Rozbark
| Dzielnica Bytomia | |
 Okolice kościoła św. Jacka z lotu ptaka | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
| Data założenia |
przed 1250 |
| W granicach Bytomia |
1927 |
| Powierzchnia |
8,03[1] km² |
| Populacja (2018) • liczba ludności |
|
| • gęstość |
2125 os./km² |
| Strefa numeracyjna |
32 |
| Tablice rejestracyjne |
SY |
Położenie na mapie Bytomia
| |
| 50°20′42″N 18°56′02″E/50,345000 18,933889 | |
Rozbark (niem. Rossberg[3]) – dzielnica Bytomia. Do 1927 roku osobna gmina wiejska leżąca na wschód od murów miejskich Bytomia.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Prawdopodobnie pierwsza wzmianka o miejscowości w formie Rosenberg pochodzi z 1223 roku[3]. Nazwa była później notowana także w formach Rosenbergk (1654)[4] Rozbark (1695), Rozbarg (1724), Rosberg (1743), Rosberg (1780), Rosberg (1783), Rossberg (1845), Rossberg (1864), Rossberg (1886), Rozbork (Rossberg) (1900), Rozbark (Rossberg) (1920)[5].
Nazwa wywodzi się od wschodnio-środkowo-niemieckich wyrazów pospolitych rosen ‘różany’ i berg ‘góra’ (‘góra rózana’). Została ona fonetycznie spolszczona jako Rozbark. W procesie adaptacji nazwy do języka polskiego dokonała się substytucja wschodnio-środkowo-niemieckiej postaci *Ros('en')berg z regularnym przejęciem członu -berg jako – bark. Skrócenie pierwszego członu mogło być skutkiem tendencji do redukcji sylab nieakcentowanych w języku niemieckim[6]. W wymowie gwarowej: rosbark[5].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Czasy piastowskie
[edytuj | edytuj kod]
Według legendy, właśnie na Różanym Wzgórzu (znanym też jako Srocze Wzgórze) miał głosić kazania święty Jacek Odrowąż ze szlacheckiego rodu Odrowążów[7]. Dla jego uczczenia powstała w tym miejscu drewniana kaplica (prawdopodobnie około 1740 roku), a następnie murowany kościółek (1801[8]). Obecny kościół św. Jacka powstał w latach 1908–1911.
W 1441 roku spłonęły wszystkie zabudowania wioski Rozbark[9].
6 lipca 1459 roku Rozbark został sprzedany Konradowi IX Czarnemu za 1700 grzywien przez Wacława I cieszyńskiego[10].
W 1474 roku nastąpiło spustoszenie Rozbarku podczas wojny o czeską sukcesję po śmierci Jerzego z Podiebradów[9].
Nowożytność
[edytuj | edytuj kod]16 sierpnia 1459 roku Rozbark znalazł się w granicach Węgier rządzonych podówczas przez Macieja Korwina[10]. Po jego śmierci, na mocy pokoju w Ołomuńcu, w 1490 roku Rozbark ponownie należał do Królestwa Czech Władysława II Jagiellończyka[10].
W 1526 roku Rozbark przeszedł we władanie austriackich Habsburgów, a następnie Jerzego Hohenzollerna i jego syna Jerzego Fryderyka. Po śmierci Jerzego Fryderyka Hohenzollerna Rozbark stanowił od 1603 roku własność elektorów brandenburskich[11].
Kolejny poważny pożar zniszczył zabudowania Rozbarku w 1582 roku[8].
Dalsze zniszczenia wioski wiązały się z wojną trzydziestoletnią, w październiku 1643 roku Szwedzi dokonali napaści na mieszkańców, doszło również do powieszeń kilku z nich[8]. W czasie tejże wojny, dzięki poparciu cesarza Austrii, Rozbark otrzymał Łazarz I Starszy Henckel von Donnersmarck[11].
Na mocy pokoju wrocławskiego z 11 czerwca 1742 roku Rozbark otrzymał król Prus Fryderyk II Wielki[11].
XIX-XX wiek
[edytuj | edytuj kod]Najszybszy rozwój miejscowości miał miejsce od początku XIX wieku i wiązał się z wydobyciem tu węgla kamiennego w kopalni Heinitz oraz rud cynku i ołowiu w kopalni Fiedlersglück[10]. Do uruchomienia w Bytomiu kolei, źródłem utrzymania mieszkańców Rozbarku była ponadto spedycja konna.
Dynamiczny rozwój przemysłu wydobywczego wiązał się z piętnastokrotnym wzrostem liczby ludności Rozbarku na przestrzeni lat od 1858 do 1927[10]:
Pierwsza szkoła w Rozbarku, obsługiwana początkowo przez jednego nauczyciela, powstała w 1842 roku. Druga, dwunastoklasowa szkoła została zbudowana w 1885 roku, trzecia, dziesięcioklasowa szkoła powstała w 1895 roku. Czwarta, dwunastoklasowa, została otwarta w 1901 roku, kolejna, dwudziestoklasowa w 1906 roku. W 1911 roku powstała szósta szkoła w Rozbarku[12].
W 1879 roku uruchomiono pierwszy mały pięcioizbowy szpital, który dysponował 8 łóżkami[10].
W 1894 roku uruchomiono pierwszą wąskotorową linię tramwajową biegnącą przez Rozbark, na trasie z Gliwic do Piekar Śląskich[13].
Na początku XX wieku w Rozbarku działały liczne polskie organizacje m.in. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” założone przez Henryka Wójcika, Związek Towarzystw Polek oraz chór Halka. W 1910 roku w miejscowości mieszkało 868 mieszkańców z czego 834 deklarowało język polski, a 34 niemiecki. W wyborach komunalnych jakie odbyły się w listopadzie 1919 roku 261 głosów oddano na polską listę uzyskując 10 z 12 mandatów. Podczas plebiscytu na Śląsku większość mieszkańców Rozbarku poparła przyłączenie do Polski. Za Polską głosowało w nim 254 wotantów, a za Niemcami 153[14].
Miejscowość objęły walki w czasie powstań śląskich. 7 maja 1921 roku w III powstaniu zajęli ją powstańcy z 4 baonu strzeleckiego Karola Brandysa. 25 maja powstańcy ze wsparciem baonu Teodora Mańczyka z Podgrupy „Linke” odparli natarcie sił niemieckich Wilhelma Schustera idące z terenów zachodniego Górnego Śląska. Miejscowość do końca powstania pozostała w rękach powstańców jednak po jego zakończeniu znalazła się w granicach Niemiec. Z powodu skomplikowanego przebiegu linii granicznej w latach 1922–1937 przez dzielnicę przejeżdżał polski tramwaj, nie zatrzymując się jednak na niemieckim terytorium[15]. W 1925 roku przy obecnej ul. Siemianowickiej rozpoczęto budowę kopalni rud cynku i ołowiu Deutsch-Bleischarleygrube.
Rozbark, podówczas część Republiki Weimarskiej, został przyłączony do Bytomia w 1927 roku[10][14].
W 1945 roku Bytom wraz z resztą Górnego Śląska został przyznany Polsce[16]. W sierpniu 2014 roku otwarto Teatr Tańca i Ruchu Rozbark[3].
W dzielnicy Rozbark znajdują się trzy powojenne, duże osiedla: Pogoda, Osiedle Zawadzkiego i Osiedle Arki Bożka.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
- neoromański kościół św. Jacka z lat 1908–1911.
- Dom Polski „Ul” z końca XIX wieku. Siedziba polskich organizacji w latach 1910–1922
- eklektyczny budynek starostwa powiatowego z lat 1897–1898, obecnie wykorzystywany przez Muzeum Górnośląskie
- zabudowa rejonu głównego dawnej kopalni Rozbark
Słynni mieszkańcy
[edytuj | edytuj kod]- Grzegorz Gerwazy Gorczycki (ok. 1667–1734), duchowny katolicki, kompozytor i dyrygent, nazywany polskim Händlem
- Paul Habraschka – niemiecki pisarz i poeta górniczy
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michał Brzezinka, Wojciech Brol: Prognoza oddziaływania na środowisko projektu strategii rozwoju miasta Bytom 2020+. Bytom: 2014-07, s. 49.
- ↑ http://44mpa.pl/wp-content/uploads/2018/10/BYTOM_MPA_dokument.pdf
- ↑ a b c S. Dąbrowski, Bytom : Rozbark - historia i współczesność. Jak bardzo zmieniła się dzielnica? [online], Bytom Nasze Miasto, 28 sierpnia 2014 [dostęp 2022-12-12] (pol.).
- ↑ Archiwum Państwowe w Katowicach, „Zbiór dokumentów byłego Archiwum Miejskiego miasta Bytomia” (12/650/0/2/487) [dostęp 2020-05-20], 1654, 10 III, Świerklaniec: Gabriel hr. Henckel do NN burmistrza miasta Bytomia nakazuje przesłuchanie Walentego Niko („Nyko”), chłopa z Rozbarku („Rosenbergk”), i ślusarza, Józefa Packmauera („Pakmauer”), odnośnie do poranienia tegoż Niko podczas strzelania; podejrzanym jest (b. im.) Żyłka.
- ↑ a b Stanisławy Sochackiej (red.), Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, tom 11, Poż-Roz, Opole: Wydawnictwo Instytut Śląski, 2004, s. 145, ISBN 83-7126-190-X.
- ↑ Barbara Czopek-Kopciuch, Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim, Kraków: Polska Akademia Nauk. Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 54, ISBN 83-85579-33-8.
- ↑ Drabina 1991 ↓, s. 107.
- ↑ a b c Drabina 1991 ↓, s. 110.
- ↑ a b Drabina 1991 ↓, s. 108.
- ↑ a b c d e f g Drabina 1991 ↓, s. 113.
- ↑ a b c Drabina 1991 ↓, s. 114.
- ↑ Drabina 1991 ↓, s. 111.
- ↑ Soczówka 2012 ↓.
- ↑ a b Encyklopedia powstań... 1982 ↓.
- ↑ Dziwna granica ↓.
- ↑ Drabina 1991 ↓, s. 114–115.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Dziwna granica [online], Georg Eckert Institut / Technische Universität Braunschweig [dostęp 2017-01-09] [zarchiwizowane z adresu 2015-02-12].
- Idzi Panic: Wczesnośredniowieczne osadnictwo w kasztelanii bytomskiej. W: Z dziejów dzielnic Bytomia. Jan Drabina (red.). Bytom: Towarzystwo Miłośników Bytomia, 1991, seria: Magazyn Bytomski tom VIII.
- Jan Drabina: Rozbark. W: Z dziejów dzielnic Bytomia. Jan Drabina (red.). Bytom: Towarzystwo Miłośników Bytomia, 1991, seria: Magazyn Bytomski tom VIII.
- Hasło „Rozbark”. W: Encyklopedia powstań śląskich. Franciszek Hawranek (red.). Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego, 1982, s. 484.
- Andrzej Soczówka. Zarys historii komunikacji tramwajowej na obszarze konurbacji katowickiej. „Acta Geographica Silesiana”, s. 61, 65, 2012. Uniwersytet Śląski. Wydział Nauk o Ziemi / Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. ISSN 1897-5100.
