Piroksen

Piroksen

Piroksen, mantonun önemli bileşenlerinden biri olduğu sanılan, magmatik ve metamorfik taşlarda sıkça rastlanan karmaşık bir inosilikat mineral grubudur.

En yaygın üyesi ojit, siyah opak bir mineraldir. Birbirine dik iki yönde klivaj gösterir. Kristal yapısı tekli tetraedr zincirinden ibarettir. Tekli zincirlar birbirine demir ve magnezyumla bağlanmıştır. Bu son elementlerin bağlantı yerleri klivaj düzlemine karşılık gelir. Ojit bazaltların yaygın bileşenidir. Okyanus kabuğunda bolca bulunur. Piroksenler (genellikle Px olarak kısaltılır), birçok magmatik ve metamorfik kayaçta bulunan bir grup önemli kayaç oluşturan inosilikat mineralidir. Piroksenlerin genel formülü XY (Si, Al) 2O6'dır (X'in kalsiyum, sodyum, demir veya magnezyum ve daha nadiren çinko, manganez veya lityumu temsil ettiği ve Y'nin, krom, alüminyum, demir, magnezyum gibi daha küçük boyutlu iyonları temsil ettiği, kobalt, manganez, skandiyum, titanyum, vanadyum veya hatta demir). Alüminyum, feldspatlar ve amfiboller gibi silikatlarda silisyum için geniş ölçüde ikame edilmesine rağmen, ikame, çoğu piroksenlerde sadece sınırlı bir ölçüde meydana gelir. Silika tetrahedranın tek zincirlerinden oluşan ortak bir yapıyı paylaşırlar. Monoklinik sistemde kristalleşen piroksenler klinopiroksenler olarak bilinir ve ortorombik sistemde kristalize olanlara ortopiroksen adı verilir. Pyroxene adı ateş (πυρ) ve yabancı (ξένος) için Eski Yunanca sözcüklerden türetilmiştir. Piroksenler, volkanik camlarda bulundukları için, bazen volkanik camlara gömülmüş kristaller olarak görüldükleri için çok isimlendirilmiştir; Camda safsızlıklar olduğu varsayıldı, dolayısıyla adı "yangın yabancılar". Bununla birlikte, bunlar, lavlar patlak vermeden önce kristalleşen, erken biçimlendirici minerallerdir. Kayaç yapıcı mineraller arasında önemli bir yer tutan piroksenler iki farkl kristal sisteminde kristalleşir. A - Ortorombik piroksenler MgSi03 Enstatit % 0-10 Fe(Si03 ) Bronzit % 10-30 Fe(Si03 ) Hipersten % 30-50 Fe(Si03 ) Ferrohiperrsten % 50-70 Fe(Si03 ) Eulit % 70-90 Fe(Si03 ) FeSi03 Ferrosilit % 90-100 Fe(Si03 ) B- Monoklinik piroksenler 1- Kalsiyumlu ve ferro-magnezyumlu piroksenler Klinoenstatit Mg(Si03 )2 = MgSi2 06 Klinoferrosilit Fe(Si03 )2 = FeSi206 Diyopsit CaMg(Si03 )2 = CaMgSi2 06 Hedenberjit CaFe(Si03 )2 = CaFeSi2 0(s Johansenit CaMn (Si03 )2 = CaMnSi2 06 Ojit Ca(Mg, Fe, Al)Si2 06 2 - Alkalen piroksenler Ejirın NaFe+,(Si03 )2 =NaFe+1Si206 Jadeit NaAl (Si03 )2 =NaAlSi2 06 Şpodumen LiAl(Si03 )2=LiAlSi2 06 532 rURKIYE IV. MERMER SEMPOZYUMU (MERSEM^OOJ) BİLDİRİLER Kİ I ABI 18-19 Altılık 2003 Piroksenler, kimyasal bakımdan iki değerli elementlerin basit meta sikatlanna uyan, dilinimleri birbirine dik (87°) kristaller halindedir. Rombusal, monoklinal ve triklinal sistemde kristalleşir. En önemli monoklinik üyeleri ojittir. Piroksenlerden bazıları şunlardır. . Ojit CaMgSi2Ofl Sertlik = 6 Yoğunluk = 3,3 - 3,5 gr/cm1 Bileşiminde Al ve Fe'de bulunabilir. Monoklinal sistemde kristalleşir. Yan saydam, genellikle opak: koyu yeşil veya kahverengi, çoğunlukla siyahtır. Üfleçte eriyerek siyah ve çoğunca manyetik cam halini alır. * Bayağı ojit (Fe 2 0 3 > AI 2 0 3 ) Rengi siyah olup, piroksenitlerde ve piroksen-hornfelslerde bulunur. * Bazaltik ojit Genç lavların çoğunda, özellikle bazaltlarda, melafirlerde ve diyabazlarda bulunur. Her tarafından tam şekilli olarak büyümüş kristalleri bazen volkanlar tarafından fırlatılmışlardır. . Fassait Yeşil renklidir. Kontakt metamorfik kayaçların çatlaklarında, kristalen kireçtaşları içinde büyümüş olarak bulunur. . Diallaj Kahverengi, yeşilimsi gri metal parıltılıdır. Gabro, peridotit ve piroksenit gibi bazik ve ultrabazik derinlik kayaçlarının ana minerallerindendir. . Ejirin (NaFeSi2 06 ) Alkali yüzey kayaçlarının ve pegmatitlerin karakteristik bir minerali olarak bulunur. Yeşilimsi veya kahverengimsi siyahtır. Opak ve kenarları yarı saydamdır. Ejirin ile ojitin izomorf karışımlarına ejirin-ojit denir. 533 7 URKİYEIV. MERMER SEMPOZYUMU (MERSEM'2003) BİLDİRİLER KITABI I8-I9 Aralık 2003 . Spodümen LiAlSi2 06 Mücevher taşı olarak değer taşır. Menekşe veya pembe renklisine kumzit, yeşil renklisine hiddenit denir. Pegmatitlerde görülür. Çok iyi dilinimlidir. Üfleçte kolay erir. Lityum tuzları elde etmek için önemlidir. .Jadeit NaAlSi 2 06 Sıkı ve yoğun görünüşlü, mikro kristalin taneli veya lifli keçemsi agregatlı, çok fazla sert, beyaz veya yeşilimsi, çoğunlukla damarlıdır. . Diopsid CaMgSi2 06 . Enstatit MgSiCh Çoğunlukla sıkı, gri beyaz, yeşilimsi, kahverengimsidir. Bazik kayaçların (derinlik kayaçları=gabro gibi) minerallerindendir. Pegmatit ve aplit damarlarında 50 cm. ye varan uzunlukta kristallerine rastlanır. . Bronzit (Fe, Mg ) SiOı Bronz renginde parıltılıdır. Lifımsi şekilde (100 ) düzlemi boyunca ayrılır. . Hipersten (Fe, Mg ) Si0 3 Çoğunlukla sıkı dilinim parçası ve taneli yaprağımsı agregatlar halindedir. Zift siyahı, Kahverengi siyahtır. (100) düzlemi üzerinde parıltılıdır. Tüm piroksenler genel olarak ele alındığında şu özellikleri belirtilebilir. Yassı ve prizmatik görünüşe sahip kristaller halinde olan piroksenlerde hemen hemen dik iki dilinim sistemi vardır ve dilinim düzlemleri boyunca kırılır. El örneklerinde genellikle siyahtır. Yahut yeşilin çeşitli tonlanndandır. Sertliği: 6 civarında olup, yoğunluğu 3.2 - 3.5 gr/cm3 tür. Biyotitten daha az parlaktır.Piroksenleri amfibollerden gözle ayırt etmek çoğunlukla güçtür. Dilinim düzlemleri arasındaki açıya ve amfibol ile piroksene eşlik eden minerallere dikkat edilmelidir ( Piroksen 87' - Amfibol 56"- 124" ). Bazik plajiyoklaslar (labrador, bitownit, anortit ) ile birlikte bazik kayaçlar içinde bulunur (örneğin, gabro). Ayrıca olivin ile birlikte ultrabazik kayaçları oluşturur. 534 TURKIYEIV MERMER SEMPOZYUMU (MERSEM'IOOI) BİLDİRİLER KİTABI IH 19 Atalık 2003