Cümlenin ögeleri

Örnekler
Tüm öğrenciler / yarın / piknik yapmak için / otobüslerle / ormana / gidecekler. ögeler: Ö / Z.T. / Z.T. / Z.T / D.T / Y öge soruları: kim (gidecek) / ne zaman (gidecek) / niçin (gidecek) / neyle (gidecek) / nereye (gidecek) / -

Cümlenin ögeleri (yaygın hatalı yazım şekliyle cümlenin öğeleri), cümlede yüklem ile görev ve anlam yönünden yükleme eşlik eden diğer parçalardan her biri. Cümlenin ögeleri tek bir sözcükten veya sözcük grubundan oluşabilir. Ögeler anlamlı ve doğru cümleler kurulabilmesini sağlar. Türkçede cümlenin ögeleri şunlardır:

Cümle; bir fikri, bir düşünceyi, hareketi, duyguyu ve olayı tam bir yargı halinde ifade eden kelime grubudur. Bir cümle kurabilmek için en azından bir çekimli fiil (fiil cümlelerinde) ya da ek-fiil almış bir adın (isim cümlelerinde) yüklem görevini üstlenmesi gerekir. Örneğin "koşuyor" kelimesi tek başına bir cümledir.

Cümlenin diğer ögeleri anlam ve görev yönünden yüklemi tamamlarlar.

Ana ögeler

Cümlenin ana ögeleri yüklem ve öznedir.

Yüklem

Yüklem cümlede bir iş, oluş, hareket vs. bildiren; cümleyi yargıya bağlayan ögedir. Yüklemsiz cümle kurulamaz.

Eksiltili olmayan bir cümle kurabilmek için yalnızca yüklem yeterlidir. Yüklem genelde cümle sonunda bulunur. Yüklemi bir fiilin çekimlenmesiyle oluşan fiil cümlelerinin yanı sıra, bir adın ek-fiil eki almasıyla da bir isim cümlesi oluşturulabilir.

Özellikleri;

1- Yüklem genellikle cümlenin sonunda bulunur. Başında ya da ortasında bulunabilir.

2- Fiil olan sözcükler dışında isim ve isim soylu sözcüklerden oluşabilir.

3- Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.

4- İkilemeler, tamlamalar, birleşik fiiller ve deyimler cümlede yüklem olabilir.

Özne

Özne, bir cümlede yüklem ile bildirilen işi ya da oluşu yerine getiren veya yüklem vasıtasıyla hakkında bilgi verilen ögedir:

Özneyi bulmak için yükleme "kim" veya "ne" soruları sorulur:

Bugün hava çok sıcaktı. (sıcak olan ne?)
Özlem defterini okulda unutmuş. (unutan kim ?)

Özne, yüklemden sonra cümlenin ikinci ana ögesidir. Sadece yüklemden oluşan cümlelerde dahi öznenin varlığı şahıs eklerinden anlaşılır.

Yardımcı ögeler

Cümlenin yardımcı ögelerini oluşturan tümleçler üç grupta incelenir:

Nesne (düz tümleç)
Dolaylı tümleç (yer tamlayıcı)
Zarf tümleci (edat tümlecini de kapsar)

Nesne

Düz tümleç olarak da bilinen nesne, öznenin yaptığı ve yüklem tarafından bildirilen iş veya oluştan etkilenen kavram veya varlıktır.

Yükleme belirtili nesnede "kimi, neyi" soruları sorulurken belirtisiz nesnede "kim, ne" soruları sorulur

Örnekler:

"Ben her gün kitap okurum." (belirtisiz nesne)
"Bana bu hikayeyi babam anlattı." (belirtili nesne)

Dolaylı tümleç

Dolaylı tümleç; yüklemin anlamını yer, bulunma ve yönelme açısından tamamlayan ögedir. Genellikle -e, -de ve -den eklerinden birini alır ve yükleme sorulan "nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden; neye, neyde ve neden" sorularının yanıtlarıdır. Örnekler:

"Annem bu meyveleri semt pazarından aldı."
"Annem eve yarın gelecekmiş."
"Banu cebine kalemlerini koydu."

Zarf tümleci

Zarf tümleci, yüklemde belirtilen iş ve oluşun ne zaman, neden, nasıl, ne kadar ve ne vasıtasıyla gerçekleştiğini belirtir. Edatlarla oluşturulan tümleçler de zarf tümleci kabul edilir. Örnekler:

"Ablamlar haftaya yola çıkacaklarmış." (eylemin zamanını belirtir)
"Çocuk korkudan titriyordu." (eylemin nedenini belirtir)
"Eve koşarak gittim." (eylemin nasıl yapıldığını belirtir)
"Öğretmen uzunca bir cetvelle tahtaya çizgiler çizdi." (eylemin ne ile yapıldığını belirtir)
"Yatmadan önce biraz kitap okudum." (eylemin ne kadar yapıldığını belirtir)

Edat Tümleci

Yüklemi araç(vasıta), birliktelik ve amaç açısından açıklayan ögelerdir. Yükleme "ne ile, kim ile, ne için, kimin için" soruları sorulur, alınan cevap edat tümlecini verir.

NOT : Edat tümleçleri çoğu zaman zarf tümleçlerinin içinde gösterilir. Örnekler:

Emre Bey, İstanbul'a uçakla gitti. (Cümlede yüklem, "gitti" fiilidir. Edat tümlecini bulmak için yükleme "Emre Bey İstanbul'a ne ile gitti ?" sorusunu

sorarız. Sorumuzun cevabı "uçakla" edat tümlecidir.)

Roman yazmaya şiirlerin etrafına çerçeveler kurabilmek için başladım.
Annemle sinemaya gideceğiz.
Bütün çabalarımız çocuklarımız için güzel bir gelecek hazırlamak.
İyi bir puan almak için azimle çalışıyor.
Bu yıl tatile karavanla gideceklermiş.

Bağlaç

Bağlaç, Kelimeleri, kelime gruplarını veya cümleleri biçim veya anlam yönüyle birbirine bağlayan kelimeler: ve, veya, ile, ama, de (da), ancak, çünkü, eğer, hâlbuki, hem … hem …, hiç değilse, ise, ki, lâkin, meğer, nasıl ki, ne … ne …, öyle, öyle ki, sanki, şu var ki, üstelik, yahut, yalnız, yani, yoksa, zira vs. Bağlaçlar, ifadeleri ilgi ve önem sırasına koyarak düzenlememize yardımcı olur.

Bağlaçların kendi başlarına anlamları yoktur. Yer aldıkları cümlenin çeşitli bölümleri arasında anlam ve biçim bakımından bağlantı kurarlar. Cümlelerde sıralama bağlaçlar sayesinde yapılır. Cümleler arasında konu ve anlatım bütünlüğü sağlamak için kullanılırlar.

Kaynakça