Albanski narodni preporod
Narodni preporod (alb. Rilindja Kombëtare) označava period albanske borbe za nezavisnost vođene od sredine 19. veka pa sve do 1912. godine kada je Albanija međunarodno priznata kao nezavisna država.
Jedan od važnijih događaja u ovom periodu je bilo osnivanje Centralnog komiteta za zaštitu prava albanskog naroda u Istanbulu u maju 1877. godine, koji je imao ključnu ulogu u formiranju Prizrenske lige 1878. godine.
Albanski komitet u Janjini (alb. Komiteti Shqiptar i Janinës) je organizacija osnovana u maju 1877. godine u Janjini (tada u Osmanskom Carstvu) a koja je okupljala Albance u Janjini i okolini u cilju organizovane borbe za zaštitu njihovih nacionalnih prava.
Najznačajniju ulogu u osnivanju i aktivnostima Albanskog komiteta u Janjini su imali Abdul Frašeri i Mehmet Ali Vrioni iz Berata.
Centralni komitet za zaštitu prava albanskog naroda (alb. Komiteti Qendror për Mbrojet e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare) je bila organizacija osnovana tokom jeseni 1877. u Istanbulu, tada Osmansko Carstvo.[1] Jedan od osnivača ove organizacije je bio Paško Vasa.
Osnivači i članovi ovog komiteta (Peško Vasa, Avdul Frašeri i Sami Frašeri) su imali ključnu ulogu u formiranju Prizrenske lige 1878. godine. Kada je Osmansko Carstvo rasformiralo Prizrensku ligu porazivši vojno njihove pripadnike 1881. godine i počelo da se obračunava sa zastupnicima ideje o Albanskoj autonomiji, na inicijativu Samija Frašerija Centralni komitet se reorganizuje i nastavlja svoje aktivnosti u ilegali.
Stanovnici Prizrena 1839. izbacuju turskog komandanta Ismet-pašu. Albanci sve više traže oslobođenje od turske vlasti. U krugovima albanske emigracije (Bukurešt, Beograd, Sofija, Istanbul, Kairo i naročito Italija) javlja se ideja nacionalne emancipacije.[2] Zajednica katoličkih Arbereša u južnoj Italiji se otvoreno zalagala za stvaranje albanske države od 1876.[3]
10. juna 1878. godine na sastanku u Prizrenu Albanci osnivaju Prizrensku ligu, čiji je cilj borba za albansku autonomiju i ujedinjenje Albanaca u jedan albanski vilajet. Albansko stanovništvo je uglavnom živelo podeljeno u četiri osmanska vilajeta: Kosovskom, Skadarskom, Janjinskom i Bitoljskom. Liga je na Berlinskom kongresu istupala u ime albanskog naroda, boreći se za zaštitu graničnih teritorija na koje su pretendovale susedne zemlje nakon završetka Rusko-turskog rata (1877—1878) između Rusije, Srbije i Crne Gore protiv Osmanskog Carstva. Centralna ličnost ove lige je bio Ali-paša Gusinjski, koji je stekao veliki ugled svojim uspesima u bitkama protiv Crnogoraca 1855, 1879. i 1880. godine.
Prizrenska liga je uputila memorandum Berlinkom kongresu kojim se od velikih sila traži priznanje nacionalnog identiteta Albanaca i autonomije Albanije unutar Osmanskog Carstva.[4] Uz akciju kroz memorandume, Prizrenska liga je poslala i delegaciju pod vođstvom Abdul-beja Frašerija i Mehmeta Ali Vrionija u Beč, Berlin, Pariz, London i Rim. Cilj delegacije bio je da objašnjava i brani stavove memoranduma Prizrenske lige.[4] Međutim, Berlinski kongres je ignorisao memorandum Lige, a nemački kancelar Oto fon Bizmark je čak zauzeo stav da albanska nacija ne postoji. Albanskoj delegaciji nije dozvoljeno da učestvuje na Berlinskom kongresu. Albanske zemlje su tretirane kao deo Turske države, a Albanci kao turski građani, iako su se u to vreme borili protiv Turske.[5] Zbog takvog tretmana, albanski diplomata Abdyl Frashëri je protestovao:
Ako Velike sile osude ovaj hrabri i slobodoljubivi narod da ostane u ropstvu, ili još gore da bude podeljen između susednih država, Balkansko poluostrvo nikada neće imati mira, jer Albanci nikada neće prestati da se bore za svoju nezavisnost.[6]
Odlukama Kongresa, neka pretežno muslimanska naselja kao Plav i Gusinje, predata su Crnoj Gori, dok su Srbiji predata četiri okruga (Niš, Pirot, Leskovac i Vranje) u kojima je živeo veliki broj Albanaca.[5] Nakon toga, u Srbiji dolazi do masovnih progona albanskog stanovništva iz novopripojenih krajeva i spaljivanja albanskih sela i gradskih četvrti.[7] Prizrenska liga se suprotstavila odlukama Berlinskog kongresa da preda Gusinje i Plav Kneževini Crnoj Gori zbog čega je došlo do oružanih sukoba sa Crnogorcima. Crnogorci su vodili dve bitke sa dobrovoljcima Lige, kod Novšića i Murina, ali nisu uspeli da savladaju otpor Albanaca.[4] Zbog nesprovođenja odredaba Kongresa, Crnoj Gori su ponuđene teritorije Hota i Gruda u zamenu za Plav i Gusinje. Međutim, opet su se suprotstavili dobrovoljci Lige i onemogućili predavanje teritorija.[4] Na kraju su velike sile Crnoj Gori kao kompenzaciju ponudile teritoriju Ulcinja. Poslale su međunarodnu flotu kojom su izvršile demonstraciju sile pred Ulcinjem, stavivši do znanja Porti da se međunarodne odluke moraju izvršiti. Nakon toga, energičnom akcijom skadarskog komandanta razbijen je otpor Liginih dobrovoljaca, zauzet je Ulcinj i predat je Crnoj Gori.[4] Nakon pripajanja Crnoj Gori, veliki broj Albanaca je prognan iz Podgorice, Spuža, Žabljaka, Bara, Nikšića i Ulcinja.[5] Albanci su za najveću nepravdu Berlinskog kongresa smatrali "legalizovanje srpsko-crnogorskog nasilja i okupaciju albanske zemlje".[5] Na jugu, Ligini dobrovoljci su uspeli da spreče predavanje Grčkoj dela Epira.[4]
Tokom godina borbi oko granica, Liga je ojačala i počela sve odlučnije da postavlja zahteve Porti. Albanci su zahtevali od Turske autonomiju za Albance, i ujedinjenje u jedan vilajet. Porta je ovo odbila, i počeo je albanski ustanak 1879. kojim je turska vlast svrgnuta u Vučitrnu, Prizrenu, Đakovici, Prištini, Peći i drugde.[8] Turska šalje Derviš-pašu sa vojskom da razbije ustanak, i on od aprila 1881. ulazi u Prizren, Đakovicu i Peć. Turska je vojnom akcijom razbila dobrovoljce Lige, a njihove vođe pohapsila i poslala u progonstvo.[4] Međutim, smirenje je bilo privremeno, jer ponovo izbijaju nemiri po pašinom povratku u Carigrad. Lokalne bune niču 1883. i 1884. godine.[9]
Prvih godina 20. veka umnožavaju se pobune Albanaca, usmerene na dobijanje autonomije u okviru Turske carevine. Između makedonskih i albanskih autonomista došlo je do izvesne saradnje, jer su i jedni i drugi težili zadobijanju autonomije. Od godine 1905. do 1912. Albanci dižu niz ustanaka. U julu 1908. u Ferizovićima (danas Uroševac) se okuplja 20.000 ljudi, i pokušava se izvesti oslobođenje od Turaka. Međutim u to vreme dolazi do Mladoturske revolucije, ostvarene uz značajnu podršku albanskog stanovništva Kosovskog i Bitoljskog vilajeta. Revolucija je pružila velike nade Albancima, a Mladoturci obećavaju stanovništvu smanjenje poreza, demokratizaciju i poboljšanje opštih životnih uslova. Međutim, kada su se učvrstili na vlasti, mladoturci nisu ispunili obećanja u pogledu autonomije Albanije, već su tražili strogi centralizam, uvodeći turski kao jedini jezik administracije i zabranjujući albanske klubove širom zemlje.
Ovo je vodilu erupciji nezadovoljstva i oružanoj pobuni na Kosovu i Albaniji juna 1909. Do prvih oružanih sukoba sa novom turskom upravom došlo je u okolini Đakovice. Da bi zaustavili erupciju nezadovoljstva, Mladoturci su sazvali albanski kongres u Debru 23. jula 1909, usmeravajući ga protiv susednih država i njihovih pretenzija prema albanskim teritorijama. Međutim, kongres je još glasnije postavio zahteve za albanskom autonomijom.[10] Autonomiju Albanije je avgusta 1909. zahtevao i veliki sabor albanskih prvaka iz srednje i južne Albanije i Makedonije u Elbasanu. Na skupu je rešeno da se uspostavi tesna saradnja sa makedonskim revolucionarnim pokretom.[11] Do ustanka širih razmera dolazi u kosovskom vilajetu u proleće 1910. Kosovskom ustanku pružili su podršku albanski komiteti demokratskog krila, naročito iz emigracije.[10] Ustanike je podržala i bugarska vlada jer je računala da bi uspostavljanje autonomije u Albaniji izazvalo ostvarenje autonomije Makedonije.[12] Videvši da se ustanak razvija, mladoturske vlasti su poslale kaznenu ekspediciju iz Skoplja predvođenu Šefćet Torgut-pašom. Do bitke dolazi kod Kačanika od 11. maja do 13. maja 1910. i Turci odnose pobedu uz oko 600 poginulih.[4] Albanska pobuna je ugušena u krvi, a turske trupe nisu štedeli ni žene, decu i starce.[10] Međutim, već u jesen su izbili neredi u Ljumi, Mati i Debru, zbog skupljanja državnog desetka i regrutacije. Regrutaciju je bojkotovalo i albansko stanovništvo Skadra i cele Malesije i Miridita.[10]
Početkom 1911. svi albanski komiteti i emigracije su vršili intenzivne pripreme na oružani ustanak nacionalnih razmera radi stvaranja autonomne Albanije; na Krfu je konstituisan Centralni albanski komitet. Oružani ustanak buknuo je u severnoj Albaniji, a ustanicima aktivno pomaže Crna Gora, snabdevajući ih oružjem i namirnicama i prihvatajući izbeglice. Crnogorski kralj Nikola predlagao i Srbiji da se albanski ustanak iskoristi za akciju protiv Turske.[10] Tokom ovog ustanka je formulisan program nacionalne borbe u memorandumu pod nazivom Crvena knjiga, koji je sastavljen u Podgorici, od strane članova albanskog komiteta. U dvanaest tačaka izloženi su ciljevi i zahtevi ustanika, na prvom mestu potpuno priznanje postojanja albanske nacije, pa u skladu s tim - autonomija, ekonomska, administrativna, kulturna i vojna. To je bio prvi program autonomije Albanije, jedinstven za celu zemlju. Memorandum je podnet evropskim diplomatskim predstavništvima na Cetinju.[13] Ustanak se završio neuspehom avgusta 1911.
Početkom 1912. dolazi do velikog albanskog ustanka pod vođstvom Opšteg ustaničkog komiteta, na području Drenice, Peći, Đakovice, i severne Albanije. Vođe ustanika su bili Isa Boljetinac, Hasan Priština, Bajram Curi i drugi. Na zboru ustaničkih prvaka u Juniku su formulisani zahtevi za utvrđivanjem granica Albanije, povlačenjem turskih činovnika i uvođenjem albanskog jezika kao službenog.[4] Albanski ustanici su ubrzo zauzeli mnoge gradove, uključujući Đakovicu, Mitrovicu, Vučitrn i Prištinu.[4]
Ustanici su zauzeli čitavo Kosovo, severnu Albaniju, pa čak i Skoplje. Usled uspeha albanske pobune, mladoturska vlada podnosi ostavku.[14] Nova vlada šalje delegaciju koja se sastaje sa predstavnikom Albanaca Hasanom Prištinom. Turci u početku odbijaju zahteve za autonomiju, upotrebu albanskog jezika u školama i administraciji, i finansiranje razvoja Kosova i Metohije[9], ali nakon što su albanski ustanici stigli do Soluna, Porta je bila prinuđena da prihvati sve njihove zahteve.[4] Portino obećanje autonomne Albanije, koja bi obuhvatila četiri vilajeta, je direktno ugrožavalo interese susednih hrišćanskih država.[14] Osmanska vlast je 18. avgusta 1912. godine priznala autonomiju Albaniji, što je za uzvrat izazvalo vojnu akciju balkanske alijanse protiv Turske.[3] Srbija je planu "Velike Albanije" suprotstavila sopstveni plan podele Evropske Turske između balkanskih država.[14] Nakon što su četiri balkanske zemlje sklopile savez i započele pripreme za rat sa Turskom, Srbija je kontaktirala albanske glavešine sa namerom da ih privuče na svoju stranu ili bar ubedi da u predstojećim sukobima ostanu netralni.[15] Međutim Albanci su to odbili, smatrajući da će u toku ratnih operacija biti ugrožene teritorije koje su oni smatrali svojim.[4]
Pred sam rat, 10. oktobra 1912. godine, došlo je do okupljanja albanskih glavara u Skoplju, tadašnjoj prestonici Kosovskog vilajeta. Skup je doneo odluku o ujedinjenju Albanaca četiri vilajeta: Skadarskog, Kosovskog, Bitoljskog i Janjinskog. Sa skupa je upućen zahtev velikim silama da podrže ujedinjenje albanskog naroda. Tom prilikom je odlučeno da se u predstojećem ratu Albanci bore na strani Turske.[2] Nakon toga, Albanci su organizovali dobrovoljačke odrede koji su se suprotstavili srpskim trupama prilikom njihovog prodora kroz Kosovski vilajet.[4]
Savezničke balkanske države napale su Osmansko Carstvo oktobra 1912. godine u cilju podele njegovih balkanskih poseda, što je dobrim delom uključivalo oblasti naseljene Albancima. Cilj grčke vojske je bio zauzimanje čitavog Epira i južne albanske obale, sa Valonom. Glavni cilj crnogorske vojske je bio da osvoji Skadar i delove Metohije, dok je cilj srpske vojske bio zauzimanje Sandžaka, Makedonije, Kosova, najvećeg dela Albanije zajedno sa jadranskom obalom. 18. oktobra 1912. godine srpski kralj Petar I je izdao proglas u kome kaže da će njegova armija doneti "slobodu, bratstvo i jednakost" ne samo Srbima već i Albancima.[16]
Albanci su se protivili zauzimanju njihovih naselja i organizovali su dobrovoljačke jedinice koje su pružale jak otpor napredovanju srpskih trupa.[3] Gerilski otpor je pružan prilikom posedanja i prolaska srpske vojske kroz Prištinu, Ferizović i selo Crnoljeva na Zborce Hanu, gde je došlo do jačeg sukoba.[2] Kod Podujeva se petnaest hiljada dobrovoljaca pod komandom Ise Boljetinca suprotstavilo Trećoj srpskoj armiji koja je nastupala prema Prizrenu.[4] Posle pobede nad Albancima, Srbi su ušli u Prizren i nastavili nastupanje ka Jadranskom moru.[4] Srpski štab je izdao naredbu da svako albansko naselje iz kojeg se pripuca bude uništeno.[17] Prilikom nastupanja ka Jadranskom moru, oktobra i novembra 1912, leva kolona srpske vojske je išla preko područja katoličkog plemena Miridita i prolazila je bez problema.[18] Međutim, desna (severna) kolona, koja se kretala kroz oblast Dukađin, naišla je na žestok otpor, te su joj pozadinske trupe gotovo uništene.[18] Njima u pomoć stigle su, sa zakašnjenjem, trupe iz Prizrena, koje su potom izvršile "oštre represalije nad neprijateljski raspoloženim stanovništvom".[18]
Srbija je u toku oktobra i novembra 1912. zaposela veći deo Albanije, zajedno sa albanskom obalom na kojoj je najvažnija strateška tačka bila luka Drač. Računalo se sa politikom svršenog čina.[2] Na osvojenom području su odmah uspostavljene građanske vlasti i albanska teritorija je de facto anektirana Srbiji: 29. novembra je osnovan drački okrug sa četiri sreza: Drač, Lješ, Elbasan i Tirana.[2] Osvajački upad u Albaniju urodio je ogorčenjem albanskog naroda prema Srbiji i čestim pobunama, čije gušenje je iziskivalo velike finansijske i vojne napore.[19]
Kada je crnogorska vojska napala Skadar, naišla je na jak otpor turskog garnizona potpomognutog sa šest hiljada albanskih dobrovoljaca.[4] Posle dugotrajne opsade uz pomoć srpske vojske i mnogo ljudskih žrtava, kralj Nikola je ušao u grad 23. aprila, kapitulacijom Esad-paše. Međutim, pod snažnim pritiskom velikih sila, Skadar je ubrzo morao biti napušten i predat međunarodnim trupama 14. maja 1913.[2]
Nakon što su vojske balkanskih država osvojile većinu albanskih oblasti, albanski glavari su se povukli na slobodnu oblast Vlore (Valone). Tu je održana velika narodna skupština kojoj su prisustvovali predstavnici iz svih oblasti u kojima žive Albanci. 28. novembra 1912. godine Narodna skupština u Valoni je proglasila Albaniju za nezavisnu državu, a albanski predstavnici su uputili telegram velikim silama.[20] Dana 4. decembra 1912, Skupština Valone izabrala je prvu Vladu nezavisne Albanije. Na čelu privremene vlade bio je Ismail Kemali, koji je uspeo da pridobije podršku Austrije i Italije. Takođe, uspostavljeno je veće staraca (albanski: Plekёsia), koje je pomagalo Vladi na dužnosti. Organizovanje narodne vojske povereno je Rizi-beju iz Đakovice i Isi Boljetincu, koji se ispred srpske vojske preko Ljume povukao u Valonu.[21] Skupština je za albansku nacionalnu zastavu izabrala crvenu zastavu sa dvoglavim orlom Skenderbega.
Radi ustanovljenja novih granica na Balkanu sazvana je u Londonu međunarodna konferencija ambasadora velikih sila (Austro-ugarske, Italije, Rusije, Francuske, Nemačke i Ujedinjenog Kraljevstva). Iako su balkanski saveznici tražili podelu albanskih teritorija, prvog dana ambasadorske konferencije, 17. decembra 1912. godine, donet je načelni zaključak o formiranju Kneževine Albanije garantovane od strane šest sila.[2]
Albanska delegacija je zahtevala nezavisnost Albanije na teritorijama za koje su smatrali da polažu pravo na osnovu etničkog kriterija. Srbija je zahtevala da se granična linija povuče razvođem zapadno od Ohridskog jezera i Crnog Drima, tako bi dobila Dečane, Đakovicu, Prizren, Debar i Ohrid. Crna Gora je, pak, tražila granicu na reci Mati i razvođu Drima i Fani, tako da joj pripadnu Skadar, Medova i Lješ. Grčka je, na jugu, tražila čitav severni Epir.[2] Protiv zahteva balkanskih suseda navodio se demografski argument. Austro-Ugarska je, u skladu sa demografijom, predlagala granicu Albanije koja bi obuhvatala i Đakovicu, Debar, Korču, Janjinu, Strugu i Ohrid, Peć i Prizren.[2] Srbija je, uz podršku Francuske i Rusije, uspela da dobije Peć, Đakovicu, Prizren, Debar i Ohrid, ali su srpski nacionalisti ipak smatrali rezultate rata nepravednim.[3]
20. decembra 1912. ambasadorska konferencija je priznala nezavisnu Albaniju.[22] 29. jula 1913. godine velike sile su Kneževinu Albaniju stavile pod upravu međunarodne komisije na period od deset godina, a za prvog kneza Albanije postavljen je Nemac Vilhelm od Vida (Wilhelm von Wied). Novonastala Kneževina Albanija je obuhvatila tek oko polovinu albanske etničke teritorije, dok se veliki broj Albanaca našao u okviru Srbije, Crne Gore i Grčke.[23] Međutim, ni po zaključenju Londonske konferencije srpske trupe se nisu povukle na demarkacionu liniju. Tek ultimativnom pretnjom velikih sila i topovima sa austrijskih i italijanskih brodova okrenutim ka luci Drač, Srbija je bila primorana na povlačenje.[24] Srpska vojska se počela povlačiti iz Albanije u drugoj polovini avgusta 1913. godine, u toku Drugog balkanskog rata[2], a iz albanskih naselja Ljuma i Has u prizrenskom okrugu, koje su prema Londonskoj konferenciji pripale Albaniji, srpska vojska se konačno povukla tek nakon Prvog svetskog rata 1920. godine.[3][25]
- ↑ „We the people, Politics of national pecularity in southeast Europe”. Pristupljeno 19. septmebar 2010. »Central comitee for the defense of the rights of Albanian people which after the defeat of the league of Prizren was reorganized illegally..in Istanbul«
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Otpor okupaciji i modernizaciji
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 СРБИЈА, ЦРНА ГОРА И КОСОВО – ПРЕГЛЕД 1878-1914
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova I (Istorijski institut u Prištini)”. Arhivirano iz originala na datum 2008-09-20. Pristupljeno 2009-11-15.
- ↑ Historia e Shqipërisë, II (History of Albania, II). p. 204.
- ↑ „Vaso Cubrilovic, Expulsion of the Albanians (1937)”. Arhivirano iz originala na datum 2019-09-04. Pristupljeno 2009-11-15.
- ↑ Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; nije zadan tekst za reference po imenuVE4-655 - ↑ 9,0 9,1 Vojna enciklopedija, Beograd, 1972., knjiga četvrta, strana 656.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu[mrtav link]
- ↑ G. L. Arš - I. G. Senkevič - H. D. Smirnova, Kratkaja istorija Albanii (str. 148-150), red. A. F. Miller, AN SSSR Institut istorii, Moskva 1965.
- ↑ K. Bitovski, Glad, stradanja i otpor stanovništva Kosova i Metohije za vreme bugarske okupacije 1915-1918, IG, 1963, 4, 83-94.
- ↑ G. L. Arš i dr, Kratkaja istorija Albanii, 155 i d., posebno na str. 159-161.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Izveštaj Međunarodne komisije (str. 47)
- ↑ SRBIJA, CRNA GORA I KOSOVO – PREGLED 1878-1914
- ↑ „Leo Frojndlih, Albanska golgota”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-31. Pristupljeno 2009-10-20.
- ↑ Jasminka Udovicki, Spone i sukobi
- ↑ 18,0 18,1 18,2 Ž. Pavlović, Opsada Skadra 1912-1913 (Prilog istoriji prvog balkanskog rata), str. 96-97, 99-100, Beograd 1926.
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 107) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Historia e Popullit Shqiptar II (Istorija albanskog naroda II), Priština, 1968, str. 352.
- ↑ D. Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, str. 84-85, Beograd, 1956.
- ↑ Richard C. Hall, The Balkan Wars, 1912-1913: prelude to the First World War
- ↑ „Robert Elsie, The Conference of London 1913”. Arhivirano iz originala na datum 2011-02-11. Pristupljeno 2009-10-20.
- ↑ „Kosta Novaković, Srbizacija i kolonizacija Kosova”. Arhivirano iz originala na datum 2013-12-25. Pristupljeno 2009-10-20.
- ↑ Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova II (Istorijski institut u Prištini)