Demiryolu hat açıklığı

Demiryolu hat açıklığı, bir demiryolu hattını oluşturan yük taşıyan iki tren rayı arasındaki mesafeyi tanımlar. Dünyadaki demiryolu hatlarının %60'ı standart hat açıklığı olarak 1.435 mm (4 fit 8,5 inç) mesafeyi kullanır. Farklı mesafelerdeki hat açıklıkları geniş veya dar olarak adlandırılır. İki farklı hat açıklığına sahip hatların buluştuğu yerlerde hat kesintiye uğrar. Bu yüzden bazı geçiş bölgelerinde farklı hat genişlikleri arasında kolayca geçiş yapılabilmesi için çok sayıda hat içeren kısımlar inşa edilmiştir. Hat açıklığı olmayan tek demiryolu türü monoray olarak adlandırılan hat yapısıdır. Bazı hafif yük taşıyan elektrikli demiryolu hatlarında üçüncü veya dördüncü hat bulunabilmektedir. Esas hattın dışında yer alan bu hat elektrik şebekesinin beslenmesi amacıyla kullanılır.

Öne çıkan hat açıklıkları

ft′ in″	mm
5′ 6″	1676
5′ 5+²⁄₃″	1668
5′ 3″	1600
5′	1524
4′ 11+⁷⁄₈″	1520
4′ 8+¹⁄₂″	1435
4′ 6″	1372
3′ 6″	1067
3′ 5+¹⁄₃″	1050
3′ 3+³⁄₈″	1000
3′ 1+³⁄₈"	950
3′	914
2′ 6″	762
2′ 5+¹⁄₂"	750
2′	610
1′ 11+⁵⁄₈"	600

Açıklık	İsim	Hat (km)	Kullanım	Notlar
1676	Hint	77.000	Hindistan, Pakistan, Arjantin, Şili	Dünyadaki toplam hattın %6,55’i
1668	İber	15.394	İspanya, Portekiz
1600	İrlanda	9.800	İrlanda, Avustralya, Brezilya
1524	Rus	5.865	Finlandiya
1520	Rus	220.000	Azerbaycan, Rusya, Estonya, Kazakistan, Letonya, Litvanya, Gürcistan, Moğolistan, Türkmenistan	Dünyadaki toplam hattın %17’si
1435	Standart	720.000	Avrupa, ABD, Kanada, Çin, Kuzey Kore, Güney Kore, Avustralya, Orta Doğu, Afrika, Meksika, Küba, Panama, Türkiye, Venezuela, Peru, Uruguay, Filipinler, Japonya	Dünyadaki toplam hattın %60’ı
1067	Cape	112.000	Orta ve Güney Afrika, Endonezya, Japonya, Tayvan, Yeni Zelanda, Filipinler	Dünyadaki toplam hattın %9’u
1000	Metre	95.000	Güneydoğu Asya, Hindistan, Arjantin, Brezilya, Bolivya, Şili, İsviçre, Doğu Afrika	Dünyadaki toplam hattın %7’si

Tarihçe

İlk örnekler

Şehir efsanesi olarak bilinen bir inanışa göre Jül Sezar'ın araçların genişliğini ayarladığı iddia edilse de yolların genişliğinin kaynağı Roma İmparatorluğundan daha da eskilere dayanmaktadır. Tarih öncesi dönemlerdeki ulaşım araçlarının genişliğine etki eden çok sayıda faktör bulunmaktadır. Bu çok çeşitli etkenlerin sonucunda yaklaşık genişlik 2 metrenin altına düşmüştür. Bu etkenler günümüzde de çok değişmemiştir. Yolun genişliğine etki eden ana etken eskiden açılan yollarda kızak vb ulaşım araçlarının açtığı izlerdir. İlkel ulaşım araçlarında direksiyon ve fren bulunmadığı için yolculuğu kolaylaştırmak için kayaların içine tekerlerin girebileceği oyuklar açılmıştır.^[1]

Neolitik döneme ait Avrupa kıtasında bulunan tekerlekli kağnıların genişliklerinin 1.30 ila 1.75 metre olduğu, bu ölçünün Bronz Çağına gelindiğinde 1.40 ila 1.45 metre arasında genelleştiği bilinir.^[2] Asurlular, Babiller ve Yunanlar arabaların geçmesi için üzerinde kanal açılmış yollar yapmıştır. Antik dönemde Atina, Sparta ve Olimpiya gibi kentleri birbirine bağlayan bu tür yollar mevcuttur. Bu döneme ait en iyi korunmuş olan yollar Malta’dadır.^[3]

Roma İmparatorluğu bu tür kanal açılmış yolları Yunanlardan daha az kullanmış olsa da teknolojik olarak geliştirmiştir. Özellikle Roma işgalinden sonra İngiltere’de ulaşım araç genişliği 1.40 ila 1.50 metre arasında yaygınlaşmıştır. 1814 George Stephenson bölgedeki İngiliz kömür ocağı vagonlarından esinlenerek lokomotif için genişliği teknik nedenlerle hafif değiştirerek günümüzdeki standart olan 1.435 metreye getirmiştir.

Standart

Buhar makinesinin icat edilmesi ile hız kazanan Sanayi Devrimi etkilerini taşımacılık alanında da gösterir. Sanayileşmede öncü konumda olan Birleşik Krallık’ta inşa edilen ilk demiryolu hattı olan Liverpool-Manchester hattında genişlik olarak dönemin önde gelen Britanyalı mühendisi George Stephenson’un de facto standardı olan 1.435 metre kullanılmıştır.

Great Western Railway adlı İngiliz demiryolu şirketinde mühendis olan Isambard Kingdom Brunel ise daha geniş hat mesafesi (2.140 metre) seçerek yüksek hızda daha iyi denge sağlanmasına önem vermişti. Ancak ülkenin farklı bölgelerinde farklı hat genişliklerinin olmasının geçişi engelleyen hatalı bir karar olduğu görülünce Stephenson’un standardına dönülür. Bu dönemde özellikle İskoçya’da yapılan geniş hatlar sonradan standart genişliğe çekilmiştir.

1846 yılında çıkan yasayla demiryollarında hat genişliği için standart olarak 1.435 milimetre zorunlu kılınmıştır. Eski hatlarda yapılan son değişiklik ise 1892 yılında bitirilmiştir.

Hat açıklığı uyumsuzluğu

Hat kesilmesi, farklı hat genişliğine sahip hatların karşı karşıya gelmesiyle yaşanan durumdur. Ulaşımın kesintisiz devam edebilmesi için bazı çözüm yolları kullanılmaktadır:

Taşıyıcı vagon ile yükün veya vagonun tamamen yeni bir vagonun üzerine yüklenerek devam etmesidir
Taşıyıcı boji ile vagonun boji kısmına uyumlu diğer hat genişliğine göre ayarlanmış boji ile ulaşım sürdürülür
Çift demiryolu hat açıklığı uygulaması, özellikle farklı hat genişliğinin bulunduğu yerlerde ilave bir ray döşenerek her iki hat genişliğinde de ulaşımın sağlanmasına yarar
Değişken demiryolu hat açıklığıne sahip trenler değişebilir aks ve boji sistemleri sayesinde farklı hat genişliklerine uyum sağlayabilirler
Boji dönüşümü ile trenin altındaki kısım yeni hat genişliğine uyumlu olacak şekilde değiştirilir

Taşıyıcı vagon
Taşıyıcı boji
Çift hat açıklıklı demiryolu
Boji değişimi

Dezavantajları

Özellikle yüklerin bir ulaşım aracından diğerine aktarılması sorunu hem zaman hem de işgücü kaybına yol açmaktadır. Sorunların teknik olarak aşılması kimi altyapısal hizmetlerin yerine getirilmesine bağlıdır. Hat kesintisinin giderilebileceği altyapının olmadığı durumlarda yolcuların da araç değiştirmesi söz konusudur.

Avantajları

Dar genişliğe sahip hatların yatırım maliyeti düşük olduğu için avantaj olarak değerlendirilir. Farklı hat genişliğinin varlığı işgalci bir kuvvetin ilerleyiş hızının kesilmesine yarayacaktır.^[4]

Kaynakça

^ Lay, M. G., Ways of the World: A History of the World's Roads and of the Vehicles That Used Them, Rutgers University Press 1999 s.34–37 ISBN 0813526914.
^ İlgili makale Karel Hughes 5 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 21 Temmuz 2011 tarihinde erişilmiştir
^ Forbes, Robert James,Studies in ancient technology, Volume 5 Brill Archive 1993 ISBN 9004006222
^ Naziler II. Dünya Savaşında Sovyetler Birliği’ni işgal ederken bu sorunla karşılaşmışlardır

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Uluslararası demiryolu hat açıklıkları listesi (İngilizce) 21 Temmuz 2011 tarihinde erişilmiştir
Demiryolu hat açıklık standardının tarihçesi16 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 21 Temmuz 2011 tarihinde erişilmiştir

[1] Lay, M. G., Ways of the World: A History of the World's Roads and of the Vehicles That Used Them, Rutgers University Press 1999 s.34–37 ISBN 0813526914.

[2] İlgili makale Karel Hughes 5 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 21 Temmuz 2011 tarihinde erişilmiştir

[3] Forbes, Robert James,Studies in ancient technology, Volume 5 Brill Archive 1993 ISBN 9004006222

[4] Naziler II. Dünya Savaşında Sovyetler Birliği’ni işgal ederken bu sorunla karşılaşmışlardır

[1]

[2]

[3]

[4]

g t d Demiryolu hat açıklığı (liste)
Minimum hat açıklığı Minyatür demiryolu	15 inç (381 mm) 400 mm (15+³⁄₄ inç) 16 inç (406 mm) 18 inç (457 mm) 19 inç (483 mm) 500 mm (19+³⁄₄ inç) 20 inç (508 mm) 21 inç (533 mm) 1 ft 10 inç (559 mm)
Dar hat açıklığı	600 mm (1 ft 11+⁵⁄₈ inç) 2 ft (610 mm) 750 mm (2 ft 5+¹⁄₂ inç) 760 mm (2 ft 5+¹⁵⁄₁₆ inç) - Boşnak hat açıklığı 2 ft 6 inç (762 mm) 2 ft 7+¹⁄₂ inç (800 mm) 2 ft 11+³⁄₃₂ inç (891 mm) - 3 İsveç ft. hat açıklığı 2 ft 11+⁷⁄₁₆ inç (900 mm) 3 ft (914 mm) 3 ft 1+³⁄₈ inç (950 mm) - İtalyan metre hat açıklığı 3 ft 3+³⁄₈ inç (1.000 mm) - Metre hat açıklığı 3 ft 5+¹¹⁄₃₂ inç (1.050 mm) 3 ft 5+¹⁄₂ inç (1.055 mm) 3 ft 6 inç (1.067 mm) 3 ft 7 inç (1.093 mm) 1.100 mm (3 ft 7+⁵⁄₁₆ inç) 1.200 mm (3 ft 11+¹⁄₄ inç) 4 ft (1.219 mm) 4 ft 1 inç (1.245 mm) 1.372 mm (4 ft 6 inç) - İskoç hat açıklığı 1.384 mm (4 ft 6+¹⁄₂ inç) - İskoç hat açıklığı 1.416 mm (4 ft 7+³⁄₄ inç) 4 ft 8 inç (1.422 mm) - Neredeyse standart hat açıklığı 1.429 mm (4 ft 8+¹⁄₄ inç) 1.432 mm (4 ft 8+³⁄₈ inç)
Standart hat açıklığı	1.435 mm (4 ft 8+¹⁄₂ inç) - Stephenson hat açıklığı
Geniş hat açıklığı	1.440 mm (4 ft 8+¹¹⁄₁₆ inç) 1.445 mm (4 ft 8+⁷⁄₈ inç) 1.450 mm (4 ft 9+³⁄₃₂ inç) - Dresden hat açıklığı 1.457 mm (4 ft 9+³⁄₈ inç) 1.458 mm (4 ft 9+¹³⁄₃₂ inç) - Leipzig hat açıklığı 1.495 mm (4 ft 10+⁷⁄₈ inç) - Toronto hat açıklığı 1.520 mm (4 ft 11+²⁷⁄₃₂ inç) - Rus hat açıklığı 1.524 mm (5 ft) - Rus hat açıklığı 1.581 mm (5 ft 2+¹⁄₄ inç) - Pensilvanya hat açıklığı 1.588 mm (5 ft 2+¹⁄₂ inç) - Pensilvanya hat açıklığı 1.600 mm (5 ft 3 inç) - İrlanda hat açıklığı 1.638 mm (5 ft 4+¹⁄₂ inç) - Baltimore hat açıklığı 1.668 mm (5 ft 5+²¹⁄₃₂ inç) - İber hat açıklığı 1.676 mm (5 ft 6 inç) - Hint hat açıklığı 2.140 mm (7 ft ¹⁄₄ inç) - Brunel hat açıklığı 3.000 mm (7 ft ¹⁄₄ inç) - Breitspurbahn 8.200 mm (7 ft ¹⁄₄ inç) - Lärchwandschrägaufzug 9.000 mm (7 ft ¹⁄₄ inç) - Krasnoyarsk gemi asansörü
Hat açıklığı maddeleri	Hat açıklıkları Tramvay Metro Minyatür demiryolu Minimum hat açıklığı Eğlence demiryolları
Hat açıklığı farklılıkları	Hat açıklığı uyumsuzluğu Çift hat açıklığı Hat açıklığı dönüşümü Liste Boji dönüşümü Değişken hat açıklığı
Taşımacılık türleri	Tramvay ve hafif raylı sistem Metro Minyatür Modelleme
Kategoriler	Ülkelerine göre İmparatorluk birimlerine göre Metrik birimlere göre Adlarına göre Demiryolu hat açıklıkları listesi