Эчтәлеккә күчү

Сарымсак

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Сарымсак latin yazuında])
Сарымсак
Сурәт
Кыскача исем A. sativum
Халыкара фәнни исем Allium sativum L., 1753[1]
Таксономик ранг төр[1]
Югарырак таксон Суган[1]
Таксонның халык атамасы Knoblauch[2], cultivated garlic[3], 大蒜[4][5], ail, ail commun, ail cultivé, česnek kuchyňský[6], kynsilaukka[7], 蒜[8][9], 蒜[10][5][11][…], 蒜（大蒜）[5], ayu[12] һәм česen
Җимеш төре тартмачык[d]
Нәрсәнең чыганагы сарымсак[d] һәм чесночное масло[d]
Бүләкләр
Водный след 589 cubic metre per ton[13]
Нинди вики-проектка керә ВикиПроект Инвазив биология[d]
Зоны морозостойкости растений 4[d][14]
Таксон ареалы Кытай[11][15], Фуҗиян[d][16], Тибетский автономный район[d][17] һәм Гуандун[d][18]
Ссылка на авторов таксона L.
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=2368[19]
Викибирелмәләр күрсәтмәсе this is about species, see Q21546392 for the ingredient
 Сарымсак Викиҗыентыкта
Сарымсак

Сарымсак (рус.чеснок) — суган ыругыннан, лаләчәләр семьялыгыннан 6-8 бүлемтектән торучы суганчалы, 1 метрга кадәр җиткән яссы озын яфраклы купьеллык үләнчел үсемлек. 1,5 метрга кадәр җитүче чәчәк уклары вак,тонык ак чәчәкләрдән торган чәчәк чатыры белән тәмамлана. Кайвакыт чәчәкләре урынына 1,5 — 3 миллиметр зурлыктагы һава суганчыклар үсә.

Биологик үзенчәлекләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Суганнан аермалы буларак сарымсакның яфраклары тасмасыман, ә суганчасы аерым өлешләрдән,утырту өчен файдаланыла торган тешчекләрдән гыйбарәт.

Сарымсакның орлыгы урынына чәчәк сабагында (июль ахырларында) кечкенә суганча-бүлбеләр үсә. Үчертү өчен нәкъ тә шул бүлбеләрне кулланалар.

Чәчү серләре

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кышка чәчеп калдырган бүлбеләрдән бер тешле суганбаш үсеп чыга. Ул көпшәләнми. Икенче елда кышка утыртып калдырган шул суганбаштан көпшәләнүче сарымсак суганбашы формалаша. Өченче елда сарымсакның тешчекләрен утырталар һәм көзен бүлбеле көпшәләре булган күп тешле суганчалар алалар.

Кыргый хәлдә билгеле түгел. Сарымсакны яшелчә үсемлеге буларак күпләп утырталар. Ул азык буларак күп формаларда кулланыла, шулай ук дару үсемлеге булып тора.

Сортлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сарымсакның сортларына килгәндә гадәттә көпшәләнә торган Крупнозубковый, Юбилейный Грибовский, Грибовский-60, Скороспелый(тиз өлгерүчән), Башкирский-85 сортларын сайлыйлар. Шулай ук индивидуаль бакчаларда үстерү өчен көпшәләнми торган язгы җирле сортлар һәм селекционерлар тарафыннан чыгарылган Алейский һәм Гафурийский сортлары да тәкъдим ителә

Грибовский-60 — көзге, тиз өлгерешле сорт. Тишелеп чыкканнан алып өлгергәнче 3 ай һәм 1 атна чамасы вакыт үтә. Суганчалары эре, 100 граммга кадәр җитә, саклануы уртача.

Крупнозубковый — көзге,тиз өлгерешле сорт. Суганчалары Грибовский-60 сортына караганда ваграк, 80 грамм чамасы. Суганбаштагы тешчекләр уртача 4-5 данә тәшкил итә, бик эреләр.

Гафурийский — язгы,уртача өлгерешле сорт. Тишелеп чыкканнан алып өлгергәнче 100-110 көн үтә. Суганчасы эре түгел,30-35 грамм чамасы. Тәме бик әче, авыруларга чагыштырмача чыдам.

Сарымсак

Алейский — язгы, уртачадан тизрәк өлгеруче сорт. Тишелеп чыкканнан алып өлгергәнче 80-83 көн вакыт үтә. Суганчалары вак, 20-22 грамм гына тәшкил итә. Тәме әче, сакланышы әйбәт: май аена кадәр сакларга мөмкин.

Кайчан утыртырга?

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сарымсак — салкынга чыдам үсемлек. Шуңа күрә көз утырткан уҗым сортлары түбән температурада да үсә башлый( 5-7°),әйбәт кышлый,ә иртә язда,кар эрүгә,үсүен дәвам итә.

Сарымсак түбән ,дымлы, азрак ком катнашкан балчыксыл, органик ашлама белән тукландырылган туфракта әйбәт үсә. Яхшы тиресләндерелгән комлы туфракта да шәп үсә.

Сарымсак утырту өчен иң түбән, ләкин кояш көне буе төшеп торган урынны сайлыйлар. Утырту өчен зарарланмаган кабыклы сәламәт суганчыклар файдаланала.

Сарымсакны сентябрь ахыры-окятбрь башында утырталар. Язгы чәчү сарымсагын иртә язды утырталар. Тешләрен ояларга 5-6 сантиметр ара калдырып утырталар. Утырту тирәнлеге тешнең зурлыгына карап — 5-12 сантиметр. Бүлбечекләрне куерак итеп, рәт араларын 25 сантиметр калдырып 4-5 сантиметр тирәнлектә утырталар.

Утырканнан соң су сибәләр, черемә, саламлы тирес яки пычкы чүбе белән мүлчәлиләр.

Кар эрү белән туфракта беренчел йомшарту үткәрелә. Ә икенче тапкыр июньдә, үсемлекләрдә уклар барлыкка килгәч, көл белән тукландыралар.

Сарымсакның уңышын җыеп алу вакытын күздән ычкындырмаска кирәк. Соңга калганда суганчыкларның кабыклары ярыла һәм башлары тешләргә аерыла, ә бу аның саклану вакытын кыскарта. Шуңа күрә уңышны июльнең өченче декадасында җыялар. Казып алынган сарымсакны, юка итеп җәеп, тонык кояш яктысында яки җилләтелә торган бүлмәдә киптерәләр. Тамырларын төбенә җиткэнче, ә сабагын башыннан 5 сантиметр биеклектә кисәләр.

Халык медицинасы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Халык медицинасында сарымсак бик күп төрле формаларда файдаланыла. Аеруча ашкайнатуны яхшырту өчен бик теләм кулланалар. Сарымсак аппетитны ача, эчәклектәге авыртуларны киметә һәм тынычландыра. Аны шулай ук гипертония авыруларын һәм атеросклерозны дәвалау өчен кулланыла.

Салкын тидереп авырганда, трахеит, бронхит, бронхиаль астма һәм коклюш вакытында күкрәкне атланмай кушылган сарымсак боткасы белән ышкыйлар. Шундый үк ботканы гинекология практикасында трихомонад кольпитларын дәвалау өчен кулланалар.

Бу яшелчә йогышсызландыручы һәм ныгытучы чара буларак борынгы заманнардан ук билгеле. Мәсәлән, Мисыр пирамидаларын төзүче колларга авырмасыннар өчен көн саен сарымсак биргәннәр. Ә бо­ рынгы греклар һәм славяннар аны агулы еланнар чакканда кулланганнар.

Сарымсакта С витамины яшел сугандагыга караганда күбрәк. Бу яшелчәдә йод, цинк, магний, кальций, органик кислоталар, селен, А, Вр В2 витаминнары бар. Ул атеросклероз һәм грипп авыруларыннан профи­ лактика чарасы буларак кулланыла. Моның өчен сарымсакны ботка кебек уып, бал һәм алма белән кушалар. Бронхиаль астма, ангина интектергәндә, салкын тигән вакытта, аның парлары белән ингаляция ясау ярдәм итә.

Фитонцидлар (бактерияләрне, паразит гөмбәчекләрне бетерүче яисә аларның үсешен туктатучы биологик актив матдәләр) эшләп чыгарганга күрә, яшел сарымсак үз тирәсендә саклау зонасын барлыкка китерә, шуңа күрә аны өйдә һаваны йогышсызландыру өчен дә үстерергә була.

Сарымсак эчендә ниләр бар?

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Медицинада сарымсакның суганчаларын файдаланалар. Узенчәлекле кискен тәме һәм көчле исе андагы эфир мае белән бәйле. Моннан тыш суганчаларында азотлы кушылмалар, шикәрләр (27%ка кадәр),фитостериннар ,аллин гликозиды , С, D, B витаминнары, башка матдәләр бар.

Чыганаклар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • "Дару үсемлекләре" китабы, "Раннур" нәшрияты, 1999нчы ел. Автор : Миргалим Харисов
  • "Ямь һәм тәм яки яшелчә бакчасы" китабы, "Яз" нәшрияты, 2011нче ел. Автор: Фарсель Зыятдинов

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шулай ук карагыз:

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Linnaeus C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
  2. ↑ FloraWeb
  3. ↑ АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
  4. ↑ Catalogue of Life in Taiwan — 2003.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 庄会富, 王亚楠, 王趁 һ.б. A Scientific Dataset of useful plants of China, 中国有用植物数据集 — 2021. — doi:10.11922/SCIENCEDB.J00001.00212
  6. ↑ Portál informačního systému ochrany přírody — Agentura ochrany přírody a krajiny České republiky.
  7. ↑ Finnish Biodiversity Information Facility — 2012.
  8. ↑ Institute of Botany, Chinese Academy of Sciences List of plant species in China (2022 Edition) — 2022. — doi:10.12282/PLANTDATA.0061
  9. ↑ Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 14 / мөхәррир В. Фацзуань, Т. Цзинь — 1980.
  10. ↑ 林秦文, 肖翠, 马金双 中国外来植物数据集, A dataset on catalogue of alien plants in China // 生物多样性 — 1993. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022127
  11. ↑ 11,0 11,1 肖翠, 刘冰, 吴超然 et al. 北京维管植物编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of vascular plants in Beijing, China // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022064
  12. ↑ http://www.sabencia.net/nomenclator.php
  13. ↑ Hoekstra A. Y., Mekonnen M. M. Table 3 // The green, blue and grey water footprint of crops and derived crop products // Hydrology and Earth System Sciences — Copernicus Publications, 2011. — ISSN 1027-5606; 1607-7938 — doi:10.5194/HESS-15-1577-2011
  14. ↑ https://plants.ces.ncsu.edu/plants/allium-sativum/
  15. ↑ 刘培亮, 卢元, 岳明 et al. 陕西省维管植物名录(2021版) // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022061
  16. ↑ (unspecified title) — doi:10.17520/BIODS.2022537
  17. ↑ (unspecified title) — doi:10.17520/BIODS.2023188
  18. ↑ (not translated to zh-hans), (not translated to zh-hans) 广东省高等植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of higher plants in Guangdong, China // 生物多样性 — 2023. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2023177
  19. ↑ GRIN үсемлекләр таксономиясе
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Сарымсак&oldid=4151230