Sulat Monggol

Sulat Monggol
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ
Sulat Monggol; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ
	Tulang kinatha at isinulat ni Injinash, ika-19 na siglo
Uri	Alpabeto
Mga wika	Wikang Monggol
Lumikha	Tata-tonga
Panahon	c. 1204 – 1941 (karaniwang paggamit); 1941 – kasalukuyan (karaniwang paggamit sa Monggolyang Interyor; seremonyal na paggamit lamang sa Monggolya)
Mga magulang na sistema	Heroglipikong Ehipsiyo Alpabetong Proto-Sinaitiko Alpabetong Penisyo Alpabetong Arameo Alpabetong Siriako Alpabetong Sogdiyano Alpabetong Lumang Uyghur Sulat Monggol; ; ; ; ; ; ;
Mga anak na sistema	Alpabetong Manchu Alpabetong Dagur; Alpabetong Sibe; Alpabetong Oirat (Sulat malinaw); Alpabetong Buryat; Alpabetong Galik; Alpabetong Ebenki;
ISO 15924	Mong, 145
Direksyon	Itaas pababa
Alyas-Unicode	Mongolian
Lawak ng Unicode	U+1800–U+18AF Mongolian; U+11660–U+1167F Mong. Supplement;
	PAALALA: Maaaring naglalaman ang pahinang ito ng mga simbolong pamponetikong IPA.

Ang tradisyonal na sulat Monggol na kilala rin bilang Hudum Mongol bichig, ay ang unang sistema ng pagsulat na nilikha mismo para sa wikang Monggol, at ito ang pinakalaganap dati hanggang sa pagpapakilala ng Siriliko noong 1946. Kinaugaliang isinusulat ito nang patayo mula itaas pababa, pakanan sa pahina. Hinango mula sa alpabeto ng Lumang Uyghur, isa itong tunay na alpabeto, na may magkakahiwalay na titik para sa mga katinig at patinig. Inangkop ito para sa mga ibang wika gaya ng Oirat at Manchu. Patuloy na ginagamit ang mga alpabetong nakabatay sa klasikal na patayong script na ito sa Monggolya at Monggolyang Interyor upang isulat ang wikang Monggol, wikang Sibe at, sa eksperimentong paraan, wikang Ebenki.

Naging mabagal ang mga sistemang operatibo ng mga kompyuter sa pagpapatibay ng suporta para sa sulat Monggol; halos lahat ay nagkukulang sa suporta o nagkakaproblema sa pagpapakita ng teksto.

Kasaysayan

Binuo ang patayong sulat Monggol bilang pag-aangkop ng alpabeto ng Lumang Uyghur para sa wikang Monggol.^[2]^:545 Si Tata-tonga, isang eskribang Uyghur noong ika-13 siglo na nahuli ni Genghis Khan, ang naging responsable sa pagdala ng alpabetong Lumang Uyghur sa Talampas Monggol at sa pag-aangkop nito patungo sa anyo ng sulat Monggol.^[3]

Mula sa ikapito at ikawalo hanggang ikalabinlima at ikalabing-anim na siglo, nagbukud-bukod ang wikang Monggol sa mga diyalektong timugan, silanganin at kanluranin. Ang mga pangunahing dokumento mula sa panahon ng wikang Gitnang Monggol ay: sa silanganing diyalekto, ang sikat na teksto Ang Sikretong Kasaysayan ng mga Monggol, mga monumento sa pakuwadradong sulat, mga materyales ng talahulunganang Tsino–Monggol ng ikalabing-apat na siglo at mga materyales ng wikang Monggol ng gitnang panahon sa transkripsiyong Tsino, atbp.; sa kanluraning diyalekto, mga materyales ng mga diksiyonaryong Arabe–Monggol at Persa–Monggol, mga tekstong Monggol sa transkripsiyong Arabe, atbp.^[4]^(pp1–2)

Halimbawa

Islogan ng Wikipedia
Manuskrito	Unicode	Transliterasyon (unang salita)
	ᠸᠢᠺᠢᠫᠧᠳᠢᠶᠠ᠂ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠲᠦ ᠨᠡᠪᠲᠡᠷᠬᠡᠢ ᠲᠣᠯᠢ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠪᠣᠯᠠᠢ᠃	ᠸᠢ‍ wi/vi
		‍ᠺᠢ‍ gi/ki
		‍ᠫᠧ‍ pē/pé
		‍ᠳᠢ‍ di
		‍ᠶ᠎ᠠ^⟨?⟩ y‑a o ‍ᠶᠠ ya
Transliterasyon: Wikipēdiya čilügetü nebterkei toli bičig bolai. Siriliko: Википедиа чөлөөт нэвтэрхий толь бичиг болой. Transkripsiyon: Vikipedia chölööt nevterkhii toli bichig boloi. Pagsasalin: Wikipedia ang malayang ensiklopedya.

Galeriya

Dekoratibong titik na 'nakabalot/nakatupi' sa isang 2023 na pasaporte.^[5]^(p159)^[6]^(p160)
Kaligrapiyang Monggol ng ika-13 siglong gawa, Оюун Түлхүүр (Susi ng Katalinuhan)
Selyong imperyal ng Bogd Khan, s. 1911.
Pinaghalong tekstong Mantsu–Monggol sa iang Paiza.
Brotsadong Čoyijod Daginit, isang manuskrito noong ika-19 na siglo
Aklat ni Jeremias, nailimbag noong 1840 sa Khodon, Siberya.

Mga sanggunian

↑ Janhunen, Juha (2006-01-27). The Mongolic Languages [Ang Mga Wikang Monggol] (sa wikang Ingles). Routledge. ISBN 978-1-135-79690-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
↑ Daniels, Peter T.; Bright, William (1996). The World's Writing Systems (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507993-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
↑ Christian, David (1998). A History of Russia, Central Asia and Mongolia: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire [Isang Kasaysayan ng Rusya, Gitnang Asya at Monggolya: Eurasyang Interyor mula Prehistorya hanggang Imperyong Monggol] (sa wikang Ingles). Wiley. p. 398. ISBN 978-0-631-20814-3.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
↑ Poppe, Nicholas (1974). Grammar of Written Mongolian [Balarila ng Nakasulat na Monggol] (sa wikang Ingles). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-00684-2.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
↑ Kara, György (2005). Books of the Mongolian Nomads: More Than Eight Centuries of Writing Mongolian [Mga Aklat ng mga Lagalag na Monggol: Mahigit Walong Siglo ng Pagsusulat ng Monggol] (sa wikang Ingles). Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. ISBN 978-0-933070-52-3.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
↑ Shepherd, Margaret (2013-07-03). Learn World Calligraphy: Discover African, Arabic, Chinese, Ethiopic, Greek, Hebrew, Indian, Japanese, Korean, Mongolian, Russian, Thai, Tibetan Calligraphy, and Beyond [Matuto ng Kaligrapiya ng Mundo: Tuklasin ang Kaligrapiyang Aprikano, Arabe, Tsino, Etiyope, Griyego, Ebreo, Indiyano, Hapones, Koreano, Monggol, Ruso, Taylandes, Tibetano, at Higit pa] (sa wikang Ingles). Clarkson Potter/Ten Speed. ISBN 978-0-8230-8230-8.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[Janhunen2006-1] Janhunen, Juha (2006-01-27). The Mongolic Languages [Ang Mga Wikang Monggol] (sa wikang Ingles). Routledge. ISBN 978-1-135-79690-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[Daniels1996-2] Daniels, Peter T.; Bright, William (1996). The World's Writing Systems (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507993-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[3] Christian, David (1998). A History of Russia, Central Asia and Mongolia: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire [Isang Kasaysayan ng Rusya, Gitnang Asya at Monggolya: Eurasyang Interyor mula Prehistorya hanggang Imperyong Monggol] (sa wikang Ingles). Wiley. p. 398. ISBN 978-0-631-20814-3.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[Poppe1974-4] Poppe, Nicholas (1974). Grammar of Written Mongolian [Balarila ng Nakasulat na Monggol] (sa wikang Ingles). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-00684-2.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[Kara2005-5] Kara, György (2005). Books of the Mongolian Nomads: More Than Eight Centuries of Writing Mongolian [Mga Aklat ng mga Lagalag na Monggol: Mahigit Walong Siglo ng Pagsusulat ng Monggol] (sa wikang Ingles). Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. ISBN 978-0-933070-52-3.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[Shepherd2013-6] Shepherd, Margaret (2013-07-03). Learn World Calligraphy: Discover African, Arabic, Chinese, Ethiopic, Greek, Hebrew, Indian, Japanese, Korean, Mongolian, Russian, Thai, Tibetan Calligraphy, and Beyond [Matuto ng Kaligrapiya ng Mundo: Tuklasin ang Kaligrapiyang Aprikano, Arabe, Tsino, Etiyope, Griyego, Ebreo, Indiyano, Hapones, Koreano, Monggol, Ruso, Taylandes, Tibetano, at Higit pa] (sa wikang Ingles). Clarkson Potter/Ten Speed. ISBN 978-0-8230-8230-8.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]