Wikipedija

Vuk Stefanović Karadžić

(Preusmjereno sa stranice Vuk Karadžić)
„Vuk Karadžić” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Vuk Karadžić (razvrstavanje).

Vuk Stefanović Karadžić (Tršić, kod Loznice, 1787. – Beč, 1864.) bio je srpski filolog, antropolog, književnik i najznačajniji srpski lingvista 19. veka. Njegovim književnim radom počinje sezona romantizma u Srbiji, na čemu se uostalom tvori narodna svest i savremena književnost u novoj državi.[1] Reformama koje je načinio srpskom jeziku uveden je fonetski pravopis, standardizovan pravopis ćirilice, te je u prednost narodnome jeziku srpskoslovenski potisnut iz upotrebe. Pisac je prvog rečnika srpskog jezika (Srpski rječnik) i sakupljač narodnih priča i pesama. Jedan je od glavnih predvoditelja Bečkog književnog dogovora kojime je udaren temelj zajedničkom srpskohrvatskom jeziku.

Vuk Stefanović Karadžić
Вук Стефановић Караџић
Biografske informacije
Rođenje6. novembra 1787.
Srbija Tršić, kod Loznice, Srbija
(tada  Osmansko Carstvo)
Smrt7. veljače 1864.
Austrija Beč, Austrija
(tada  Austrijsko Carstvo)
PočivališteSaborna crkva
Srbija Beograd, Srbija
SupružnikAnna Maria Kraus
Obrazovanje
Zanimanjefilolog, lingvist, pisac
Opus
Književni pravacromantizam
(srpski narodni preporod)
Jeziksrpski jezik
Znamenita djela
  • Pismenica serbskoga jezika (1814)
  • Srpske narodne pjesme (1814-1815)
  • Kovčežić (1849.)

Život

uredi

Rođen je 6. novembra[α 1] 1787. u Tršiću kod Loznice u porodici u kojoj su deca umirala, pa je po narodnom običaju dobio ime Vuk kako mu veštice ne bi naudile. Otac mu je bio Stefan Karadžić, a majka Jegda Zrnić. Karadžići potiču iz plemena Drobnjaci[2] i u Tršić su doselili iz stare Hercegovine[1] (iz Šavnika u Crnoj Gori) oko 1737. za vreme Austro–turskog rata[2]. Njihovu kuću u Tršiću, naselje tada pod osmanskom vlašću, Turci su spaljivali 12 puta. Pisanje i čitanje je naučio od rođaka Jevte Savića[α 2], koji je bio jedini pismen čovek u kraju. Prvo obrazovanje je stekao u Loznici, a kasnije je nastavio u manastiru Tronoši. Kako ga u manastiru nisu učili, nego terali da čuva stoku, otac ga je vratio kući. Tokom 1804, na početku Prvog srpskog ustanka, Vuk je bio pisar kod cerskog hajdučkog harambaše Đorđa Ćurčije. Ne uspevši da se upiše u Karlovačku gimnaziju[3][α 3], jer su procenili da je bio već prestar za upis[4], jedno vreme je proveo u tamošnjoj bogosloviji, gde je kao profesor radio Lukijan Mušicki, pa je otišao u Petrinju gde je učio nemački jezik.[5] Zatim će mladi Karadžić otputovati u Beograd da bi upoznao čuvenog Dositeja Obradovića, svog voljenog prosvetitelja. Ovaj je ga grubo oterao, što je razočaralo mladića koji je stoga otišao u Jadar gde je počeo da radi kao pisar kod vojvode Jakova Nenadovića. Ipak kada je Obradović otvorio Veliku školu u Beogradu (1808), Vuk je se vratio da bi postao njen đak, mada je ubrzo oboleo i otišao na lečenje u Novi Sad, pa u Peštu gde konačno nije uspeo da izleči bolesnu nogu, koja je ostala zgrčena tako da je od tada morao se služiti štapom do kraja života[6]. Vratio se u Srbiju 1810. godine. Za neko kraće vreme je u Beogradu radio kao učitelj u osnovnoj školi, da bi sa Jevtom Savićem prešao u Negotinsku krajinu i tamo obavljao činovničke poslove: služio je kao upravitelj u Brzoj Palanci (1812/13) pod Karađorđem[7]. Kada je 1813. ustanak propao, sa porodicom je prešao u Zemun i zatim ubrzo izbegao u Beč.

U Beču je upoznao Jerneja Kopitara, koji je bio bibliotekar i upravnik Bečke dvorske biblioteke pod vladom cara Franca II. i njihov susret će radikalno promeniti Vukov život. Kopitar je kroz vrijeme postao glavni austrijski cenzor i bio je vrlo uticajna osoba u književnom životu Beča. U Karadžiću je on prepoznao pravu osobu koja bi mogla «učini kraj dotadašnjem haosu» u srpskoj literaturi[1], dakle neki vid borbenog, strastvenog i žestokog prosvetitelja, i stoga mu je dalje pomagao u ostvarenju njegovog nacrta. Isto u Beču Vuk je upoznao Dimitrija Davidovića i Dimitrija Frušića[6], koji su onda počeli izdavati „Srpske novine”[6].

Vuk je započeo svoj rad na reformi jezika i pravopisa i uvođenju narodnog jezika u književnost, nastavljajući tako proces obnove u srpskom jeziku koji su pokrenuli Avram Mrazović i Dositej Obradović. Godine 1814. je u Beču objavio zbirku narodnih pesama koju je nazvao Mala prostonarodna slaveno-serbska pjesnarica. Iste godine je objavio Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisanu, prvu gramatiku srpskog jezika na narodnom govoru. 1815. godine je izdao drugu zbirku narodnih pesama pod imenom Narodna serbska pesnarica. Iste godine 1815. počinje Vukov angažman u srpskoj književnosti kada objavljuje kritiku odnosno napad na romane Usamljeni junoša (1810) i Ljubomir u Jelisijumu (1814) Milovana Vidakovića.[1] Vuk je Vidakoviću prvenstveno zamerio izveštačeni stil, dalek od ideala jednog novog pojednostavljenog pisma i od jednog književnog jezika zasnovanog na govornom srpskom jeziku koji bi konačno bio oslobođen od ovisnosti na ruskoslovenske i druge vanjske uticaje. Zbog problema sa knezom Milošem Obrenovićem bilo mu je zabranjeno da štampa knjige u Srbiji, a i u austrijskoj državi. Svojim radom je stekao prijatelje i pomoć u Rusiji, gde je dobio stalnu penziju 1826. godine. Nastavio je takođe svoj rad na književnoj kritici, objavljujući više članaka pod pseudonimom na Danici[8].

Bio je dobro poznat u inostranstvu i družio je se sa Jakobom Grimom,[9] Goetheom i istoričarom Rankeom[1]. Karadžić je bio primarni izvor za Rankeovo delo Die serbische Revolution[5][10] (Srpska revolucija), napisano 1829. godine. Oženio je 1816. Anna Mariju Kraus[11][α 4], austrijanku iz Beča. Vuk i Anna su imali nesrećan brak, neki autori kažu da je Vuk bio 11 godina odvojen od porodice,[11] imali su puno dece, ali samo dvoje je preživelo prve godine života, Viljemina «Mina»[α 5] i Dimitrije[α 6]. Jedan treći sin, Sava Karadžić, o kojem se kaže da je bio jako nadaren, umro je u 17. godini života, dok kćer Ruža je umrla u svojoj 18. godini.[11]

Piši kao što govoriš, čitaj kako je napisano.

– Glavno načelo Karadžićeve reforme
 
Transkript ručno zapisane beleške iz 1836. godine, pre reformi u pisanju narodnog jezika - pri dnu su potpisi troje svedoka, svaki pisan svojim pravopisnim standardom

Jedan od najzanimljivijih Vukovih nacrta su Srpske narodne pesme na kojim je besprekorno radio dugim godinama i koje je objavio 1823. u Leipzigu, da bi u novim izdanjima delo proširio i lepše uredio 1824. i 1833.[6] U proleće 1831. godine je imenovan za predsednika „Beogradskog Sjedinjenja Magistrata i Suda” (29. marta 1831), što se u današnjim terminima smatra gradonačelnikom Beograda.[12] Godine 1847. na srpskom književnom prostoru su objavljena dela nekih književnika (Daničićev Rat za srpski jezik, Pesme Radičevića, i delomično Njegošev Venac) koji su zapravo pratioci Vukovog pravca, zajedno sa Vukovim prevodom Novog zaveta. To je bio njegov prvi veliki uspeh, mada su njegove ideje bile marginalne i nepopularne jer je imao mnogo protivnika i neprijatelja u Srbiji. Posle velike narodne revolucije (1848), nacionalna borba malih naroda je postala sve jači ideal u političkim i književnim europskim krugovima, posve kod progresivne i liberalne levice. U martu 1850. jedna mala grupa srpskih (Daničić), hrvatskih (Mažuranić) i slovenskih (Miklošič) intelektualaca je se sastala zajedno sa Karadžićem u Beču da bi razgovarala o mogućnosti jednog zajedničkog serbsko/horvatskog jezika, na čemu se temelji dokument poznat kao Bečki književni dogovor.[α 7]
Vukova reforma će biti priznata za zvanični književni jezik u Srbiji 1868, četiri godine nakon njegove smrti. Gaj će umreti 1872, dok će Mažuranić pre svoje smrti (1890) postati hrvatski ban (1873–1880) u Austro-ugarskom carstvu i tako ostaviti dubok trag u hrvatskoj kulturi, tako na književno-jezičnom nivou (tzv. Hrvatski vukovci) kako i u društveno-političkoj raspravi.

Vuk Karadžić je umro 6. februara 1864, popodne, u Beču[α 8] u svojoj 76. godini. Malo se zna o uzrocima i okolnostima, jer su slaba direktna svedočenja. Njegov prah[1] je prenešen u Beograd 1897. godine i sa velikim počastima sahranjen u porti Saborne crkve, pored Dositeja Obradovića.

Reforma ćirilice

uredi
Glavni članak: Vukova ćirilica

Iz staroslovenske azbuke Vuk je uzeo sledeća 24 slova:

А а Б б В в Г г Д д Е е Ж ж З з
И и К к Л л М м Н н О о П п Р р
С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш

Njima je dodao: Ј ј, Љ љ, Њ њ, Ћ ћ, Ђ ђ i Џ џ, a izbacio:

Ѥ ѥ (је) Ѣ, ѣ (јат) І ї (и) Ы ы (и) Ѵ ѵ (и) Ѹ ѹ (у) Ѡ ѡ (о) Ѧ ѧ (ен) Я я (ја)
Ю ю (ју) Ѿ ѿ (от) Ѭ ѭ (јус) Ѳ ѳ (т) Ѕ ѕ (дз) Щ щ (шч) Ѯ ѯ (кс) Ѱ ѱ (пс) Ъ ъ (тврди полуглас) Ь ь(меки полуглас)

Filološki rad

uredi
 
Diploma Vuka Karadžića po imenovanju za počasnog građanina Zagreba, 1861. godine

U prvoj polovini 19. veka, uz pomoć tadašnjih vrhunskih filologa, kao što su braća Grim i austrijskih vlasti koje je predstavljao Jernej Kopitar, Vuk Stefanović Karadžić je reformisao srpsku ortografiju i pravopis, praveći veliki rez između dotadašnje slavenosrpske kulture i novog standarda.

Karadžićeva kapitalna dela, među kojima se ističu prvo izdanje Srpskog rječnika (1818), drugo, znatno prošireno (1852), te prevod Novoga zavjeta (1847), postavili su temelje za savremeni standardni srpski jezik, a znatno su uticala i na oblik savremenog standardnog hrvatskog jezika, ponajviše u fazi tzv. hrvatskih vukovaca ili mladogramatičara. Osnovna načela Karadžićeve reforme se mogu sažeti u tri tačke:

  1. izjednačavanje narodnog i književnog jezika, tj. insistiranje na folklornim jezičkim oblicima, za koje se smatralo da su pouzdan vodič zabeležen u narodnim pesmama i poslovicama;
  2. prekid sa svim starijim oblicima srpske književnosti i pismenosti i novo utemeljenje standardnog jezika bez oslona na tradiciju;
  3. i, novoštokavski folklorni purizam, što se očitovalo u čišćenju jezika od crkvenoslavizama koji su identifikovani kao ruskocrkvena naplavina koja ne odgovara glasovnoj i gramatičkoj strukturi srpskog jezika.

Na tehničkom nivou, Karadžićeva reforma se manifestovala u novoj srpskoj ćirilici u kojoj su izbačeni nepotrebni poluglasnici (ъ, ь), apsorbirani grafemi za lj, nj, dž koje je predlagao Sava Mrkalj (Vuk je gotovo u potpunosti preuzeo grafiju "narodnog" pisanog idiolekta Gavrila Stefanovića Venclovića, monaha u manastiru Rači s kraja 17. i početka 18. veka), te uvedena grafema j iz (nemačke) latinice. Novi fonološki pravopis, primeren prozirnom idiomu kakav je srpski, zamenio je stariji tvorbeno-morfološki. Jezički supstrat je bila novoštokavska ijekavština (istočnohercegovačko-krajiško narečje), koju je Vuk Karadžić stilizirao delom i prema hrvatskim pisanim djelima (tjerati umesto ćerati, djevojka umesto đevojka, hoću umesto oću). Ali, zbog uticaja srpske građanske klase u Vojvodini i Srbiji, ta je reforma prihvaćena u nešto izmenjenom obliku: ijekavski refleks jata (ѣ) je zamenjen ekavskim (npr. dete umesto dijete). Srpski književni jezik ijekavskog refleksa jata ostao je u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, među Srbima i Hrvatskoj, kao i u narodnim govorima zapadne i jugozapadne Srbije.

Nefilološki rad

uredi

Vuk je pored svog najvećeg doprinosa na književnom planu, dao veoma značajan doprinos i srpskoj antropologiji u kombinaciji sa onovremenom etnografijom. Uz etnografske zapise ostavio je zapise i o fizičkim osobinama tela. U književni jezik je uneo bogatu narodnu terminologiju o delovima tela od temena do stopala. Treba napomenuti da se ovim terminima i danas koristimo, kako u nauci tako i u svakodnevnom govoru. Dao je, između ostalog, i svoje tumačenje veze između prirodne sredine i stanovništva, a tu su i delovi o ishrani, o načinu stanovanja, higijeni, bolestima, kao i o pogrebnim običajima. U celini posmatrano, ovaj značajni doprinos Vuka Karadžića nije toliko poznat niti izučavan.

Dela Vuka Karadžića

uredi
  • 1814 – Mala prostonarodna slaveno-serbska pesnarica [Beč]
  • 1814 – Pismenica serbskoga jezika [Beč]
  • 1814 – Srpske narodne pjesme [Beč] (1814, 1815) ~ Narodna srbska pjesnarica
  • 1817 – O Vidakovićevom romanu
  • 1818 – Srpski rječnik (1852)
  • 1820 – O Ljubibratovićevim prevodima
  • 1821 – Narodne srpske pripovjetke [Beč] (dopun. 1853 , 1870) ~ Srpske narodne priče
  • 1823 – Luke Milovanova Opit nastavlenja k Srbskoj sličnorečnosti i slogomjerju ili prosodii [Beč]
  • 1823 – Narodne srpske pjesme I–V [Beč, Leipzig] (1824, 1833, 1841, 1845, 1846, 1862, 1865, 1866)
  • 1824 – Mala srpska gramatika [Leipzig]
  • 1825 – Žizni i podvigi Knjaza Miloša Obrenovića [Sankt-Petersburg]
  • 1826 – Danica I–V [Beč] (1827, 1828, 1829, 1834)
  • 1826 – Žitije hajduk-Veljka Petrovića
  • 1827 – O staroj istoriji, turskoj vladavini, hajudima
  • 1827 – Žitije Đorđa Arsenijevića [Budim]
  • 1827 – Geografičesko-statističesko opisanije Srbije
  • 1827 – О staroj istoriji, turskoj vladavini, hajducima
  • 1827 – Prvi srpski bukvar
  • 1828 – О Milošu Obrenoviću [Budim] (1832)
  • 1828 – Prva godina srpskog vojevanja na daije
  • 1829 – Kao srpski Plutarh, ili žitije znatni Srbalja
  • 1834 – Druga godina srpskog vojevanja na daije
  • 1836 – Narodne srpske poslovice i druge različne, kao i one u običaj uzete riječi [Cetinje] (1849)
  • 1837 – Montenegro und die Montenegriner (de) (Stuttgart)
  • 1839 – Odgovori Jovanu Hadžiću – Milošu Svetiću na njegovne Sitnice jezikoslovne (1843, 1847)
  • 1844 – Odgovor na laži i opadanja u „Srpskom ulaku”
  • 1845 – Pisma Platonu Atanackoviću
  • 1845 – Srpsko epsko pesništvo
  • 1847 – Novi zavet [Beč]
  • 1849 – Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona [Beč] [Druckerei des armenischen Klosters]
  • 1857 – Primeri Srpsko-slovenskog jezika [Beč]
  • 1860 – Praviteljstvujušči sovjet serbski za vremena Kara-Djordjijeva [Beč]

Posthumna dela

uredi

Dela koja nisu objavljena za vreme života Vuka Karadžića.

  • 1866 – Srpske narodne pjesme iz Hercegovine [Beč]
  • 1867 – Život i običaji naroda srpskog [Beč]
  • 1872 – Nemačko srpski rečnik [Beč]
  • Crven ban : narodna erotska poezija

Pregled slika

uredi
  •  
    Vukova spomen-kuća u Tršiću
  •  
    Spomenik u Beogradu
  •  
    Grobnica u Beogradu
  •  
    Grobnica u Beču
  •  
    Spomenik u Beču
  •  
    Spomen–ploča u Beču
  •  
    Vukove gusle
  •  
    Spomen–ploča u Szentendreu
  •  
    Portret 1840. slikar Dimitrije Avramović
  •  
    Spomenik u Budimpešti
  •  
    Slika Vuka Karadžića
  •  
    Portret, slikar Uroš Knežević

Beleške

uredi
  1. ↑ Njegov datum rođenja je 6. novembar 1787 ili 26. oktobar 1787. po starom julijanskom kalendaru.
  2. ↑ Jevta Savić Čotrić (Tršić, oko 1767. — Šabac, 1820/1821)
  3. ↑ Karlovačka gimnazija u Sremskim Karlovcima je druga najstarija srednoškolska ustanova u Srbiji. Tada je bila jedna od glavnih opcija za više obrazovanje u celoj zemlji.
  4. ↑ Anna Maria Kraus (1798–1876), ćerka austrijskog trgovca. Annina majka je bila Vukova stanodavka u prvim bečkim godinama.[11]
  5. ↑ Viljemina Karadžić (1828-1894), udala se Aleksi Vukomanoviću. Imala jednog sina (Janko Vukomanović 1859-1878) i umrla u Beču.
  6. ↑ Dimitrije Karadžić (1836-1883), postao inženjer, umro u Sankt-Petersburgu.
  7. ↑ Potpisnici Bečkog književnog dogovora: Ivan Kukuljević Sakcinski, Dimitrija Demeter, Ivan Mažuranić, Vinko Pacel, Stjepan Pejaković, Vuk Stefanović Karadžić, Đuro Daničić i Franc Miklošič.
  8. ↑ Vuk Karadžić je preminuo «u Traunovoj kući, u Marokanskoj ulici, u Landštrasima». Danas ta adresa je: Marokkanergasse 3, 1030 Wien, u okrugu (Bezirk) Landstraße.

Izvori

uredi
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Deretic 1986
  2. ↑ 2,0 2,1 Novakovic 1871: str. 221
  3. ↑ (sh) „Opština Sremski Karlovci: Istorija”. Pristupljeno 15. 07. 2022. 
  4. ↑ (sh) „Koreni obrazovanja u Srbiji”. Pristupljeno 15. 07. 2022. 
  5. ↑ 5,0 5,1 (sh) „Biografija: Vuk S. Karadžić”. Pristupljeno 15. 07. 2022. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Novakovic 1871: str. 221-222
  7. ↑ Novakovic 1871: str. 222
  8. ↑ Novakovic 1871: str. 225
  9. ↑ (en) Selvelli, Giustina. „The Cultural Collaboration between Jacob Grimm and Vuk Karadžić. A fruitful Friendship Connecting Western Europe to the Balkans”. Pristupljeno 15. 07. 2022. 
  10. ↑ (de) „Wien Geschichte Wiki: Vuk Stefanović Karadžić”. Pristupljeno 15. 07. 2022. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 (sh) „Tužna priča žene Vuka Stefanovića Karadžića”. Pristupljeno 15. 07. 2022. 
  12. ↑ (sh) „Vuk Karadžić bio gradonačelnik Beograda”. Pristupljeno 15. 07. 2022. 

Bibliografija

uredi
  • Deretić, Jovan (1986). Kratka istorija srpske književnosti. Beograd: Beogradski izdavačko-grafički zavod. str. 342. 
  • Karadžić Vuk, Sabrana dela, knjiga XVIII, Beograd, Prosveta, 1972.
  • Stojanović, Ljubomir (1924). Život i rad Vuka Stef. Karadžića. Beograd-Zemun: Štamparija grafichkog zavoda Makarije. str. 783. 
  • Novaković, Stojan (1871). Istorija srpske književnosti. Beograd: Izd. i štampa Državne štamparije. str. 328. 
  • Skerlić, Jovan (1914). Istorija nove srpske književnosti. Beograd: Štamparija "S. B. Cvijanović". str. 519. Arhivirano iz originala na datum 2022-10-05. Pristupljeno 2022-12-15.  (str. 239-275)

Spoljašnje veze

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Vuk_Stefanović_Karadžić&oldid=42229080