İçeriğe atla

İo (uydu)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Io (uydu) sayfasından yönlendirildi)
Io
Galileo adlı uzay aracından alınan doğru renk resmi.
Galileo uzay aracından alınan Io'nun doğru renk resmi. Merkezin hemen solundaki kara leke patlamakta olan volkan Prometheus. İki tarafta da bulunan beyazımsı ovalar volkanik olarak tevdi edilen donmuş Kükürt dioksit, daha sarımsı bölgelerde daha fazla sülfür var.
Keşif
KeşfedenGalileo Galilei
Keşif tarihi8 Ocak 1610[1]
Adlandırmalar
Adın kaynağı
Ἰώ Īō
Alternatif adlar
Jüpiter I
SıfatlarIonian[2][3]
Yörünge özellikleri
Enberi420000 km (0,002807 AU)
Enöte423400 km (0,002830 AU)
Ortalama yörünge yarıçapı
421700 km (0,002819 AU)
Dış merkezlik0,0041
1,769137786 g
(152853,5047 sn,
42,45930686 sa)
17,334 km/s
Eğiklik0,05° (Jüpiter'in ekvatoru)
2,213° (Ekliptik)
Doğal uydusuJüpiter
GrupGalilei uyduları
Fiziksel özellikler
5,02 (Karşı konum)[4]
Boyutlar3.660,0 × 3.637,4 × 3.630,6 km[5]
Ortalama yarıçap
1821,6±0,5 km (0.286 Dünya)[6]
41910000 km2 (0.082 Dünya)
Hacim2,53×1010 km3 (0.023 Dünya)
Kütle(8,931938±0,000018)×1022 kg (0.015 Dünya)[6]
Ortalama yoğunluk
3,528±0,006 g/cm3[6]
1,796 m/sn2 (0,183 g)
Atalet momenti faktörü
0,37824±0,00022[7]
2,558 km/sn
Eşzamanlı
Ekvatoral dönme hızı
271 km/sa
Albedo0,63±0,02[6]
Yüzey sıcaklığı min. ort. maks.
Surface 90 K 110 K 130 K[8]
Atmosfer
Yüzey basıncı
5 - 40 nbar
Bileşimleri%90 Kükürt dioksit
  Wikimedia Commons'ta ilgili ortam

İo veya Io (eski adıyla Jüpiter I), Jüpiter'in Galilei uydularından yörüngesi en içte bulunanı ve üçüncü en büyük olanıdır. Güneş Sisteminin en büyük dördüncü uydusudur. 1610 yılında Galileo Galilei tarafından keşfedilmiştir. Adını Yunan mitolojisinde Zeus'un sevgililerinden biri olan "Io" karakterinden alır. Güneş Sistemi'nde üzerinde sürekli olarak gazlar ve lav püskürten yanardağlar bulunan tek uydudur.

Io, 400 aktif yanardağı ve jeolojik yapısı ile Güneş Sistemi'ndeki en aktif gök cismi[9][10] ve en yüksek yoğunluk ve yüzey yerçekimine sahip olan uydudur. Jüpiter'in çekim gücü ile kendi çekim gücü arasındaki iç sürtünmeden dolayı sürekli gelgitlere maruz kalmaktadır. Volkanları, yüzeyden 500 km yukarıya sülfür ve sülfür dioksit püskürtür.

Io, Europa ve Ganymede ile 1:2:4 oranında bir Laplace rezonansı içinde gezegeninin etrafında dönmektedir.

Io'nun keşfi ve yapılan gözlemler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Io'nun kaşifi Galileo Galilei

Io'nun bildirilen ilk gözlemi, Galileo Galilei tarafından 7 Ocak 1610 tarihinde Padova Üniversitesi'nde 20x kırılmalı teleskop kullanılarak gerçekleşti. Ancak bu gözlemde Galileo, teleskopunun düşük gücü nedeniyle Io ve Europa'yı ayıramadı ve bu yüzden ikisini tek bir ışık noktası olarak kaydetti. Ertesi gün 8 Ocak 1610'da (IAU'nun Io için keşif tarihi olarak kullanılan) Galileo'nun Jüpiter sistemi gözlemleri sırasında Io ve Europa ilk kez ayrı cisimler olarak gözlemlendi.[1] Io'nun ve Jüpiter'in diğer Galilei uydularının keşfi, Mart 1610'da Galileo'nun Sidereus Nuncius'unda yayınlandı.[11] Simon Marius, 1614'te yayınladığı Mundus Jovialis''inde Io ile birlikte Jüpiter'in diğer uydularını 1609'da Galileo'nun keşfinden bir hafta önce ilk olarak kendisinin gözlemlediğini iddia etti. Galileo bu iddiadan şüphe etmiş ve Marius'un çalışmasını "intihal" olarak nitelendirmiştir. Her halükarda Marius'un ilk gözlemi, Gregoryen takviminin 8 Ocak 1610'una eşdeğer olan Jülyen takviminin 29 Aralık 1609'unda gerçekleşti ve bu nedenle Galileo, kesin bir şekilde Jüpiter uydularını Marius'tan önce keşfetmişti.[12] Galileo'nun çalışmasını Marius'tan önce yayınladığı göz önüne alındığından, Galileo'nun keşfi olarak kabul edilir.[13]

Pioneer

[değiştir | kaynağı değiştir]

Io'nun yanından geçen ilk uzay aracı, sırasıyla 3 Aralık 1973 ve 2 Aralık 1974'te Pioneer 10 ve 11 sondalarıydı.[14] Radyo izleme, Io'nun kütlesi ve boyutu hakkında daha doğru bir tahmin sağladı, bu da dört Galilei uydusu arasında en yüksek yoğunluğa sahip olduğunu ve ağırlıklı olarak su buzundan değil silikat kayalardan oluştuğunu düşündürdü.[15] İki Pioneer sondası ayrıca, Io'nun yörüngesi çevresinde ince bir atmosferin ve yoğun bir radyasyon kuşağının varlığını da ortaya çıkardı. Pioneer 11'deki kameralar da kuzey kutbu bölgesinin güzel bir fotoğrafını çekmeyi başardı.[16] Pioneer 10'un üst geçişi sırasında yakın çekim fotoğraflar çekmesi planlanmıştı, fakat yoğun radyasyon alanı nedeniyle bu fotoğraflar kaybedildi.[14]

Voyager

[değiştir | kaynağı değiştir]
Io'nun güney kutup bölgesini kapsayan Voyager 1 mozaik görüntüsü. Bu görüntü, Io'nun en yüksek on zirvesinden ikisini, sol üstteki Euboea Montes'i ve alttaki Haemus Mons'u içerir.

Voyager 1 ve Voyager 2 sondaları 1979 yılında Io'nun yanından geçtiğinde, daha gelişmiş görüntüleme sistemleri sayesinde çok daha ayrıntılı görüntüler elde edilebildi. Voyager 1, 5 Mart 1979'da 20.600 km mesafeden Io'nun yakınından geçti.[17] Yaklaşım sırasında elde edilen görüntüler çarpma kraterlerinin olmadığı, garip ve çok renkli bir manzarayı ortaya çıkardı.[18][19] Yüksek çözünürlüklü görüntüler, tuhaf şekilli çukurlarla kesintiye uğramış nispeten genç bir yüzeyi, Everest Dağı'ndan daha yüksek olan dağları ve volkanik lav akıntılarına benzeyen özellikleri gösterdi.[20]

Yaklaşımdan kısa bir süre sonra Voyager seyrüsefer mühendisi Linda A. Morabito, görüntülerden birinde yüzeyden çıkan bir baca dumanını fark etti.[21] Diğer Voyager 1 görüntülerinin analizi, yüzeye dağılmış buna benzer dokuz baca dumanını gösterdi ve böylece Io'nun volkanik olarak aktif olduğu kanıtlanmış oldu.[20] Aslında bu sonuç, Voyager 1 yakınlaşmasından kısa bir süre önce Stanton J. Peale, Patrick Cassen ve R. T. Reynolds tarafından yayınlanan bir makalede tahmin edilmişti. Yazarlar, Io'nun iç kısmının Europa ve Ganymede ile yörüngesel rezonansının neden olduğu önemli bir gelgit ısınması yaşaması gerektiğini hesaplamışlardı.[22] Bu uçuştan elde edilen veriler, Io yüzeyinde kükürt ve kükürt dioksit buzlarının hakim olduğunu gösterdi. Bu bileşikler aynı zamanda Io'nun ince atmosferine ve yörüngesinde merkezlenmiş plazma torusuna da hakimdir.[23][24][25]

Voyager 2, 9 Temmuz 1979'da 1.130.000 km mesafeden Io geçişini yaptı. Voyager 1 kadar yakına yaklaşamasa da, iki uzay aracı tarafından çekilen görüntülerin karşılaştırmaları, bu yakınlaşmalar arasındaki dört ayda meydana gelen birkaç yüzey değişikliğini gösterdi. Voyager 2 bütün bunlara ek olarak, Jüpiter (Jovian) sisteminden ayrılırken Io'nun hilal şeklindeki gözlemlerini, Mart'ta gözlemlenen dokuz baca dumanından yedisinin Temmuz 1979'da hala aktif olduğunu ve yakın geçişler arasında sadece Pele yanardağının kapandığını ortaya koydu.[26]

Galileo

[değiştir | kaynağı değiştir]

Galileo uzay aracı, 1995'te Jüpiter'e ulaştı ve 1999'un sonlarında Io'nun yanından geçti. Galileo, Io'ya diğer bütün sondalardan daha fazla yaklaştı, birçok fotoğraf çekti, püsküren volkanlar gözlemledi ve Io'nun Güneş Sistemi'ndeki kayaç iç gezegenler gibi büyük bir demir çekirdeği olduğunu keşfetti.

Yörünge ve dönüş

[değiştir | kaynağı değiştir]
Io, Europa ve Ganymede'nin Laplace rezonansının animasyonu (kavuşumlar renk değişiklikleriyle vurgulanır)

Io, Jüpiter'in etrafında gezegenin merkezinden 421.700 km ve bulut tepelerinden 350.000 km uzaklıktaki yörüngesinde dönmektedir. Jüpiter'in Galilei uydularından en içte olanıdır ve yörüngesi Thebe ve Europa'nın arasında yer alır. Jüpiter'in iç uyduları da dahil olmak üzere beşinci sıradaki uydudur. Yörüngesini tamamlaması 42,456 saat sürer, bu da tek bir gece gözleminde hareketinin büyük bir kısmının tespit edilebileceği anlamına gelir. Europa ile 2:1, Ganymede ile 4:1 yörüngesel rezonanstadır. Bu rezonans, jeolojik aktivitesi için ana ısı kaynağını oluşturan 0,0041'lik yörünge dış merkezliğinin korunmasına yardımcı olur.[22] Bu zoraki dış merkezlik olmasa, gelgit zayıflamasından dolayı yörüngesi dairesel hale gelecek ve jeolojik olarak daha az aktif bir uydu olmasına yol açacaktı.

Diğer Galilei uyduları ve Ay gibi, Io da yörünge periyodu ile senkronize bir şekilde döner ve bir yüzü neredeyse Jüpiter'e dönük olur. Bu senkronizasyon, uydunun boylam sisteminin tanımında da kullanılmaktadır. Io'nun başlangıç meridyeni, kuzey ve güney kutbu ile ekvatoru alt-Jovian noktasında keser. Bununla birlikte, bu meridyen için benzersiz bir referans olarak atanacak hiçbir yüzey özelliği henüz tanımlanmamıştır. Io'nun her zaman Jüpiter'e bakan tarafı alt-jovian yarımküre olarak bilinirken, her zaman uzağa bakan tarafı anti-jovian yarımküre olarak bilinir. Ayrıca, hareket yönüne bakan taraf ön yarımküre, ters yöne bakan taraf ise arka yarımküre olarak tanımlanır.[27]

Volkanizma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Jüpiter'in uydusu Io, Güneş Sistemi'ndeki en volkanik etkin uydudur ve yüzeyinde sürekli patlayan aktif volkanlar ve lav göletleri bulunur.

Io'nun zoraki yörünge eksantrikliği tarafından üretilen gelgit ısınması, onu yüzlerce volkanik baca ve muazzam lav akıntılarıyla güneş sisteminin volkanik olarak en aktif dünyalarından biri haline getirmiştir. Büyük bir patlama sırasında, çoğunlukla magnezyum açısından zengin mafik veya ultramafik tipte bazaltik lavlardan oluşan onlarca hatta yüzlerce kilometrelik lav akıntıları üretilebilir. Bu aktivitenin yan ürünleri; kükürt, kükürt dioksit ve piroklastik silikatlardır (kül benzeri). Bunlar 200 km yüksekliğe kadar püskürtülür, büyük şemsiye şeklinde duman üretir ve çevresindeki toprağı kırmızı, siyah ve beyaz renklere bezeyerek Io'nun alacalı atmosferini oluşturur. Io'nun volkanik bulutlarından bazılarının geri düşmeden önce yüzeyden 500 km'den fazla uzaklaştığı,[28] püskürtülen malzemenin yaklaşık 1 km/s hıza ulaştığı[29][30] ve çapı 1000 km'nin üzerinde kırmızı halkalar oluşturduğu görülmüştür.[31]

Io'nun yüzeyi, genellikle düz ve dik duvarlarla çevrelenmiş patera olarak bilinen volkanik çöküntülerle bezelidir.[32] Bu nitelikleri onları karasal kalderalara benzetir, fakat aynı şekilde boş lav odasının çökmesi nedeniyle mi oluştukları bilinmemektedir.[33] Dünya ve Mars'taki benzerlerinden farklı olarak bu çöküntüler genellikle kalkan volkanlarının zirvelerinde bulunmaz ve ortalama 41 km çaplarıyla daha büyüktür (en büyüğü Loki Patera 202 km çapındadır).[32] Oluşum mekanizması ne olursa olsun, birçok pateranın morfolojisi ve dağılımı bu oluşumların yapısal olarak kontrol edildiğini ve çoğunlukla faylar veya dağlarla sınırlandırıldığını göstermektedir.[32] Pateralar genellikle kendilerini hem lav gölleri, hem de 2001 yılında Gish Bar Patera'daki bir patlamada olduğu gibi patera ovalarına yayılan lav akışları olarak gösteren volkanik patlamaların sahnelendiği yerdir.[10][34]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b Blue, Jennifer (9 Kasım 2009). "Planet and Satellite Names and Discoverers". USGS. 16 Aralık 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2020. 
  2. ^ S. W. Kieffer (1982) "Ionian Vulcanism", in David Morrison, ed., Satellites of Jupiter, vol. 3, International Astronomical Union
  3. ^ "Electron Beams and Ion Composition Measured at Io and in Its Torus", Science, 18 Ekim 1996
  4. ^ "Classic Satellites of the Solar System". Observatorio ARVAL. 9 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2007. 
  5. ^ Thomas, P. C. (1998). "The Shape of Io from Galileo Limb Measurements". Icarus. 135 (1). ss. 175-180. Bibcode:1998Icar..135..175T. doi:10.1006/icar.1998.5987. 
  6. ^ a b c d Yeomans, Donald K. (13 Temmuz 2006). "Planetary Satellite Physical Parameters". JPL Solar System Dynamics. 21 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020. 
  7. ^ Schubert, G.; Anderson, J. D.; Spohn, T.; McKinnon, W. B. (2004). "Interior composition, structure and dynamics of the Galilean satellites". Bagenal, F.; Dowling, T. E.; McKinnon, W. B. (Ed.). Jupiter : the planet, satellites, and magnetosphere. New York: Cambridge University Press. ss. 281-306. ISBN 978-0521035453. OCLC 54081598. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020. 
  8. ^ Rathbun, J. A.; Spencer, J.R.; Tamppari, L.K.; Martin, T.Z.; Barnard, L.; Travis, L.D. (2004). "Mapping of Io's thermal radiation by the Galileo photopolarimeter-radiometer (PPR) instrument". Icarus. 169 (1). ss. 127-139. Bibcode:2004Icar..169..127R. doi:10.1016/j.icarus.2003.12.021. 
  9. ^ Rosaly MC Lopes (2006). "Io: The Volcanic Moon". Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence V. Johnson (Ed.). Encyclopedia of the Solar System. Academic Press. s. 419–431. ISBN 978-0-12-088589-3. 
  10. ^ a b Lopes, R. M. C. (2004). "Lava lakes on Io: Observations of Io's volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys". Icarus, 169. s. 140–174. Bibcode:2004Icar..169..140L. doi:10.1016/j.icarus.2003.11.013. 
  11. ^ Cruikshank, D. P.; Nelson, R. M. (2007). "A history of the exploration of Io". Lopes, R. M. C.; Spencer, J. R. (Ed.). Io after Galileo. Springer-Praxis. ss. 5-33. ISBN 978-3-540-34681-4. 
  12. ^ Van Helden, Albert (14 Ocak 2004). "The Galileo Project / Science / Simon Marius". Rice University. 25 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ Baalke, Ron. "Discovery of the Galilean Satellites". Jet Propulsion Laboratory. 6 Ocak 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2010. 
  14. ^ a b Fimmel, R. O. (1977). "First into the Outer Solar System". Pioneer Odyssey. NASA. 21 Ekim 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2007. 
  15. ^ Anderson, J. D. (1974). "Gravitational parameters of the Jupiter system from the Doppler tracking of Pioneer 10". Science. 183 (4122). ss. 322-323. Bibcode:1974Sci...183..322A. doi:10.1126/science.183.4122.322. PMID 17821098. 
  16. ^ "Pioneer 11 Images of Io". Galileo Home Page. 9 Nisan 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2007. 
  17. ^ "Voyager Mission Description". NASA PDS Rings Node. 19 Şubat 1997. 27 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ Smith, B. A. (1979). "The Jupiter system through the eyes of Voyager 1". Science. 204 (4396). ss. 951-972. Bibcode:1979Sci...204..951S. doi:10.1126/science.204.4396.951. PMID 17800430. 
  19. ^ "Jupiter moon shows color, erosion signs". The Milwaukee Sentinel. United Press International. 6 Mart 1979. s. 2. 
  20. ^ a b Strom, R. G. (1979). "Volcanic eruption plumes on Io". Nature. 280 (5725). ss. 733-736. Bibcode:1979Natur.280..733S. doi:10.1038/280733a0. 
  21. ^ Morabito, L. A. (1979). "Discovery of currently active extraterrestrial volcanism". Science. 204 (4396). s. 972. Bibcode:1979Sci...204..972M. doi:10.1126/science.204.4396.972. PMID 17800432. 
  22. ^ a b Peale, S. J. (1979). "Melting of Io by Tidal Dissipation" (PDF). Science. 203 (4383). ss. 892-894. Bibcode:1979Sci...203..892P. doi:10.1126/science.203.4383.892. PMID 17771724. 11 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  23. ^ Soderblom, L. A. (1980). "Spectrophotometry of Io: Preliminary Voyager 1 results". Geophys. Res. Lett. 7 (11). ss. 963-966. Bibcode:1980GeoRL...7..963S. doi:10.1029/GL007i011p00963. 
  24. ^ Pearl, J. C. (1979). "Identification of gaseous SO2 and new upper limits for other gases on Io". Nature. 288 (5725). ss. 757-758. Bibcode:1979Natur.280..755P. doi:10.1038/280755a0. 
  25. ^ Broadfoot, A. L. (1979). "Extreme ultraviolet observations from Voyager 1 encounter with Jupiter". Science. 204 (4396). ss. 979-982. Bibcode:1979Sci...204..979B. doi:10.1126/science.204.4396.979. PMID 17800434. 
  26. ^ Strom, R. G.; Schneider, N. M. (1982). "Volcanic eruptions on Io". Morrison, D. (Ed.). Satellites of Jupiter. Arizona Üniversitesi Yayınları. ss. 598-633. ISBN 0-8165-0762-7. 
  27. ^ Lopes, R. M. C.; Williams, D. A. (2005). "Io after Galileo". Reports on Progress in Physics. 68 (2). ss. 303-340. Bibcode:2005RPPh...68..303L. doi:10.1088/0034-4885/68/2/R02. 
  28. ^ P. E. Geissler; M. T. McMillan (2008). "Galileo observations of volcanic plumes on Io". Icarus. Cilt 197. ss. 505-518. doi:10.1016/j.icarus.2008.05.005. 
  29. ^ Roesler, F. L.; Moos, H. W.; Oliversen, R. J.; Woodward, Jr., R. C.; Retherford, K. D.; Scherb, F.; McGrath, M. A.; Smyth, W. H.; Feldman, P. D.; Strobel, D. F. (Ocak 1999). "Far-Ultraviolet Imaging Spectroscopy of Io's Atmosphere with HST/STIS". Science. 283 (5400). ss. 353-357. Bibcode:1999Sci...283..353R. doi:10.1126/science.283.5400.353. PMID 9888844. 
  30. ^ Geissler, P. E.; McEwen, A. S.; Ip, W.; Belton, M. J. S.; Johnson, T. V.; Smyth, W. H.; Ingersoll, A. P. (Ağustos 1999). "Galileo Imaging of Atmospheric Emissions from Io". Science. 285 (5429). ss. 870-874. Bibcode:1999Sci...285..870G. doi:10.1126/science.285.5429.870. PMID 10436151. 
  31. ^ Ashley Gerard Davies (2007). Cambridge University Pres (Ed.). Volcanism on Io. s. 235. ISBN 0-521-85003-7. 
  32. ^ a b c Radebaugh, D.; ve diğ. (2001). "Paterae on Io: A new type of volcanic caldera?". J. Geophys. Res. 106 (E12). ss. 33005-33020. Bibcode:2001JGR...10633005R. doi:10.1029/2000JE001406. 
  33. ^ Leone, Giovanni; Gerard Davies, Ashley; Wilson, Lionel (30 Ekim 2009). "Volcanic history, geologic analysis and map of the Prometheus Patera region on Io". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 187 (1–2). ss. 93-105. doi:10.1016/j.jvolgeores.2009.07.019. 
  34. ^ "Gish Bar Patera, Io: geology and volcanic activity, 1996–2001" (PDF). www.lpi.usra.edu. 29 Ekim 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2022. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta İo (uydu) ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Genel bilgiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Filmler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Resimler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Haritalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ek başvurular

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İo_(uydu)&oldid=34190288" sayfasından alınmıştır