan kalay "güney İspanya'nın Atlantik kıyısı yoluyla Galiçya'dan elde edilmiş olabilir ya da Rhone vadisi ve kıyı Massalia üzerinden kuzey Avrupa'dan (Cornwall veya Bretonya) gelmiş olabilir".[12] Strabon, konumu bilinmeyen ancak İber Yarımadası'nın kuzeybatı kıyılarında olabilecek Cassiterides aracılığıyla Britanya ile oldukça kazançlı kalay ticaretinin olduğunu belirtir.[13]

Endüstri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Fenike metal kasesindeki av sahnesi (MÖ 8. yüzyıl). Figürlerin kıyafetleri ve saç modelleri Mısır'a aittir. Aynı zamanda, ortadaki resmin konusu insan ve hayvan arasındaki mücadelenin Mezopotamyalı temasına uygundur. Fenikeli zanaatkarlar sıklıkla komşu kültürlerin stillerini uyarladılar.

Fenike, sedir ağacı dışında önemli doğal kaynaklardan yoksundu. Kereste muhtemelen en eski ve en kazançlı zenginlik kaynağıydı; ne Mısır ne de Mezopotamya yeterli odun kaynağına sahipti. Sadece bu sınırlı kaynağa güvenemeyen Fenikeliler, hem günlük hem de lüks kullanım için çeşitli mallar üreten bir endüstriyel temel geliştirdiler.[14]

Fenikeliler cam yapımı, oyma ve oyma metal işçiliği (bronz, demir ve altın dahil), fildişi oymacılığı ve ahşap işçiliği gibi teknikleri geliştirdiler veya bu tekniklerde ustalaştılar.[15]

Fenikeliler seri üretimde erken öncülerdi ve çeşitli ürünleri toplu olarak sattılar. Antik çağda cam eşyanın önde gelen kaynağı oldular ve Akdeniz boyunca binlerce şişe, boncuk ve diğer cam objeleri gönderdiler.[16]

İspanya'daki kolonilerde yapılan kazılar, onların çömlekçi çarkını da kullandıklarını gösterir..[17] Çok çeşitli kültürlere maruz kalmaları, belirli pazarlar için ürünler üretmelerine olanak sağladı.[15]

İlyada, Fenike kıyafetlerinin ve metal eşyalarının Yunanlar tarafından çok değerli olduğunu gösterir.[14] Fildişi kabartmalar ve plakalar, oyulmuş istiridye kabukları, yontulmuş kehribar ve ince ayrıntılı ve boyalı devekuşu yumurtaları gibi uzmanlaşmış ürünler, özellikle daha zengin müşteriler için tasarlanmıştı.

Sur moru

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir Etrüsk mezarı (MÖ y. 350 ) tamamen mor toga picta giyen bir adamı tasvir eder

En değerli Fenike malları, Fenike zenginliğinin önemli bir bölümünü oluşturan Sur moru veya diğer adıyla Tiran moru ile boyanmış kumaşlardı.

Menekşe-mor boya, bir zamanlar doğu Akdeniz'in kıyı sularında bol miktarda bulunan ancak yerel olarak yok olan Murex deniz salyangozunun hipobranşiyal bezinden elde ediliyordu.

Fenikeliler boyayı MÖ 1750 gibi erken bir tarihte keşfetmiş olabilirler.[18] Fenikeliler, boya için ikinci bir üretim merkezini günümüz Fas'taki Mogador'da kurdular.[19]

Fenikelilerin boyanın üretimi ve ticareti üzerindeki münhasır hakimiyeti, emek yoğun çıkarma işlemiyle birleşince, bu boyayı çok pahalı yaptı. Sur moru daha sonra üst sınıflarla ilişkilendirildi. Kısa sürede birçok medeniyette, özellikle de Romalılar arasında bir statü sembolü haline geldi. Fenikelilerden gelen Asur haraç kayıtları, büyük ihtimalle Tiran morunu da içeren "parlak renkli kumaştan giysiler" içerir. Fenike tekstillerinde kullanılan tasarımlar, süslemeler ve nakışlar iyi karşılanırken, teknikler ve belirli açıklamalar bilinmemektedir.[15]

Madencilik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Fenike anavatanındaki madencilik faaliyetleri sınırlıydı; demir, değerli olan tek metaldi. İlk büyük ölçekli madencilik faaliyetleri muhtemelen Kıbrıs'ta, esasen bakır için gerçekleşti.

Sardunya neredeyse yalnızca mineral kaynakları için kolonileştirilmiş olabilir; Fenike yerleşimleri adanın güney kısımlarında, bakır ve kurşun kaynaklarına yakın yerlerde yoğunlaşmıştı. Roma işgalinden önceye ait olduğu görülen skorya ve bakır külçe yığınları, Fenikelilerin adada maden çıkardığını ve metalleri işlediğini düşündürmektedir.

İber Yarımadası, altın, gümüş, bakır, demir, kalay ve kurşun dahil olmak üzere antik çağda çok sayıda metalin en zengin kaynağıydı.[20] Fenike ve Kartaca işgali sırasında bu metallerin önemli miktarda üretilmesi, büyük ölçekli madencilik faaliyetlerini kanıtlar.[20] Kartacalıların madencilik için köle emeğine güvendikleri belgelenmiştir, ancak Fenikelilerin bir bütün olarak bunu yapıp yapmadığı bilinmemektedir.[20]

Bağcılık

[değiştir | kaynağı değiştir]

En dikkat çekici tarım ürünü, Fenikelilerin Akdeniz boyunca yayılmasına yardımcı olduğu şaraptı.[21] Üzüm asması Fenikeliler veya Kenanlılar tarafından evcilleştirilmiş olabilir, ancak büyük olasılıkla Güney Kafkasya'dan Mezopotamya veya Karadeniz üzerinden ticaret yolları aracılığıyla gelmiştir. Asmalar kıyı Levant'ında kolayca yetişirdi ve şarap Eski Krallık döneminde (MÖ 2686–2134) Mısır'a ihraç edilirdi.

Şarap, Fenike dininde önemli bir rol oynamış, adaklar ve kurbanlar için başlıca içecek olarak kullanılmıştır.[21] Sidon'un güneyindeki küçük bir Fenike kasabasında yapılan kazıda, en azından MÖ yedinci yüzyıldan beri kullanılan ve denizaşırı bir pazara yönelik olduğuna inanılan bir şarap fabrikası ortaya çıkarılmıştır.[21]

Oksitlenmeyi önlemek için kaplar bir zeytinyağı, çam ağacı ve reçine tabakasıyla kapatılmıştır.

Fenikeliler, Kuzey Afrika, Sicilya, Fransa ve İspanya'daki kolonilerinde üzüm bağları ve şarap imalathaneleri kurmuşlardır[21] ve ticaret ortaklarından bazılarına şarap yapımını öğretmiş olabilirler. Antik İberler, Fenikelilerle karşılaşmalarının ardından yerel üzüm çeşitlerinden şarap üretmeye başlamışlardır. İber çeşitleri daha sonra çoğu Batı Avrupa şarabının temelini oluşturdu.[22]

Gemi İnşası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ninova'dan (MÖ y. 700) kabartma olarak iki sıra kürekli savaş gemisi
Louvre'daki Kereste Taşımacılığı kabartması
Fenike gemilerini temsil edebilecek iki Asur gemi tasviri

Fenikeliler M.Ö. 1200'lü yıllarda büyük ticaret gemileri inşa ettiler. Bronz Çağı'nda omurgayı geliştirdiler. Çivili çene ve çıkıntı birleştirmeleri, Roma İmparatorluğu'nun sonlarına kadar standart hizmet verecek kadar etkili olduğunu kanıtladı.

Biremeyi ilk kullananlar muhtemelen MÖ 700 civarında Fenikelilerdi.[23] Bir Asur anlatımı, Fenikelilerin bu gemilerle yakalanmaktan nasıl kurtulduğunu anlatır.

Fenikelilere ayrıca antik Akdeniz dünyasındaki en gelişmiş ve güçlü gemi olarak kabul edilen ve sonunda Yunanlar tarafından benimsenen trireme'yi icat etmekle de itibar edilir.[24]

Fenikeliler birkaç denizcilik icadı daha geliştirdi. Hem kuru hem de sıvı mallar için kullanılan bir tür kap olan amfora, yaklaşık iki bin yıl boyunca hacmin standart bir ölçüsü haline gelen eski bir Fenike icadıdır. Kendini temizleyen yapay limanların kalıntıları Sidon, Tyre, Atlit ve Akka'da keşfedildi.[25] Denizcilik hukukunun ilk örneği de Levant'ta ortaya çıkmıştır.[26] Fenikeliler Demir Çağı'nda da haritacılığa katkılarını sürdürdüler.[27]

2014 yılında, Malta'daki Gozo adasının yakınlarında 12 metre (39 ft) uzunluğunda bir Fenike ticaret gemisi bulundu. M.Ö. 700 yılına tarihlenen bu gemi, Akdeniz'de bulunan en eski enkazlardan biridir. Şarap ve yağ içeren elli amfora yakınlara dağılmıştı.[28][29][30]

Uğraştıkları zanaat

[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğusunda Lübnan Dağları, batısında Doğu Akdeniz kıyıları, güneyinde Ras Nakura Burnu, kuzeyinde Asi Irmağı bulunan alanda merkez şehirlerini kuran Fenikeliler, denizci olduklarından Orta Doğudan Batı Akdeniz kıyılarına kadar yayılmışlardır ve deniz ticareti ile uğraşmışlardır. Fenikeliler Akdeniz civarında birçok koloni kurmuşlardır. Ticarette çok ileriydiler, gemileri de gelişmişti. Ham madde kaynaklarına ulaşmak için koloni kuruyorlardı ve gelişen Yunan uygarlığının en büyük rakipleriydi. Akdeniz çevresinde birçok ticaret merkezleri ve koloniler kuran Fenikeliler, çöl kervanlarının uğrak noktaları olan Şam, Hama, Dibre şehirlerinden ticaret malları alıp satıyorlardı. Batı ile doğu arasındaki ticarete aracılık ve komisyonculuk edip, ithalat ve ihracattan büyük gelir sağladılar.

Sur moru olarak bilinen boyalı Kumaşlar; tahıl ve yemiş; metal, ahşap, toprak, cam ve fildişi eşya, keten ihracatı yapıyorlardı. Dokuma, işlenmiş deri, mor boya ve koku maddeleri ticaret dallarının başta gelenleriydi. Ürettikleri camdan şişeler içinde kokular; amforalar içinde şarap, zeytinyağı ve gıdalar taşınıyordu.

Şarap kültürünün batıya doğru yayılması Fenikeliler sayesinde olmuştur.[31]

Mimarlıkta en çok kullandıkları malzeme, taş olmuştur. Evleri tek katlı olup, salonu, hamamı ve su kuyusu vardı. Tapınakları dikdörtgen şeklinde olup, koridorla avludan ve adak yerlerinden meydana gelir.

Fenike gemileri ve Deniz Yolculukları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Fenikeliler, gemilerinde çoğunlukla dayanıklı bir ağaç olan Lübnan Sediri kullanırlardı. Grekler, hippoi ve galloi olarak isimlendirdikleri iki tür Fenike ticaret gemisi olduğunu söylerler. At figürlü gemiler, hippoi olarak anılır ve Asur rölyeflerinde de betimlenmiştir.[32] Galloi ise daha sade teknelerdir, tekne baş ve/veya kıçında at başı figürleri yer almaz. Grek mitolojisinde deniz tanrısı olarak görülen ve at terbiyecisi olarak anılan Poseidon'un, Fenike at figürlü gemilerinden etkilenen bir algının Fenike deniz tanrısı Yam'ın bir eşdeğeri olması isteğinin sonucu olduğu açıktır.[33]

Antik yazarlar Strabon ve Aratus'a göre Fenikelilerin ustalıklı seyirleri, gökyüzüne hakim olmalarından kaynaklanıyordu. Kenan ve Fenike kültürlerinde görülen birçok tanrının Güneş ve Ay dışında ayrıca gezegenler, takımyıldızları ve hava durumuyla ilişkisi bulunmaktaydı. Bu bulgular, Fenikelilerin ve Kenanlıların en azından temel bir gözlemsel astronomi uyguladıklarını göstermektedir.[34]

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mezopotamya kavimlerinde olduğu gibi, Fenikeliler de politeisttiler. Tanrıları erkek ve dişi olmak üzere ikiye ayrılırdı. Ayrıca her şehrin bir tanrı ve tanrıçası vardı. Bereket tanrıçası Astart, tarım tanrıçası Atargatis en büyük tanrılarındandı. Dağlar ve tepelere tapınak yapıp ilk doğan erkek çocuklarını tanrılarına kurban edip, oturarak taparlardı. Fenikeliler, kolonilerle yayılmaya başladıkça inançlarını da yaymışlardır. Fenikelilerin baş tanrı ve tanrıçası olan Baal ve Astarte Kıbrıs, Sardunya, Malta, Sicilya, İspanya, Portekiz ve özellikle modern Tunus'ta bulunan Kartaca'da tapılmaya başlanmıştır. Fenikelilerin tanrıları, Kenan bölgesi tanrılarından gelmektedir. Bu tanrılar, daha sonra isimleri değişerek Yunan tanrıları olacak ve Yunan mitolojisinin kaynağını oluşturacaktı.[33]

Dil ve edebiyat

[değiştir | kaynağı değiştir]

Fenikelilerin dili, Sami dilinin Kenan grubundandır. Geliştirdikleri yazı sistemi, ticaret ağları sayesinde Akdeniz dünyasının dört bir tarafına yayılmıştır. Alfabenin mükemmel hale getirilmesi ticaret işlerini kolaylaştırmıştı. Fenikelilerden önce yazı, resimlerden oluşmaktaydı ve her kelimeye karşılık bir resim çizilirdi. Fenikeliler, her ses için bir sembol kullanarak bu sesleri birleştirip kelimeler oluşturdular. Bu sayede cümleler, artık resimlerin birleştirilmesiyle değil; seslerin birlikteliğini içerir kelimelerin birleştirilmesiyle kuruluyordu. Papiruslara yazmayı seçtiklerinden yazılı eserlerinin çoğunluğu yok olmuştur. MÖ 14. yüzyılda yaşamış Sankhuniathon olarak bilinen ve Fenike mitolojisi hakkında eserler veren Fenikeli bir yazarın metinlerine ise ancak M.S. 100'de Philon'un aktardıkları sayesinde ulaşılabilmiştir. Ulaşılan Fenike yazılı metinlerinin çoğu ticari mahiyettedir.

Fenike şehir ve kolonileri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Fenike'nin ayrıntılı haritası
Yaklaşık MÖ 350'de Fenike ve Yunanların denizaşırı kolonileri.
Kartaca

MÖ 10. yüzyılla birlikte Fenikeliler o zamanki bilinen deniz sahillerinde yayılarak tüm Akdeniz havzasında şehir devletleri ve koloniler kurmuşlardır. Bu şehir devletleri politik olarak bağımsız yapılardı; Eski Yunan demokrasisinden önce başa seçimle gelen merkezden yöneten bir kralları bulunmaktaydı.[35] MÖ 9. yüzyıla gelindiğinde zayıflamaya başlayan merkez Fenike şehirlerin aksine Kartaca güçleniyor ve parlak bir döneme giriyordu. Kent içinde iki büyük ve yapay liman inşa edilmişti. Bu limanlardan biri, Kartaca'nın 220 savaş gemisinden oluşan donanması için, diğer ise deniz ticaret filosu içindi. Şehir çoğunlukla Etrüks ve Yunanlarla ticaret yapıyordu. Kraliçe Dido tarafından kurulan ve döneminin süper gücü olan kent, MÖ 146'da Roma ile yaptıkları üçüncü Pön savaşlarını kaybederek yıkılmış ve böylece Roma tüm Akdeniz hakimiyetini ele geçirmiştir.

Önemli Fenike şehirleri listesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Modern Cezayir

Modern Kıbrıs

Modern İtalya

Modern Libya

Malta Adaları

Modern Moritanya

  • Cerne

Modern Portekiz

Modern İspanya

Modern Tunus

Modern Türkiye

Modern Fas

Diğer koloniler

Buluntular

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelidonya Burnu Batığı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Gelidonya Burnu

MÖ 1200'lere Bronz Çağı'na tarihlenen bir gemi batığı olarak 1960 yılında Gelidonya Burnundan çıkarılmıştır. Uluburun batığı çıkarılana kadar tarihin en eski gemi batığı olarak bilindi. Buluntular, önceleri düşünüldüğü gibi Akdeniz ticaretini Mikenlilerin değil; ön-Fenikelilerin yönetmesinin daha olası olduğunu gösterdi.[37]

Uluburun Batığı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Batık, güney batı Türkiye kıyılarında Kaş'ın 6 deniz mili güneyinde 1982 yazında Bodrum yakınlarındaki bir köy olan Yalıkavak'tan yerel bir sünger dalgıç Mehmed Çakır tarafından keşfedildi. 1984-1994 yılları arasında 3-4 ay süren toplam 22.413 dalıştan, MÖ 14. yüzyıla tarihlenen Akdenizin en muhteşem Son Tunç Çağı batıklarından en eskisi günyüzüne çıkarıldı.[38] Geminin Lübnan sediri ve meşe kullanılarak Suriye-Filistin veya Kıbrıs'ta inşa edildiği tahmin edilmektedir.[39] Geminin kargosunu çoğunlukla ham bakır külçeleri, cam ve altın, gümüş eşyalar, tahıl, yemiş ve zeytin oluşturmaktadır. Kazı başkanı Cemal Pulak'ın devam eden araştırmaları, George Bass'ın Gelidonya batığı ile kurduğu tezi kanıtlıyor ve 3 bin yıl önce ön-Fenikelilerin domine ettiği kompleks ve oldukça gelişmiş bir deniz ticareti ağının varlığına işaret ediyordu. Buluntular, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesinde sergilenmektedir.

Amerika Kıtasının keşfi iddiası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Brezilya'nın Rio de Janeiro kenti yakınındaki Pedra da Gavea dağının zirvesinde Fenike alfabesiyle kazınmış bir yazıt bulunmuştur.[40] International Fortean Organization tarafından dağda bir Fenike mezarı olduğu iddiası da buna eklenmiştir.[41] Bu gerekçelerle MÖ 10. yy. da Fenikelilerin Amerika'ya ayak bastıkları iddia edilmiş ve konu arkeolojik ilgi odağı olmuştur.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ McGovern, P. E. and Michel, R. H.; Royal Purple dye: tracing the chemical origins of the industry, Anal. Chem. 1985, 57, 1514A-1522A
  2. ^ Cunliffe, Barry. Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000. (New Haven: Yale University Press, 2008), 241.
  3. ^ Markoe, Glenn E. (2000). Peoples of the Past: Phoenicians 24 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-22614-3.
  4. ^ Zellig Sabbettai Harris. A grammar of the Phoenician language. p6. 1990.
  5. ^ Bentley, Jerry and Herbert Ziegler, Traditions & Encounters (New York: McGraw Hill, 2000), p. 51.
  6. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Jerry H. Bentley 1999 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  7. ^ Braudel, Fernand (2001). Memory and Mediterranean. Reynolds, Sian tarafından çevrildi. New York: Alfred A. Knopf. ss. 112-113. 
  8. ^ Cunliffe (2008), ss. 241–2.
  9. ^ Stager, L. E. (2003). "Phoenician shipwrecks in the deep sea". Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th c. BC. Museum of Cycladic Art. ss. 233-248. ISBN 978-960-7064-40-0. 
  10. ^ A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.
  11. ^ Lapuente, P.; Rodà, I.; Gutiérrez Garcia-M, A.; Brilli, M. (Haziran 2021). "Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain)". Archaeometry. 63 (3). ss. 467-480. doi:10.1111/arcm.12623. 
  12. ^ Markoe (2000), s. 103.
  13. ^ Hawkes, Christopher (1977). "Britain and Julius Caesar". Proceedings of the British Academy, 63. ss. 124-192. 
  14. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; John C. Scott CCR isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  15. ^ a b c Markoe, Glenn; McGovern, Patrick E. (Mart 1990). "A Nation of Artisans". Archaeology. 43 (2). ss. 32-33. JSTOR 41765806. 
  16. ^ Herm, Gerhard (1975). The Phoenicians. Hiller, Catherine tarafından çevrildi. New York: William Morrow. s. 80. 
  17. ^ Moore, Karl; Lewis, David (1999). Birth of the Multinational. Kopenhag: Copenhagen Business School Press. s. 85. 
  18. ^ St. Clair, Kassia (2016). The Secret Lives of Colour. Londra: John Murray. ss. 162-164. 
  19. ^ History, Captivating (2019). The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World. Captivating History. s. 60. ISBN 978-1647482053. 
  20. ^ a b c Rawlinson (1889).
  21. ^ a b c d "2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon". History & Culture (İngilizce). 14 Eylül 2020. 15 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2020. 
  22. ^ Sechrist, Robert. Planet of the Grapes: A Geography of Wine. ss. 6-7. 
  23. ^ "Galley | ship". Encyclopædia Britannica (İngilizce). 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2020. 
  24. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; :02 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  25. ^ Haggi, Arad (2010). "Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel". International Journal of Nautical Archaeology, 39. s. 283. 
  26. ^ Wachsmann, Shelley (1998). Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant. College Station, TX: Texas A & M University Press. ss. 300, 51, 323-325, 332. 
  27. ^ Woolmer, Mark (2011). Ancient Phoenicia: An Introduction. Londra: Bristol Classical Press. s. 84. 
  28. ^ Gambin, Timmy (Ekim 2017). Between east and west – The Phoenician shipwreck off Gozo (PDF). University of Malta. 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2020. 
  29. ^ Klein, Christopher. "2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered". HISTORY (İngilizce). 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020. 
  30. ^ Lorenzi, Rossella (28 Ağustos 2014). "2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered". Seeker. 
  31. ^ McGovern, Patrick E. 2003. Ancient wine: the search for the origins of viniculture. Princeton University Press
  32. ^ "At başlı gemi betimli rölyefler, Metropolitan Müzesi Sergisi, 2014. New York". 20 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2017. 
  33. ^ a b Fontenrose, J. E. 1959 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins, s.395.
  34. ^ Goldfarb, Amanda Nicole, 2012 3 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Canaanite and Phoenician astronomy: from the late Bronze Age to the early Iron Age. School of Historical Studies and Philosophical Studies, University of Melbourne.
  35. ^ Stockwell, S. 2011 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Before Athens: Early Popular Government in Phoenicia and Greek City-States, pp 35-48. DOI: 10.1007/978-0-230-29946-7_3
  36. ^ Claudian, B. Gild. 518
  37. ^ Bass, George F (1986). "A Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun (Kas): 1984 Campaign" 23 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. American Journal of Archaeology. 90 (3): 269–296. doi:10.2307/505687
  38. ^ Pulak, Cemal. "Discovering a Royal Ship from the Age of King Tut: Uluburun, Turkey". In Beneath the Seven Seas, edited by George F. Bass, 34–47. New York, Thames & Hudson Inc., 2005.
  39. ^ Pulak, Cemal (1998). "The Uluburun Shipwreck: An Overview". The International Journal of Nautical Archaeology. 27 (3): 188–224. doi:10.1111/j.1095-9270.1998.tb00803.x
  40. ^ Ramos, Bernardo de Azevedo da Silva (1930). "Chapter XIV". Tradiçoes da America Pré-Histórica, Especialmente do Brasil Vol. I (Portekizce). Imprensa Nacional. 
  41. ^ "Is There a Phoenician Tomb in Brazil's Pedra de Gavea?". The INFO Journal (International Fortean Organization). Cilt 10–11. International Fortean Organization. 1984. s. 12. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Fenikeliler ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fenikeliler&oldid=34198443" sayfasından alınmıştır