Qazan Xanlığı
Qazan Xanlığı, Altın Urda däwläte bilämäläreneñ Tönyaq öleşendä – Urta İdel buyında barlıqqa kilgän häm 1438-1552. yıllarda (qayber çığanaqlar buyınça 1445-1552.) yäşägän feodal däwlät. Elekke Bolğar, Cükätaw, Qazan, Qaşan h.b. qayber bäkleklärneñ bilämälären berläştergän. Nigezläwçese – Oluğ Möxämmäd xan (anıñ ulı Mäxmüd xan digän faraz da bar). Çıñğız xan näselennän bulğan Oluğ Möxämmädkä häm Ğiäsetdingä qädär Qazan cire Bolğar bäkläre belän idarä itelgän.
Başqalası – Qazan. Töp xalqı – Tatarlar. Xanlıqta şulay uq cirle xalıqlardan Mari (Çirmeş xalqı), Çuaş, Mordwa, Udmurt häm Başqortlar da küpläp yäşägän. Xalıq igençelek, terlekçelek, şähärlärdä (Qazan, Arça, Cükätaw, Qaşan, Çallı h.b.) başlíça hönärçelek belän şöğellängän.
İqtisad
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Balçıqtan sawıt-saba, ağaçtan törle äyberlär yasaw, timer eşkertü, kün eşlänmäläre, suğış häm eş qoralları citeşterü, zärgärçelek hönärläre alğa kitkän. İdel, Çulman, Noqrat, Ural buylarında yäşäwçelär Urta Asía, Qawqaz, Urıs kenäzlekläre h.b. töbäklär belän säwdä itkännär. Qazan yanındağı Markiz utırawında häm şähärdäge Taşayaq mäydanında zur yärminkälär eşlägän. İgençelektä söyurğal häm näseldän cirbiläwçelek tärtipläre yäşägän.
Säyäsät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Däwlät başında xan torğan. Anıñ eşçänlege asılda díwan äğzaları qarar-kiñäşläre nigezendä alıp barılğan. Xannan qala aqsöyäklär qatlawın bäk, ämir, morzalar, ruxanílar, ä xärbi qatlawnı uğlan, bahadir, içkilär täşkil itkän. İdaräçe ıruğlar: Arğın, Barın, Qıpçaq, Şirin. Däwlät dine – Íslam. Ruxanílar qatlawına säyet, şäyex, qazí, imam h.b. kergän. Dini yolalarnı ütäwdän tış, alar xalıq arasında mäxkämä eşlären başqarğannar, mäktäp-mädräsälär totqannar.
Mädäniät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Yazu beleme häm kitapxanälär
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Mädräsälärdä bay kitapxanälär tuplanğan, kitap küçerep yazu ostaları (xattatlar) tärbiälängän.
Şiğriät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Qazan Xanlığı çorında mäşhür şağirlärdän Möxämmädyar, Ömmi Kamal, Möxämmädämin, Ğärifbäk, Qolşärif h.b. ícatı kiñ tanıla. Ayıruça olı fiker iäse Möxämmädyarnıñ şiğir, poemaları xalıq tarafınnan yaratıp qabul itelä; şiğriättä ul yaña tradisilärgä nigez sala. Míğmarlıqta aq taştan zatlı bína tözü, taşnı häm ağaçnı uyıp bizäk töşerü hönärçelege alğa alğa kitä.
İdarä büleneş
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Qazan Xanlığı bilämäse Alat, Arça, Gäreç, Cöri häm Nuğay daruğalarına bülengän.
Xärbi
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Xanlıq ğäskären şul avministrativ-territorial bilämälärdän cíılğan ayırım ğäskäri berämleklär, xan alayı (guardísı) häm söyurğallarnıñ şäxsi alayları täşkil itkän. Xanlıq beryulı 20 meñnän alıp 60 meñgä çaqlı suğışçını tuplí alğan.
Taríx
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Oluğ Möxämmäd häm anıñ ulı Mäxmüd xan däwerendä Qazannıñ ğäskäri köçläre berniçä märtäbä Rus ölkälärenä yaw belän bara, böyek kenäz Vasili II ğäskären tar-mar itep, Mäskäwne yasaq tülärgä mäcbür itä (q. Suzdal yanındağı suğış). 1487. yılnıñ Yülendä Mäskäwneñ böyek kenäze İvan III Qazannı suğışıp ala, täxetkä üz tarafdarı Möxämmädäminne utırta. Qazanda Mäskäw protektoratı çorı urnaştırıla. Şunnan soñ Qazanda Urıs keşeläre sanı yıldan-yıl arta bara, şähär tormışında alar yoğıntısı köçäyä. Bu xäl xanlıq xalqı arasında rízasızlıq tudíra. Mäskäw yoğıntısınnan qotılu omtılışları (1496, 1500, 1505.) uñışsız tämamlana. 1521. yılda Qazan Xalığı Ästerxan häm Qırım xanlıqları, Nuğay Urdası belän üzara yärdämläşü turında kileşü tözi. Qırım belän Qazan köçläre bergä Mäskäw tarafına yaw bara. Mäskäw östenlege beterelä. Ämma tizdän Qırımlılar yoğıntısı köçäyä. Qırım Xanlığı belän yaqınayurğa qarşı bulğan aqsöyäklär törkeme fetnä oyıştıra. Safagäräy xan täzettän quıla (q. Qazan fetnäse). 1545. yıldan Mäskäw däwläte Qazan Xanlığına qarşı iğlan itelmägän suğışlar başlap cibärä. (q. Qazanğa Urıs däwläteneñ yawları). Nuğaylar yärdämendä Qazan täxetenä qaytarılğan Safagäräy xan 1549. yılda wafat bula, täxet warísı itep anıñ öç yäşlek ulı Ütämeşgäräy bilgelänä. Baliğ bulmağan yäş xan isemennän anası Söyembikä idarl itä başlí. Xökümät qabat Qoşçaq uğlan citäkçelegendä Qırımlılardan bilgelänä. Bu waqıt Safagäräyneñ ulları Möbaräk, Büläk, onığı Däwlätgäräy (Devlet-Giray) qırımda bulalar. alarğa täxet biläw täqdime cibärelsä dä, Qazanda totrıqlılıq urnaşuın telämäwçe köçlär moña qarşı töşälär. Bu waqíğa qırımda 1551. yılğı täxet çualığı belän tämamlana. Qoşçaq xäkümäte Mäskäw belän aranı kiskenläşterü säyäsäten däwam itterä. Monıñ belän kileşmägän ber törkem bäk-morzalar 1551 yıl başında Qazan täxetenä İvan IV patşa tarafdarın – Şahğäline çaqırıp kiterä. Ütämeşgäräy belän anası Mäskäwgä äsirlekkä ozatıla. Şahğäli Qazan täxetendä 1552. yılnıñ Febrälenä qädär utıra. Mäskäw yoğıntısına qarşı bulğan köçläre anı quıp cibärä, Qazan täxetenä Ästerxan xanzadäse Yädegär Möxämmäd çaqırıla. Bu waqıtta Qazan inde yarım qamalış xälendä bula (yaña tözelgän Zöyä qälğäsendä urıs ğäskärläre tuplanu däwam itä). Annan soñ Qazannı Urıs ğäskärläre tulısınça qamap ala häm başqala öçen suğışlar başlanıp kitä. 1552. yılnıñ 3. Öktäberendä Qazan Xanlığı Urıs ğäskärläre tarafınnan yawlap alına, Urta İdel buyı cirläre Mäskäw däwlätenä buysındırıla. Läkin 1558. yılğa qädär xanlıqta partizn suğışı bara. Çalım hämMişätamaqnı alğaç, İvan IV yaqnı tulısınça buysına. Qazan cirenä küp Urıslar küçerenä. Qazan Xanlığı cirläre häm xalqı belän idarä itü öçen Qazan saray idaräxanäse buldırıla. Qazan, Zöyä h.b. şähärlärgä patşa isemennän idarä itüçe namestnik-voyevodalar bilgelänä. Qazan Xanlığı cirlären kolonílaştıru, xalqın çuqındıru häm urıslaştıru säyäsäte başlanıp kitä.
Şulay uq qara
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]ņéđėņ þăýļé ųþíųðŗśůňůŝ?Media:Mísal.mp3