İçeriğe atla

Amerika Birleşik Devletleri Kızılderilileri

Vikipedi, özgür ansiklopedi
ABD Kızılderilileri
(Native Americans, American Indians)
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
Kızılderili dilleri, İngilizce
Din
Hristiyanlık, Kızılderili inançları
Bir kızılderili kabilesi

Kızılderililer[1] ya da Amerika Yerlileri[2] veya kısaca Yerliler, Amerika Birleşik Devletleri'nde yaşayan Kızılderililer için kullanılan ortak birleştirici ad. Dilce birbiriyle akraba olmayan en az iki ayrı grupta toplanırlar: Sibirya kökenli olan Na-Dene dilleri ile Na-Dene dilleri dışındaki bütün Kızılderili dillerini içeren Amerind dilleri.

Amerika Birleşik Devletlerinde American Indian («Amerikalı Hint») adı hem Kızılderililer hem de ABD vatandaşı olan Hintler (Indian American olarak da geçer) için kullanılır. ABD Nüfus Sayım Dairesi (Amerika Birleşik Devletleri Sayım Bürosu) ülkedeki yerlileri American Indian and Alaska Native adı altında topluca ele alır ve American Indian («Amerikalı Hint») terimiyle Kıta ABDsi'ndeki yerliler (ki hepsi de Kızılderilidir) kastedilirken, Alaska Native («Alaska Yerlisi») terimi Alaska'daki yerlilerin tamamı (Aleutlar, Alaska Eskimoları, Alaska Kızılderilileri) için kullanılır.[3]

Kıta ABD'si'nde Kızılderili rezervasyonu (Indian reservation) adı verilen sınırları belirli kısıtlayıcı özel yerleşimlerde yasal olarak toplanırlar. Metlakatla hariç Alaska'daki bütün rezervasyonlar ANCSA (Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası) yasasıyla kaldırılmıştır.[4]

Bilginler Kuzey Amerika yerlilerinin 1492 yılındaki nüfuslarının yaklaşık 10 milyon olduğunu ve bu nüfusun %90 kadarının 19. yüzyıl ortalarında azaldığını söylerler.[5]

Devletçe tanınma

[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD tarafından yasal olarak devletçe tanınan Kızılderililer üç ana grupta toplanır:

1. ABD Kızılderilileri federal kabileleri: Kıta ABD'sinde federal olarak tanınan kabile birlikleridir ve Kızılderili İşleri Bürosu tarafından takip edilirler.
2. ABD Kızılderilileri eyalet kabileleri: Amerika Birleşik Devletleri'nin eyaletleri tarafından eyalet çapında tanınan kabile birlikleridir ve eyaletçe takip edilirler.
3. Alaska yerlileri kabile birlikleri: Alaska eyaletinde federal olarak tanınan kabile birlikleridir ve Alaska Kızılderilileri ile birlikte Alaska Eskimoları ve Aleutları da kapsayacak biçimde bütün Alaska yerlilerinin içerir ve Kızılderili İşleri Bürosu tarafından takip edilirler.

Eyaletlerine göre ABD Kızılderilileri:

İlk Amerikalılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Buzul Çağı'nın en şiddetli döneminde, M.Ö. 34000 - M.Ö. 30000 yıllarında, dünyadaki suyun önemli bir bölümü büyük kıtasal buz katmanları halindeydi. Bunun sonucunda, Bering Denizi bugünkü düzeyinden yüzlerce metre daha aşağıdaydı ve Asya ile Kuzey Amerika arasında, adına Beringia denilen, bir kara köprüsü oluştu. Beringia'nın en geniş döneminde 1.500 kilometre kadar olduğu sanılıyor. Nemli ve ağaçsız bir tundra olan bölge, otlar ve diğer bitkilerle kaplıydı ve bu da ilk insanların yaşamak için avladıkları büyük hayvanları çekiyordu.

Kuzey Amerika'ya ilk erişen insanlar, yeni bir kıtaya ayak bastıklarını muhtemelen tahmin bile edemezlerdi. Atalarının binlerce yıldır yaptığı gibi Sibirya kıyılarında av peşinde koşmaya devam etmişlerdir.

M.S. ilk yüzyıllarda, bugünkü Arizona'da Finiks kentinin bulunduğu yöreye yakın yerleşim birimlerinde, top oynamak için alanların ve Meksika'da bulunanlara benzeyen piramit biçimli kümbetlerin yanı sıra kanal ve sulama sistemleri kuran Hohokumlar yaşıyordu.

Bir kızılderili savaşçı

İlk yerleşimciler Seminoller, Çerokiler ve Mişuki kabileleri ile karşılaştılar. İspanyol kaşifler ise Kaliforniya'da Şoşon, Payitu, Kahula, Mevuk ve diğer bazı kabilelerle karşılaşmışlardır. 19. yüzyılda, Avrupalı kaşifler batıya doğru göç ederken Kızılderili kabileleri kendi topraklarından sürmüşlerdir. Bu dönem batıda Apaçi, Siyu ve Komançi ve diğer kabilelerle yapılan utanç verici savaşlar dönemidir. Bu savaşlardan geriye kalan çok az sayıda yerli ise, Rezervasyonlar (kızılderililer için ayrılmış araziler) olarak bilinen küçük bir alanda yaşamaya mecbur edilmişlerdir.Yani bu halkın büyük bir kısmı soykırım'a uğradı.

Bugün ABD'de hükûmet tarafından resmen tanınan 554 Kızılderili kabilesi vardır.

Kızılderililer 1952 yılına kadar Rezervasyon denilen toplama kamplarında yaşamaya zorlanmışlardır. Kizilderililerin halen önemli miktardaki kısmı bu bölgelerde yaşamaktadır.

1626 yılında Hollandalıların satın aldığı New York'ta günümüzde 85.000'den fazla Kızılderili yaşamaktadır.

2007 yılının Aralık ayında, en önemli Kızılderili kabilelerinden biri olan Lakota Siyuları ABD vatandaşlığından çekildiklerini ve kendi devletlerini kuracaklarını ilan etmişlerdir. Toprakları beş ayrı ABD eyaletinin sınırları içerisinde olan Lakotalar'ın bu girişiminin sonuçları henüz kesinleşmemekle birlikte, Kızılderililerin büyük soykırımdan bu yana ilk bağımsızlık girişimleri olarak tarihe geçmiştir.

Toplama kampları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kızılderili Savaşları

Amerika'da ilk kızılderili yerleşim bölgeleri, 1840'lı yıllarda oluşturuldu. O yıllarda, Avrupa kökenli Amerikalılar, ülkenin batı bölgelerine yerleşmek için kızılderili kabilelerini de önlerine katarak ilerliyordu. Kızılderililer, doğup büyüdükleri toprakları terk etmek ve “rezervasyon” adı verilen, anavatanlarından çok daha küçük bölgelere yerleşmek zorunda bırakıldı.

Günümüz ABD'sinde Kızılderililerin yaklaşık % 85'i rezervasyonların dışında yaşamaktadır[kaynak belirtilmeli] ve her büyük kentin kendi Kızılderili toplumları vardır. Amerika'da 300'den fazla kızılderili yerleşim bölgesi bulunmaktadır.

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD'de ekonomik olarak 3 büyük kabile bulunmaktadır: Mississippi Choctawlar (5 bin kişi. kumarhane, hoparlör işleri yapıyor) Oklahoma Choctawlar (35 bin kişi. Kumarhane, benzin istasyonu ve oteller zincirleri var) ve Oklahoma Chickasawlar (200 bin kişi).

Amerikan Bayanlar Ulusal Basketbol Birliği'nde (WNBA) tek bağımsız takım, sahibi bir Kızılderili kabilesi olan Connecticut San. Connecticut eyaletinin Mohegan Kabilesi 2003'te Orlando Miracle kulübünü satın aldı ve Connecticut'a taşınan takım artık maçlarını Mohegan Sun adlı devasa kumarhane ve eğlence kompleksindeki salonda oynamaya başladı. O zamana kadar her WNBA profesyonel takımı bir NBA kulübüne aitti.

Rezervasyon bölgeleri dışındaki ilk yatılı okulda 1879'dan 1918'e kadar okuyan yaklaşık 10.000 Kızılderili çocuk; medenileştirilme hedefi ile kendi yerli dillerini konuşan ve kültürlerinin diğer yönlerini korumaya çalışan öğrencilerin cezalandırmaya dayandığı bir ortamda yetiştirilmişlerdir.

Şükran Günü'nün anlamı

[değiştir | kaynağı değiştir]

1620'lerde Avrupa'dan yerleşim için ilk kez May Flower (Mayıs Çiçeği) gemisiyle ABD'ye gelen Pilgrimler (yerleşimci ve hacı) ilk geldiklerinde aylarca süren yolculuklarından dolayı yorgun, hasta ve açtırlar. Kızılderililer onları karşılar ve yiyecek verir, hindi avlamasını, mısır ekmesini öğretirler. Üç yıl sonra İngiliz Vali William Bradford büyük bir yemek hazırlar ve Kızılderililer'i çağırır. Kızılderililerin şefi Massoit 90 kişiyle bu törene katılır.

O günden sonra her hasat sonrasında yemek geleneği sürer. 1863'te Başkan Abraham Lincoln Şükran Günü'nün ulusal bayram olmasını önerir, ancak bu öneri Kongre'de 1941'de karara bağlanır ve her yılın Kasım ayının son Perşembesi Şükran Günü olarak ulusal bayram ilan edilir.

ABD yayılmacılığı altında yok olan kabilelerin ürünlerde yaşayan isimleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Amerikalılar ise tüm dünyaya pazarladıkları ürünlerinden birkaçına Kızılderili kabileleri isimleri vermiştir. Örnek olarak;

  • Cherokee: Chrysler tarafından üretilen bir SUV aracı.
  • Apache: ABD Hava Kuvvetleri tarafından kullanılan bir helikopter modeli, bir bilgisayar donanım ürünleri üreten marka, bir server ismi.
  • Comanche: ABD Hava Kuvvetleri tarafından kullanılan bir helikopter modeli, Chrysler'in ürettiği bir kamyonet modeli.
  • Pontiac (Ünlü Kızılderili Şefi): 80'li yılların ABD kaynaklı en meşhur spor araba markalarından biri.
  • Cayenne: Porsche’nin ilk kez ürettiği SUV aracına verdiği isim.
  • Fox: ABD’de bir TV kanalı.
  • Black Hawk: Sikorsky firması tarafından üretilen bir helikopter modeli.
  • Kentucky: Kökeni; Iroquois Kızılderililerinin kullandıkları dilde “ken-tah-ten” sözcüğünden gelen ve “Yarının Ülkesi” anlamına gelen kelime. Aynı zamanda tüm dünyaya yayılmış bir restoranlar zincirinin ismidir. (Kentucky Fried Chicken).
  • Kiowa: Bell firması tarafından üretilen askeri keşif ve gözlem helikopteri.
  • Tomahawk: Fırkateyn ve destroyer tipi savaş gemilerinden fırlatılan uzun menzilli güdümlü seyir füzesi.
  • Chinook: Boeing firması tarafından üretilen ağır nakliye sınıfı askeri helikopter.
  • Iroquois: Bell firması tarafından üretilen genel maksat helikopteri.
  • Milwaukee: Elektrikli el aletleri üreten ABD kökenli bir firma.

Koloni dönemi ve Kızılderililer

[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupalı kaşifler Amerika'ya geldiğinde, Amerika'da yüzlerce farklı kabile bulunmaktaydı. Bu kabilelerden birçoğu ortak bir dili ve kültürü paylaşıyorlardı. Önce İspanyol asıllı denizciler İspanyol Kraliçesi adına bu topraklara ayak basmış daha sonra başta İngiltere olmak üzere diğer Avrupa sömürgeci devletleri de aynı rotayı izleyerek Amerika'ya askerlerini, kaşiflerini göndermişlerdir. Avrupalı beyaz adamın şiddet düşkünlüğünden haberdar olmayan yerliler onları sevinçle karşılamış, ellerindeki altın gibi şeyleri onlarla paylaşmak istemişler ancak sömürge güçlerinin baskısı hatta katliamı altında soykırıma uğramışlardır.

13 Haziran 2008'de Kanada Başbakanı Stephen Harper, Kanada Parlamentosunda düzenlenen bir törende Kızılderililerden resmen özür dilemiştir.[6]

Sağlık

[değiştir | kaynağı değiştir]

2002 yılında ABD Kızılderilileri ve Alaska yerlilerinde (American Indians & Alaska Natives) ölüme yol açan ilk 10 neden:[7]

  1. Kardiyovasküler hastalıklar
  2. Kanser
  3. Kasıtsız yaralanmalar (unintentional injuries)
  4. Şeker hastalığı
  5. İnme (stroke)
  6. Kronik karaciğer hastalığı & siroz
  7. Kronik obstrüktif akciğer hastalığı
  8. İntihar
  9. Grip & Zatürre
  10. Cinayet

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • (Erken iç Asya Tarihi- Prof. Dr. Sinor- S. 102)” (Tanrının Türkleri- Cilt.1- S.314- Semih Tufan Gülaltay)
  • H. Cemil Tanju-Tunç derililer. S.106 (Age.s.316)
  • Süleyman Nazif, Hz.İsa'ya Açık Mektup, -Eski ve Yeni Harflerle- Lamure, 2006 (Kitabın ilk baskısı 1924 tarihinde eski Türkçe harflerle yapılmıştır)
  1. ^ Büyük Larousse (yıl: 1986, cilt: 11, sayfa: 6754)
  2. ^ AnaBritannica (yıl: 1986, cilt: 1, sayfa: 605)
  3. ^ The American Indian and Alaska Native Population: 2010 9 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., U.S. Census Bureau
  4. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 27 Ocak 2012. 27 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2023. 
  5. ^ "American Indians in Texas". 28 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2013. 
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2008. 
  7. ^ Donald Fixico, “Arizona Indians at 100 years of progress and the future” 13 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Black Canyon Conference Center. March 5, 200

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikipedi'nin kardeş projelerinden

hakkında daha fazla bilgi edinin
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Amerika_Birleşik_Devletleri_Kızılderilileri&oldid=33942763" sayfasından alınmıştır