Asteke
Die Asteke (Nahuatl: aztecatl, [asˈtekat͡ɬ] (eenvoud) en aztecah, [asˈtekaʔ] (meervoud), letterlik: "mense van Aztlan") of Meksika (Mexi'ca, [meːˈʃiʔkaʔ], letterlik: "Meksikane") was 'n Meso-Amerikaanse beskawing wat tussen ongeveer 1300 en 1521 in die huidige Meksiko bestaan het. Die sentrum van hul beskawing was die voorganger van die huidige Meksikostad, in 'n stad genaamd Tenochtitlan, geleë. Hulle het vermoedelik van die Tolteke afgestam. Die Asteke was oorlogsagtig en is bekend vir hul indrukwekkende geboue, goue juweliersware en ingewikkelde sosiale en godsdienstige gebruike, waaronder menslike offerandes. Hierdie offers is uitgevoer in die oortuiging dat die son andersins nie meer sou opkom nie. In die oorlog teen die Spaanse veroweraars (1519–1521), onder leiding van Hernán Cortés, het hul laaste religieus-politieke leier Moctezuma II gesneuwel. Hulle taal was Nahuatl.[1]
Naam
wysigDie Asteke het hulself Culhuah, Mexicah of Tenochcah genoem. Die Spaanse conquistadores het hulle Mexicas genoem, 'n term wat in Meksiko steeds in gebruik is. Die gebruik om die beskawing as die Asteke aan te dui, is van die Duitse wetenskaplike Alexander von Humboldt afkomstig.
Die woord "Asteke" kom van die Nahuatls Aztecah, "mense uit Aztlan". Aztlan was 'n mitiese plek êrens in die noorde waar die Asteke gesê het hulle vandaan kom. Vir die Asteke self was dit nie gebruiklik om hulself met Aztecah aan te dui nie. Oor die algemeen word met Aztecah alle mense wat Nahuatl gepraat het, bedoel, en dit was nie slegs mense binne die Asteekse Ryk self nie, maar byvoorbeeld ook die Tlaxcalteke, geswore vyande van die Meksika, en die Tolteke wat deur die Asteke as hul voorouers beskou is. Die hedendaagse Nahua vorm die nasate van die Asteke, die Tlaxcalteke en die Tolteke.
Ontstaanslegende
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Asteekse mitologie.
Volgens die Asteke het hul voorvaders in Aztlan, 'n eiland êrens in die noorde, gewoon. Hul god Huitzilopochtli het hulle vertel dat hulle (saam met 'n paar ander stamme) na 'n nuwe land moes trek. Uiteindelik het net die Asteke oorgebly, omdat die ander stamme almal al 'n plek gevind het om hulself te vestig. Die Asteke moes hulle van hul god vestig op 'n plek waar 'n arend op 'n kaktus gesit het en 'n slang verslind het. Uiteindelik het die Asteke hierdie teken op 'n eilandjie in die Tekskoko-meer gesien. Die Asteke het hul stad Tenochtitlan op die plek gebou en 'n groot kunsmatige eiland, wat hedendaags in die sentrum van Meksikostad geleë is, gemaak. Hierdie legende is ook op die Wapen van Meksiko, wat op die Vlag van Meksiko pryk, afgebeeld.
Opkoms
wysig
Aan die begin het die Asteke as huursoldate gedien vir die stadstate wat ontstaan het na die val van die Tolteekse Ryk. Hulle het dit nie onverdienstelik gedoen nie, en Asteekse leiers het met 'n aantal Tolteekse vorste getrou. Van 1372–1427 was die Asteke vasalle van die Tepaneekse koning Tezozomoc. Na die dood van Tezozomoc is hy deur Maxtla, 'n wrede leier, opgevolg. Hy het die Asteekse leier Chimalpopoca laat vermoor. Chimalpopoca se oom Itzcoatl het hom opgevolg, en hy het 'n verbond met Nezahualcóyotl van Tekskoko gesluit. Hulle het die Tepaneekse hoofstad Azcapotzalco beleër. Na 'n honderd dae van beleëring het die Tepaneken oorgegee. Maxtla is gevange geneem en geoffer. Hierna is Tlacopan by Tenochtitlan en Tekskoko gevoeg, en saam het die stede die Asteekse Driebond, oftewel die Asteekse Ryk, gevorm.
Itzcoatl se neef en opvolger Moctezuma I (reg. 1440–1469) het die ryk tot die kuste van die Stille Oseaan en die Golf van Meksiko uitgebrei; Axayacatl (1469–1481) het Tenochtitlan se susterstad Tlatelolco verower en die Huaxteke onderwerp. Hy het ook probeer om die Taraske onder sy bewind te bring, maar dit het misluk. Onder Ahuitzotl (1486–1502) het die ryk in omvang verdubbel. Hy het die Mixteke van Oaxaca onderwerp en Soconusco verower, waardeur die ryk tot Guatemala uitgestrek het.
Samelewing
wysig
Die Asteke het in calpultin (enkelvoud: calpulli) gelewe, wat met Stamme vergelykbaar is. Meerdere calpultin het tesame 'n altepetl (meervoud: altepemeh) gevorm. Die altepetl was die kleinste bestuurlike eenheid; dit het meestal bestaan uit 'n dorp of stad met 'n gebied daaromheen, van "water tot berg" (altepetl beteken waterberg).
Sommige altepemeh het ander onder hul bewind gehad. 'n Altepetl sonder 'n ander altepetl bo hom sou 'n staat genoem kon word. Die hoogste altepemeh was die stede van die Asteekse Driebond: Tenochtitlan, Tekskoko en Tlacopan.
Die Asteekse bevolking is in twee klasse ingedeel. Die gewone bevolking het die macehualtin geheet, en die adel die piltin of tlahtoanimeh. Die klasse was oorerflik, maar 'n macehualli kon 'n pili word deur 'n suksesvolle loopbaan in die leër. Dit het daarvoor gesorg dat die Asteke altyd genoeg soldate kon kry. Andersom kon piltin ook hul adelstand deur swak vertonings ten tye van oorlog verloor.
Opvallend in die Asteekse standestelsel was dat piltin vir dieselfde vergrype swaarder strawwe as die macehualtin opgelê is. Dit was omdat mense gemeen het piltin as voorbeelde moes dien. Behalwe hierdie twee klasse was daar ook pochtecah en slawe.
Pochtecas was gewapende handelaars. Hulle het as spioene gedien en het probeer om onrus te stook in stede wat die Asteke wou verower. Hulle was oor die algemeen die rykste van die Asteekse samelewing en kon slegs met ander pochteca trou. Slawerny was in die Asteekse samelewing nie erflik nie. Die meeste mense het slaaf geword na 'n misdryf, deurdat hulle krygsgevangene geneem is, of om 'n skuldeiser af te betaal. Slawe kon nie herverkoop word nie, tensy hulle amptelik as "lastig" verklaar is. Die grootste slawemark (en die grootste mark ooit) was dié in Tlatelolco. Nadat 'n slaaf by 'n slawehandelaar gekoop is, kon die slaaf vlug. As hy 'n tempel kon bereik voordat sy nuwe meester hom kon pak, was hy vry. Iemand (behalwe die meester of sy seun) wat so 'n slaaf tydens die vlug verhinder het, het self slaaf geword.
Die Asteke het 'n twintigdelige getallestelsel getel. In plaas van vyf vingers aan een hand en tien vingers aan beide hande, het hulle verder die tone op beide voete getel. Baie Suid-Amerikaanse Indianestamme volg vandag nog hierdie rekenwyse. Die twintigtallige stelsel moes ook in Europa gebruik gewees het. Heel bekend is die merkwaardige Franse telwoord quatre-vingt (vier-twintig) vir 80.
Vernietiging
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Spaanse verowering van die Asteekse Ryk.
Volgens 'n Asteekse legende sou in die jaar ce acatl (I-riet, 1519) die god Quetzalcoatl uit die ooste kom om sy ryk op te eis. Daarby is voortekens glo gesien, soos 'n komeet en 'n brand in die tempel van Huitzilopochtli. Daar is ook glo 'n vis gevang met 'n spieël in sy kop, waarin Moctezuma II, die Asteekse hueyi tlahtoani, marsjerende soldate gesien het. Die Asteke het om hierdie rede nog meer mense geoffer. Baie stede wat vroeër bondgenote was, het hulle begin verset.
Toe die Spanjaarde onder leiding van Hernán Cortés in Meksiko aankom, het die Asteke gedink dat Cortés miskien wel Quetzalcoatl kon wees. Quetzalcoatl het naamlik 'n blanke gesig en 'n geel baard, nes Cortés, gehad. Die Asteke was ook deur die skepe, gewere en kanonne van die Spanjaarde beïndruk, en ook die perde en windhonde het hulle besonders gevind.
Moctezuma het getwyfel. Was Cortés Quetzalcoatl, of was hy gewoon 'n vreemdeling wat net op gewin uit was? Moctezuma het besluit om geskenke aan Cortés te gee, en hy het vir hom gesê dat dit beter was om nie na Tenochtitlan te gaan nie. Maar die goudsugtige Spanjaarde wou meer hê. Hulle het besluit om tog na Tenochtitlan te gaan, vergesel van die vyande van die Asteke, soos die Tlaxcalteke wat baie belangrike militêre inligting verskaf het.
Die Spanjaarde het Tenochtitlan verken. Na ses dae het hulle agter 'n diggemesselde muur kamers vol goud en juwele gevind. Kort na die vonds het die Asteke twee Spaanse boodskappers gedood. Cortés het besluit om Moctezuma te gysel. Die Spanjaarde het die beelde van die gode in stukke geslaan en die menseoffers verbied. Toe Cortés nie meer in Tenochtitlan was nie ('n Spaanse ekspedisie het aangekom om hom te arresteer) het daar chaos uitgebreek toe die agtergeblewe soldate 'n belangrike Asteekse religieuse seremonie wou verhinder. In hierdie chaos het Moctezuma om die lewe gekom. Cortés het intussen weer teruggekeer en het snags met sy soldate probeer vlug. Hierdeur het hy baie soldate verloor. Hy het later met 'n leër teruggekeer wat hy van 1 000 Spanjaarde en 150 000 Meksikaanse bondgenote versamel het. Dit het 'n enorme veldslag geword: duisende Asteke het dood op straat gelê en elke gevange Spaanse soldaat is meteens geoffer. Na 'n aantal maande van beleëring het die laaste Asteekse hueyi tlahtoani, Cuauhtémoc, homself oorgegee. Die Asteekse Ryk het as Nieu-Spanje 'n Spaanse kolonie geword.
Geskiedenis
wysigDie Sentraal-Amerikaanse ryk van die Tolteke is om en by die 11e eeu n.C. deur invallende stamme uit die noorde verswelg. Een van hierdie stamme was die Asteke. Volgens hul mitologie het die Asteke oorspronklik op die eiland Aztlan gewoon. Waar presies hierdie eiland was, kon nog nie vasgestel word nie. Die Asteke was aanvanklik net een van baie stamme wat hulde aan oorheersende stamme moes bring.
In 1325 het hulle langs die Texcoco-meer gewoon en op 'n eiland in die vlak, moerasagtige meer begin om 'n stad te bou. Die stad, Tenoctitlan, sou later die middelpunt van hul ryk vorm. In 1428 het die Asteekse heerser 'n bondgenootskap met twee naburige stede gesluit en die gesag van Azkapotzalko omvergewerp. Die Asteke het spoedig die bondgenootskap oorheers en deur oorlogvoering hul heerskappy uitgebrei.
Tydens die regering van Montezuma I (1440-1469) het die Asteekse ryk van die Golf van Mexiko tot aan die kus van die Stille Oseaan gestrek. Daar was sowat 500 stede en nedersettings in Sentraal-Amerika wat hulde aan Tenoctitlan gebring het. Oorwonne stamme moes belasting lewer in die vorm van produkte aan die hoofstad, en die Asteekse gode aanbid. Verder is hulle in vrede gelaat om hul eie leefwyse voort te sit. Die inwonertal van die ryk was ongeveer 25 miljoen. In 1519 het die eerste Europeërs by Yukatan in Sentraal-Amerika voet aan wal gesit.
Hulle was Spanjaarde onder aanvoering van Hernan Cortes en was daarop uit om die land te plunder. Die Asteke het die Spanjaarde vir gode aangesien en hulle vriendelik ontvang. Later het hulle onraad gemerk en die meeste van Cortes se manne om die lewe gebring. Cortes het egter ontsnap na die kus by Vera Cruz waar versterkings intussen opgedaag het. Met slegs 600 man het hy Tenoctitlan beleer en tot oorgawe gedwing. Die stad, en inderdaad die hele ryk, is deur die Spanjaarde verwoes en geplunder.
Cortes het hulp ontvang van rebelse stamme in die ryk. Net soos dikwels elders in Amerika gebeur het, het die Asteke se kontak met die Europeërs hulle in aanraking gebring met siektes waarteen hulle geen weerstand gehad het nie. Die bevolking het in sestig jaar tot slegs twee miljoen verminder. Afgesien van die siektes, het voortdurende oorloë, die verwoesting van die landbou en die onmenslike omstandighede waarin hulle vir die Spanjaarde moes werk, tot die uitdelging van die Asteke bygedra. Afstammelinge van die eens trotse ras woon vandag nog in Mexiko.
Kultuur
wysigDie Asteke het tot 'n groot mate die kultuur van die Mayas en die Tolteke geabsorbeer. Hulle het onder andere van Tolteekse am bagsmanne gebruik gemaak, veral in die boubedryf. Die dialek wat hulle gepraat het, Nahuatl, het die spreektaal van die hele Sentraal-Amerika. geword. Die Asteke het ook 'n soort beeldskrif gebruik. Die skrif is egter nooit volledig ontwikkel nie. Die astrologie, waarvan die Asteke meesters was, was 'n erf en is van die Mayas.
Die Mayas het reeds eeue tevore bepaal dat die sonjaar uit 365,242 dae bestaan. Hierdie sonjaar is deur die Asteke aanvaar en in agttien weke van twintig dae elk ingedeel. Die orige vyf dae is as ongelukkige dae aan die einde van die kalender bygelas. Daar was ook ʼn godsdienstige kalender bestaande uit 260 dae. Elke 52e jaar het die begindae van hierdie twee kalenders ooreengekom. Die siklusse van 52 jaar was baie belangrik in die Asteekse kultuur.
Hulle het geglo dat die wêreld eendag deur die gode verwoes sou word, en dat die verwoesting op die laaste dag van een van hierdie siklusse sou geskied. Die Asteke het van landbou en handel gelewe. Oorlogvoering, ʼn onafskeidbare deel van hul godsdiens, was 'n belangrike faset van die alledaagse lewe. Tenoctitlan was op alle gebiede die middelpunt van hul uitgestrekte ryk. Die stad op die meer is deur middel van kanale in eweredige blokke verdeel.
Die klein stukkie vaste aarde op die eiland is gebruik vir die bou van imponerende paleise en tempels. Vir die bou van huise en die bewerking van grond is groot rietvlotte met pale in die bodem van die vlak, moerasagtige meer geanker. Modder uit die vrugbare bodem is bo-op die vlotte gegooi vir die kweek van plante. Bome is rondom die vlotte geplant, met hul wortels in die bodem, om standvastigheid te verleen. Die meer is op drie plekke opgedam en paaie op die damwalle het die stad met die vasteland verbind.
In hul boukuns het die Asteke nie basiese prinsiepe soos boë en koepeldakke geken nie. Nogtans het hulle indrukwekkende tempels vir hul gode bo-op massiewe piramides gebou. Die piramides was van trappe voorsien en met pleisterkalk bedek. 'n Verskeidenheid van klipsoorte, maar veral lawaklip, is vir die bouwerk gebruik. Die koning en die adel het in groot paleise gewoon, maar die gewone mense in hutte van modderstene.
Ekonomiese lewe
wysigGrondbesit in die Asteekse ryk was gemeenskaplik, in die opsig dat elke familiegroep een stuk grond besit het wat deur hul almal bewerk is. Wanneer 'n man trou, is 'n stuk grond aan hom toegesê waarop hy slegs die vruggebruik gehad het. Die stapelvoedsel was mielies, wat toe nog onbekend was in Europa. Die Asteke het ook boontjies, murgpampoentjies, tamaties en rissies gekweek. Hulle het kalkoene, konyne en vetgevoerde hondjies aangehou vir vleis, en wilde varke in die heuwels gejag. Daar is ook op groot skaal vis en paddas in die meer gevang.
Tortillas en wurms van die kaktusplant is as lekkernye beskou. Die kaktusplant se sap is gebruik om 'n alkoholiese drank te maak, die vesels om materiaal van te weef (slegs die armes), en die dorings is as naalde gebruik. Diegene sonder familie moes die adel se grond bewerk. Daar was ook 'n stuk grond wat aan die stad behoort het en deur almal as 'n soort belasting bewerk moes word. Handel het 'n groot rol in die Asteekse samelewing gespeel.
Daar was nie 'n geldeenheid nie, maar op die mark wat daagliks deur tienduisende mense besoek is, is kakaobone vir kleingeld gebruik wanneer een produk vir 'n ander geruil is. Daar was geen lasdiere in die Asteekse ryk nie omdat bokke, perde, beeste en skape daar heeltemal onbekend was. Hulle het ook nooit die
wiel ontdek nie.
Sosiale en politieke organisasie
wysigDie twee heersende sosiale groepe in die Asteekse ryk was die priesters en die wêreldlike gesaghebbers, bestaande uit die koning, die adel, soldate en amptenare. Die grootste deel van die bevolking het uit vrye individue bestaan soos boere, ambagslui en handelaars. Slawerny het wel op klein skaal voorgekom, maar was nie erflik nie. Slawe kon ook eiendom besit. Die koning het sy heerskappy met die Slangvrou (ʼn man) gedeel.
Die koning was verantwoordelik vir buitelandse sake en oorlogvoering, terwyl die Slangvrou na binnelandse sake omgesien het. Die Asteekse ryk het uit 'n baie los federasie bestaan. Die belastingpligtige provinsies het almal hul eie bestuur behou. Die gewone mense het in familiegroepe rondom 'n eie skool, tempel en ʼn stuk grond gewoon, en oor 'n groot mate van plaaslike bestuur beskik. Die kleredrag van elke klas in die samelewing is streng bepaal.
Net die adel was toegelaat om versierings en klere te dra. Lendedoeke, mantels en jurke was die basiese kledingstukke en was meestal van katoen geweef. Seuns is van agtjarige ouderdom in die krygskuns opgelei. Omdat oorlogvoering so belangrik was, kon enige jong man as gevolg van persoonlike dapperheid 'n hoë rang verwerf of tot die adel verhef word. Daar was ook onderrig in godsdiens, geskiedenis, skilderkuns en musiek. Mans het getrou wanneer hulle twintig was, gewoonlik met meisies van sestien. Teoreties kon 'n man meer as een vrou hê, maar in die praktyk het hulle gewoonlik net een gehad.
Godsdiens
wysigDie beskermgod van Tenoctitlan, en van al die Asteke, was die Blou Kolibrie-god, genaamd Huitsilopochtli. Saam met arende is kolibries, sierlike voëltjies, deur die Asteke as heilige voëls beskou. Onder hul oorspronklike gode was daar ook die aardgodin en die god van die nag. Namate hulle hul ryk uitgebrei het, het hulle ook die gode van ander stamme vereer, onder andere die Tolteke se reëngod, Tlaloc en Quetzalcoatl, die god van geleerdheid.
Elke bedryf in die samelewing het sy eie god gehad. So byvoorbeeld was daar godinne vir die landbou en vrugbaarheid en gode van blomme, vuur en ander elemente. Die Blou Kolibrie-god was egter die belangrikste - die god van son en oorlog. Die Asteke het geglo dat die wêreld al vier keer verwoes was. Om die vyfde skepping te kon bewerkstellig, het twee gode selfmoord gepleeg deur in vuur te spring. Die krag wat die gode nodig gehad het om die son om die aarde te laat beweeg en die hele kosmos aan die gang te hou, kon net deur menseharte en -bloed verskaf word.
Daarom was mense-offers noodsaaklik. Elke nou en dan het die Asteke rituele "blomme-oorloë" met hul ondergeskikte bure gereël. Tydens die gevegte is daar gepoog om soveel as moontlik van die vyand lewendig gevange te neem, sodat hulle as mense-offers in die godsdiensseremonies gebruik kon word. Die Asteke het hul gode ook in heilige speletjies soos " tlachtli", ʼn soort van netbal, vereer. Op 'n klipbaan moes twee spanne probeer om 'n rubberbal deur die klipring van die opponent te slaan.
Die spel was 'n simboliese uitbeelding van die gode wat met die sterre in die kosmos bal speel. Die Asteke het by sommige van hul godsdienstige seremonies rituele kannibalisme beoefen dit wil sê, hulle het van die vleis van die geofferde mense geëet. Die praktyk was net tot die priesters beperk en bewerings van die Spanjaarde dat die Asteke kannibale was, is onjuis. Die Asteke se godsdiens was 'n belangrike faktor in hul eie ondergang. Die aanval van die Spanjaarde het aan die einde van een van die siklusse van 52 jaar plaasgevind.
Hoewel koning Montezuma II later besef het dat Cortes ʼn plunderaar was en hom verset het, het die meeste van die Asteke tog bly glo dat Cortes die god was wat gekom het om hulle te vernietig. Die weerstand wat hulle gebied het, was dus halfhartig.
Verwysings
wysig- ↑ HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8
Bronne
wysig- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409435, volume 2, bl. 89 - 91
Verdere leesstof
wysig- (en) Elliot, J.H., Empires of the Atlantic World. Britain and Spain in America, 1492–1830, Yale University Press, 546 blz.
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Asteke.- (en) "Aztec". Encyclopædia Britannica. Besoek op 7 Oktober 2018.
|
Geskiedenis van Meksiko |
|
||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||