Yanelif
Yeni Türk alfabesi (Tatarca: Яңа төрки әлифбасы, Yaña törki älifbası) veya kısaca Yenielif (Yanelif)[1][2] (Tatarca: Яңалиф, Yañalif; Tatarca telaffuz: [jɑŋɑˈlif]), 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Slav kökenli olmayan halklar için oluşturulmuş Latin alfabesi temelli bir yazı sistemidir. 1926 yılının Şubat ayında Bakü'de toplanan Birinci Türk Halkları Kurultayı'nda alınan karar ile 1926 yılının Nisan ayında Kazan'da Yeni Tatar Alfabesi adıyla tasarlandı.[3] 3 Temmuz 1927 tarihinde Tataristan hükûmeti tarafından Yanelif, Tatar dilinin resmi yazı sistemi olarak kabul edildi[4] ve 1940 yılına kadar kullanıldı.
Eşzamanlı olarak başta Sovyetler Birliği'nde konuşulan diğer Türk dilleri olmak üzere Tacikçe gibi bazı Türki olmayan diller için de Yanelif temelli Latin alfabeleri kullanılmaya başlandı.
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]Yanelif'te kullanılan harfler, karşılık geldikleri ses değerleri ve modern Ortak Türk alfabesindeki eşdeğer harfler aşağıdaki tabloda verilmiştir.
| № | Yanelif | IPA | Ortak Türk alfabesi |
|---|---|---|---|
| 1 | A a | /ɑ/ | A a |
| 2 | B ʙ | /b/ | B b |
| 3 | C c | /t͡ʃ/ | Ç ç |
| 4 | Ç ç | /d͡ʒ/ | C c |
| 5 | D d | /d/ | D d |
| 6 | E e | /e~ɛ/ | E e |
| 7 | Ə ə | /æ/ | Ä ä |
| 8 | F f | /f/ | F f |
| 9 | G g | /ɡ/ | G g |
| 10 | Ƣ ƣ | /ɣ~ʁ/ | Ğ ğ |
| 11 | H h | /h/ | H h |
| 12 | I i | /i/ | İ i |
| 13 | J j | /j/ | Y y |
| 14 | K k | /k/ | K k |
| 15 | L l | /l/ | L l |
| 16 | M m | /m/ | M m |
| 17 | N n | /n/ | N n |
| 18 | Ꞑ ꞑ | /ŋ/ | Ñ ñ |
| 19 | O o | /o~ɔ/ | O o |
| 20 | Ɵ ɵ | /ø~œ/ | Ö ö |
| 21 | P p | /p/ | P p |
| 22 | Q q | /q/ | Q q |
| 23 | R r | /ɾ~r/ | R r |
| 24 | S s | /s/ | S s |
| 25 | Ş ş | /ʃ/ | Ş ş |
| 26 | T t | /t/ | T t |
| 27 | U u | /u/ | U u |
| 28 | V v | /v/ | V v |
| /w/ | W w | ||
| 29 | X x | /x~χ/ | X x |
| 30 | У y | /y/ | Ü ü |
| 31 | Z z | /z/ | Z z |
| 32 | Ƶ ƶ | /ʒ/ | J j |
| 33 | Ь ь | /ɯ/ | I ı |
- Eşce (İşçi) gazetesinde yayınlanan Yanelif taslağı
Аа, Вв, Cc, Şş, Dd, Đđ, Әә, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Çç, Kk, Ll, Mm, Nn, Ꞑꞑ, Оо, Өө, Рр, Qq, Rr, Ss, Тт, Ѣѣ, Uu, Уу, Vv, Хх, Ьjьj, Zz, Ƶƶ, Ьь, Ee
- Asıl "ilerlemiş" Yanelif uyarlaması
Аа, Вв, Çç, Cc, Dd, Ee, Ьь, Әә, Ff, Gg Ƣƣ, Hh, Ii, Jj, Kk Qq, Ll, Mm, Nn, Ꞑꞑ, Оо, Өө, Рр, Rr, Ss, Тt, Uu, Yу, Xx, Ьjьj, Zz, Ƶƶ, Şş, Vv
Kirilleştirme
[değiştir | kaynağı değiştir]1930'lu yıllarda Türkiye'ye karşı, Sovyetler Birliği'nde çok sayıda olası düşmanlık başladı. Atatürk'ün yeni Türk alfabesi Yanelif'ten farklı olsa da, Sovyet yetkilileri için Latin alfabesi, burjuva dünyasının bir sembolüydü. 1939 yılında SSCB'de Yanelif'i Kirilleştirme süreci başlatıldı.
- Fazlullin'in alfabesi
Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Ee, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Mm, Hн, Оо, Пп, Рр, Cc, Тт, Уу, Фф, Xx, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя, Аъаъ, Оъоъ, Уъуъ, Жъжъ, Нънъ, Хъ хъ
- Ilminski'nin alfabesi
Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Mm, Hн, Оо, Пп, Рр, Cc, Тт, Уу, Фф, Xx, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя, Ӓӓ (Я я), Öö, Ӱӱ (Ю ю), Жж, Ҥҥ, Хх
- Tatar Meclisi Ocak 1997 yılında Kiril alfabesini yeniden düzenledi.
А Ә Б В Г Д Е (Ё) Ж Җ З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я[4]
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Mustafa Öner (1998). "Ortak Türk Alfabesi Hakkında Bazı Notlar", 13. Avrasya Etüdleri. ss. 71-79. 13 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2024.
...ortak bir tercih olarak Latin esaslı Türk alfabesi (Yanelif) geniş çapta yayılmıştır.
- ^ Barış METİN (2011). "SOVYET BELGELERİNE GÖRE TATARİSTAN'DA KİRİL ALFABESİNE GEÇİŞ (1939)". 1 (9). Gazi Üniversitesi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi. ss. 135-148.
Yeni yazı ile 1500 tirajlı Yanelif adlı bir gazete çıkarılmış, ayrıca yeni harflerle 10 kadar kitap basılmıştır.
- ^ "Jaꞑalif/Яңалиф". Tatar Encyclopedia. (2002). Kazan: Tatarstan Republic Academy of Sciences Institution of the Tatar Encyclopaedia
- ^ a b М.З. Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005