Agra

Agra

आगरा
Agra आगरा
Qytet metropolitan
	Nga lart, nga majtas djathtas: Taxh Mahali; Çhatri Xhasvant Ki; Varri I'timād-ud-Daulah; Varri i Akbarit; Varri i Mariam-uz-Zamanit
	Nofka(t): Qyteti i Taxhit (Taxh Nagari), "Akbarabad"
	Vendndhodhja e distriktit të Agrës në Uttar Pradesh
	Vendndodhja e Agrës në Indi
	Koordinatat: 27°11′N 78°01′E / 27.18°N 78.02°E
Vendi	India
Shteti federal	Uttar Pradesh
Divizioni	Agra
Distrikti	Agra
Qeveria
• Lloji	Korporatë bashkiake
• Trupi	Korporata bashkiake e Agrës (Agra Nagar Nigam)
• Kryetari i bashkisë	Hemalata Diwakar (Partia Bharatiya Janata)
• Komisioneri bashkiak	Ankit Khandelwal, IAS
Sipërfaqja
• Qytet metropolitan	121 km2 (47 sq mi)
Lartësia mbidetare	170 m (560 ft)
Popullsia (2011)
• Qytet metropolitan	1 585 704
• Vendi	e 23-ta
• Metro	1 760 285
Gjuhët
• Zyrtare	Hindi
• Shtesë zyrtare	Urdu
• Rajonale	Braxh Bhasha
Zona kohore	UTC+5:30
Kodi postar	282001-282009
Prefiksi	0562
Targat	UP-80
GDP-ja nominale (distrikti i Agrës)	Rs. 60 4 880 000 000 (rreth 7 243 000 000 $) (2019-20)
Raporti gjinor	875 femra ♀ / 1000 meshkuj ♂
Alfabetizmi	73.11%
Faqja zyrtare	Official District Website, Nagar Nigam Agra

Agra (Hindi: आगरा, gjuha urdu:آگرہ) është një qytet në brigjet e lumit Yamuna në Uttar Pradeshin verior, në Indi.^[10] Ndodhet 378 km në perëndim të kryeqytetit të Uttar Pradeshit, Laknau, 206 km në jug të kryeqytetit të Indisë, Nju Delhi dhe 125 km në veri të Gwaliorit. Me një popullsi prej 1,686,993 banorësht (vlerësim i 2013-ës), është një nga qytetet më të populluara në Uttar Pradesh dhe i 19-ti në Indi.^[11] Agra është gjithashtu qendra administrative e distriktit me të njëjtin emër. Është një nga destinacionet kryesore turistike për shkak të ndërtesave të mrekullueshme të Periudhës Mogule, si Taxh Mahali, Fortesa e Agras dhe Fatehpur Sikri, të treja monumente të trashëgimisë botërore të UNESCO-s.^[10]

Agra është përfshirë në Trekëndëshin e Artë të itinerarit turistike të Indisë bashkë me Delhin dhe Jaipurin; dhe Harkun e Trashëgimisë së Uttar Pradeshit, bashkë me Laknaun, kryeqytetin e tij dhe Varanasin. Agra bën pjesë në rajonin kulturor Braxh.

Qyteti përmendet për herë të parë në eposin e Mahabharatës, ku quhej Agrevaṇa (e rrjedhur nga sanskritisht: अग्रेवण , që do të thotë "kufiri i pyllit").^[12] Legjenda ia atribuon themelimin raxha Badal Singh-ut, një mbret i Sikarwar Rajputit (1475), fortesa e të cilit, Badalgarh, qëndron pranë sitit të fortesës së tanishme. Megjithatë, poeti persian i shekullit të XI Masud Sa'd Salman shkruan për një sulm të dëshpëruar të fortesës së Agrës, të drejtuar nga mbreti Shahi Jayapala, nga sulltani Mahmud Ghazni.^[13] Qyteti përmendet për herë të parë në vitin 1080, kur e pushtuan forcat Ghaznavide. Sulltani Sikandar Lodi (1488–1517) ishte i pari që e zhvendosi kryeqytetin e tij nga Delhi për në Agra në vitin 1506. Ai e qeverisi vendin nga aty dhe Agra u bë e rëndësishme si kryeqyteti i dytë. Ai vdiq në vitin 1517 dhe djali i tij, Ibrahim Lodi, qëndroi në pushtet aty për nëntë vjet të tjerë dhe ndërtoi mjaft pallate, puse dhe xhami në fortesë. Në fund u mund në Betejën e Panipatit në vitin 1526.^[14] Midis viteve 1540 dhe 1556, afganët, duke filluar me Sher Shah Surin e sunduan zonën. Ajo u bë kryeqytet i Perandorisë Mogule nga viti 1556 deri në 1658.

Historia

Origjina

Megjithëse historia e Agrës është e lidhur kryesisht me Perandorinë Mogule, vendi u krijua përpara kësaj periudhe dhe përmendet te eposi i Mahabaratës, Mahirshi Angira në vitin 1000 p.e.s. Përgjithësisht pranohet se Agra u themelua nga sunduesi mysliman i Sulltanatit të Delhit, Sikandar Lodi në vitin 1504. Pas vdekjes së sulltanit, qyteti i kaloi të birit, Ibrahim Lodit. Ai e sundoi Sulltanatin nga Agra deri në rrëzimin nga Baburi, themeluesi i Dinastisë Mogule, në Betejën e Parë të Panipatit në vitin 1526.

Periudha Mogule

Periudha e artë e qytetit fillon me Mogulët. Në atë kohë njohej si Akbarabad dhe qe kryeqyteti i Perandorisë Mogule nën padishahët (perandorët) Akbar, Jahangir dhe Shah Jahan. Akbari e bëri atë simbolin e një nga dymbëdhjetë subahët e tij (provinca të nivelit kryesor), që kufizohej me subahët e Delhit, Awadhit (Oudhi), Allahabadit, Malwas dhe Ajmerit. Shah Jahani, më vonë e zhvendosi kryeqytetin e tij në Shahjahanabad, në vitin 1649.

Meqë Akbarabadi ishte një nga qytetet më të rëndësishme të Indisë Mogule, ai pati një aktivitet mjaft të madh ndërtimor. Baburi, themeluesi i Dinastisë Mogle, krijoi kopshtin e parë persian në brigjet e lumit Yamuna. Kopshti quhet Aram Bagh ose Kopshti i Prehjes. Nipi i tij, Akbari i Madh ngriti ledhet e larta të Fortesës Madhështore të Kuqe, përveç bërjes së Agrës një qendër mësimi, arti, tregëtie dhe fetare. Akbari ndërtoi edhe një qytet të ri në rrethinat e Akbarabadit të quajtur Fatehpur Sikri. Ky qytet u ndërtua në formën e një fortifikimi ushtarak mogul.

Djali i tij, Xhahangiri ishte i dhënë pas kopshteve, florës dhe faunës, dhe krijoi shumë kopshte brenda Fortesës së Kuqe ose Lal Qil'as. Shah Jahani, i njohur për interesin e tij zjarrtë për arkitekturën, i dha Akbarabadit monumentin e tij më të vlerësuar, Taxh Mahalin. I ndërtuar në kujtim të dashurisë për gruan e tij Mumtaz Mahal, mauzoleu u përfundua në vitin 1653.

Më vonë, gjatë mbretërimit të tij, Shah Xhahani e zhvendosi kryeqytetin në Delhi, por djali i tij, Aurangzebi e ktheu përsëri atë në Akbarabad, duke e uzurpuar fronin dhe burgosur të atin në fortesë. Akbarabadi mbeti kryeqyteti i Indisë, gjatë sundimit të Aurangzebit, deri sa ai e zhvendosi atë në Aurangabad në rajonin e Dekanit në vitin 1653.

Periudha e mëvonshme

Pas rënies së Perandorisë Mogule, qyteti ra nën ndikimin e marathasve dhe u quajt Agra, përpara se të binte në duart e britanikëve në vitin 1803. Në vitin 1835, kur u krijua nga britanikët ‘presidenca e Agrës’, qyteti u bë selia e qeverisë dhe vetëm dy vjet më vonë pa urinë e viteve 1837–38. Gjatë Rebelimit Indian të vitit 1857, sundimi britanik në Indi u kërcënua, lajmi i rebelimit e arriti Agrën më 11 maj dhe më 30 maj dy kompani të këmbësorisë vendore, regjimentet e 44-rt dhe 67-të, u rebeluan dhe marshuan për në Delhi. Mëngjesin tjetër trupat indiane në Agra u detyruan të çarmatosen, më 15 qershor Gwaliori (që gjendet në jug të Agrës) u rebelua. Më 3 korrik, britanikët u detyruan të tërhiqen në fortesë. Dy ditë më vonë një forcë e vogël britanike në Sucheta u mund dhe u detyrua të tërhiqet, gjë që çoi në plaçkitjen e qytetit nga një turmë. Megjithatë, rebelët u zhvendosën në Delhi, që i lejoi britanikët ta rikthenin rendin nga 8 korriku. Delhi iu dorëzua britanikëve në shtator, muajin pasues rebelët ikën nga Delhi bashkë me rebelët nga India Qendrore, duke marshuar për në Agra, por u mundën. Pas kësaj, sundimi britanik u stabilizua përsëri në qytet deri në pavarësinë e Indisë në 1947.^[15]

Trashëgimia

Agra ka lidhje historike me Shauripurin e Xhainizmit dhe Runuktan e Hinduizmit të vitit 1000 p.e.s. Ajo është vendlindja e besimit të njohur si Din-i-Ilahi, që lulëzoi gjatë sundimit të Akbarit dhe besimi Radha Swami, që ka rreth 2 milionë ndjekës. Taxh Mahali, Fortesa e Agras dhe Fatehpur Sikri janë monumente të trashëgimisë botërore të UNESCO-s.

Klima

Agra karakterizohet nga një klimë gjysëm e thatë që kufizohet me një klimë të lagësht subtropikale. Qyteti karakterizohet nga dimra të butë, vera të thata dhe të nxehta si dhe një stinë musonesh. Megjithatë musonet, megjithëse thelbësorë në Agra, nuk janë mjaft të fortë sa musonet në pjesët e tjera të Indisë. Ky është faktori kryesor i klimës gjysëm aride në Agra në dallim nga klima e lagësht subtropikale.

Temperaturat, reshjet dhe lagështia në Agra, dhjetor 2010. - Temperatura dhe reshjet mesatare mujore

	Janar	Shkurt	Mars	Prill	Maj	Qershor	Korrikk	Gusht	Shtator	Tetor	Nëntor	Dhjetor
Temp. Maks. (°C)	22,3	25,2	32,0	38,5	41,6	40,7	35,2	33,7	34,4	34,3	29,7	24,0	Ø	32,6
Temp. Mini. (°C)	8,0	10,4	15,9	22,3	26,4	28,5	26,8	25,8	24,4	19,9	13,7	9,1	Ø	19,3
Temperatur (°C)	15,1	17,8	24,0	30,5	34,0	34,6	31,1	29,6	29,4	27,0	21,7	16,6	Ø	26

Reshje (mm)	13,2	17,6	9,3	6,3	11,3	55,7	203,3	243,2	129,7	24,8	4,3	6,1	Σ	724,8

Lagështia (%)	64	55	45	35	34	46	72	77	67	54	56	64	Ø	55,8

T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

22,3

8,0

25,2

10,4

32,0

15,9

38,5

22,3

41,6

26,4

40,7

28,5

35,2

26,8

33,7

25,8

34,4

24,4

34,3

19,9

29,7

13,7

24,0

9,1

Jan

Shku

Mar

Pri

Maj

Qer

Kor

Gush

Shta

Tet

Nën

Dhje

R e s h j e	13,2	17,6	9,3	6,3	11,3	55,7	203,3	243,2	129,7	24,8	4,3	6,1
	Jan	Shku	Mar	Pri	Maj	Qer	Korr	Gush	Shta	Tet	Nën	Dhje

Burimi: NOAA (1971–1990),^[16] World Meteorological Organization (reshjet 1901–2000)^[17] dhe India Meteorological Department (rekordet).^[18]

Demografia

Sipas censusit indian të vitit 2011,^[6]^[19] qyteti i Agrës ka një popullsi prej 1,585,704 banorësh, ndërsa popullsia e kantonit të Agrës është 53,053. Aglomerati urban i Agrës ka një popullsi prej 1,760,285 banorësh.^[19] Meshkujt përbëjnë 53% të popullsisë ndërsa femrat 47%. Qyteti i Agrës ka një përqindje mesatare të alfabetizmit prej 73.11%, më e ulët se mesatarja kombëtare prej 74%.^[19] Përqindja e alfabetizmit të meshkujve është mjaft më e lartë se ajo e femrave. Raporti seksual në qytet është 875 femra për njëmijë meshkuj, ndërsa raporti seksual fëminor është 857 për mijë.^[19] Raporti i alfabetizmit në distriktin e Agrës është 62.56%.^[20]

Feja në Agra^[19]
Besimi			Përqindja
Hindut			80.68%
Myslimanët			15.37%
Xhainistët			1.04%
Të pa deklaruarit			1.66%
Të tjerë†			1.25%
Shpërndarja e besimit në Agra †Përfshin të krishterët (0.42%), sikistët (0.62%) dhe budistët (<0.19%).

Sipas censusit të vitit 2011, distrikti i Agrës ka një popullsi prej 4,380,793 banorësh,^[21] pak a shumë sa popullsia e shtetit të Moldavisë^[22] ose shteti amerikan i Kentuckyt.^[23] Agra renditet si distrikti i 41-të nga 640 distrike në Indi për popullsi.^[21] Distrikti ka një dendësi popullsie prej 1084 /km².^[21] 52.5% e popullsisë së Agrës i përketë moshës 15–59 vjeç. Rreth 11% e popullsisë është nën moshën 6 vjeç. Agra mbizohërohet nga yadavët dhe jatët.

Në qytet hindut përbëjnë 88.77% të popullsisë, ndërsa myslimanët 9.30%.^[24] Hinduizmi, Islami dhe Xhainizmi janë tre besimet kryesore në distriktin e Agrës me një përqindje prej 80.68% hindush, 15.37% myslimanësh dhe 1.04% xhainistë. Besimet e tjera përbëjnë 1.5% të popullsisë.

Transporti

Ajror

Air India fluturon në sektorët në vijim në Aeroportin e Agras: Delhi - Varanasi - Agra (të hënën, të mërkurën dhe të shtunën)
Agra - Khaxhuraho - Varanasi - Delhi (të hënën, të mërkurën dhe të shtunën)
Bombei - Agra - Bombei (të martën dhe të enjten)

Air India e lidh Agran me pjesën tjetër të botës nëpërmjet Bombeit dhe Delhit 5 ditë në javë. Këto fluturime zakonisht zhvillohen në kohë dhe me ngarkesë të plotë. Agra ka akoma nevojë për më shumë fluturime të përditshme për në Kalkuta, Jaipur, Goa, Kochi, Delhi, Bombei, Laknau, Varanasi dhe destinacione të tjera turistike brenda vendit. Shumë linja ajrore janë duke treguar interes për të nisur shërbimet nga Agra në të ardhmen e afërt.

Aeroporti Ndërkombëtar Taxh

Për Agran është propozuar një aeroport i ri ndërkombëtar për ti dhënë një nxitje turizmit në Uttar Pradesh. Projekti i "Aeroportit Ndërkombëtar Taxh" në Agra do të zbatohet në marrëveshje me qeverinë e shtetit sipas prioriteti kryesor të këtij projekti, Taxh Mahali, që është vendi më i vizituar turistik në botë.

Consortium of Rites Ltd dhe KPMG Advisory Services Pvt Ltd, këshilluesit e zgjedhur për këtë projekt, bënë një prezantim të detajuar të Komiasioneri i Infrastrukturës dhe Zhvillimit Industrial, Anil Kumar Gupta mbi hapat e mëtejshëm të projektit. Këshilluesve ju kërkua të identifikoheshin vendet më të përshtatshëm në fundin e këtij viti buxhetor.

Vendi i projektit do të zgjidhet në mënyrë që të mundësoi projektimin dhe aprovimin e menjtëhershëm të zbatimit pa pengesa. Për ta zhvilluar nëpërmjet partneritetit publik privat, në mënyrë që të siguroi zbatimin në afat të projektit, qeveria ka siguruar bashkëpunimin e plotë në të gjitha nivelet e administratës. Zhivllimi i një aeroporti ndërkombëtar pranë Taxh Mahalit do të rrisi numrin e turistëve, aeroporti i ri do të plotësoi kështu nevojat e fluturimeve të shpeshta, të sipërmarrjeve dhe eksporteve nga rajoni. Nëse gjithçka shkon sipas planit, Agra do të ketë një aeroport ndërkombëtar në vitin 2021 ose 2022.

Hekurudhor

Agra gjendet në linjën qendrore hekurudhore midis Delhit dhe Bombeit, midis Delhit dhe Madrasit dhe shumë trena si Bhopal Shatabdi, Taj Express, Bhopal Express, Malwa Express, Gondwana Express, Jabalpur - Jammutawi Express, Shreedham Express, Garib Rath, Tamil Nadu Express, Chennai Rajdhani, Allahabad Mathura Express etj. e lidhin atë me të gjithë qytetet kryesore indiane si Nju Delhi, Bombei, Kalkuta, Madrasi, Visakhapatnami, Hajderabadi, Bengaluru, Pune, Bhopali, Indore, Kochi, Gwaliori, Jabalpuri, Uxhaini, Xhaipuri, Aligarh, Mathura, Alwari, Laknau, Thiruvananthapurami etj. Përmes Agras udhëtojnë edhe disa trena lindorë nga Delhi, në lidhje të drejtpërdrejtë me pika në Indinë Lindore, duke përfshirë edhe Kalkutën, janë të disponueshme. Janë afërsisht 20 trena për në Nju Delhi dhe Nyjen e Gwaliorit çdo ditë dhe të paktën tre ose katër për në Bhopal, Indore, Nagpur, Bombei dhe Madras. Në Agra ndodhen tre stacione hekurodhore kryesore.

Stacionet hekurudhore

Stacionet hekurudhore të disponueshëm nga Rrjeti Hekurudhor Indian në Agra janë:

Stacioni Hekurudhor i Kantonit të Agras
Stacioni Hekurudhor i Fortesës së Agras, Agra
Stacioni Hekurudhor i qytetit të Agras
Stacioni Hekurudhor Raja Ki Mandit, Agra
Stacioni Hekurudhor Idgah, Agra
Stacioni Hekurudhor i Urës Yamuna, Agra
Stacioni Hekurudhor Billochpura, Agra
Stacioni Hekurudhor Fatehpur Sikri, Agra
Stacioni Hekurudhor Etmadpur, Agra
Stacioni Hekurudhor i Trasesë Keetham

Treni me shpejtësi gjysëm të lartë Agra-Delhi

Në korrik 2014, një provë udhëtoi një "tren të shpejtësisë gjysëm të lartë" me 10 vagona dhe 2 gjeneratorë midis Nju Delhit dhe Agras arriti shpejtësinë 160 km/h. Hekurudhat po planifikojnë që nga nëntori 2014 ti fusin këta trena në shërbim. New Delhi Agra Shatabdi Express është një tren i të njëjtit tip, që merr rreth 2 orë për ta përfunduar udhëtimin e tij. Një tren i ri i shpejtësisë gjysëm të lartë, Gatimaan Express, që redukton kohën e udhëtimit midis Delhit dhe Agras në 100 minuta ka filluar më 5 prill 2016.

Rrugor

Vendqëndrimi i Autobuzave Idgah, Taj Depot, Ford Depot dhe Terminali i Autobuzave Ndërshtetëror janë vendqëndrimet kryesore të autobuzave në Agra, që e lidhin atë me shumicën e qyteteve të mëdha në Indinë Veriore. Është një nyje e rëndësishme e autostradave me tre 3 autostrada kombëtare dhe 2 autostrada të shpejta (Autostrada e Shpejtë Yamuna dhe Autostrada e Shpejtë Agra-Laknau) nisin nga Agra. Një tjetër autostradë kombëtare kalon përmes qytetit duke e çuar në 7 numrin e autostradave.

Nga Delhi: Autostrada Kombëtare 19 (numri i vjetër 2), një autostradë moderne e ndarë, që lidh largësinë 200 km nga Delhi në Agra. Udhëtimi zgjat rreth 4 orë. Hyrja kryesore për në autostradë është përgjatë rrugës Mathura në Delhi, por, nëse vjen nga jugu i Delhit ose Aeroporti i Delhit, ësthë më e lehtë të marrës Aurobindo Marg (rruga Mehrauli) dhe pastaj të marrësh Autostrada Kombëtare 2 nëpërmjet Tughlakabadit.
Nga Delhi / Noida: Autostrada e Shpejtë Yamuna, një autostradë moderne me hyrje të kontrolluar që lidh largësinë 200 km nga Delhi në Agra. Udhëtimi zgjat rreth 2 orë. Kjo autostradë ka nyje për në Aligarh dhe Mathura nëpërmjet autostradave shtetërore.
Autostrada e Shpejtë Yamuna (më parë e quajtur Autostrada e Shpejtë Taj) ësthë një autostradë me 6-korsi (e zgjerueshme në 8 korsi), 165 km e gjatë, një autostradë e shpejtë me hyrje të kontrolluar, që lidh Noidan e madhe me Agran nëpërmjet Khairit dhe Mathuras në shtetin indian të Uttar Pradeshit.
Autostrada Kombëtare 509 (numri i vjetër 93) është një autostradë kombëtare që lidh Agran me Moradabadin nëpërmjet Aligarhut.
Autostrada e Shpejtë Agra-Laknau është një autostradë me 6-korsi (të zgjerueshme në 8 korsi), 302 km e gjatë, me hyrje të kontrolluar, që lidh Laknaun me Agran nëpërmjet Kannaujit dhe Etawahut në shtetin e Uttar Pradeshit.

Transporti vendor

Shërbimet urbane menaxhohen nga Korporata Bashkiake e Agras. Mënyra të tjera transporti përfshijnë rikshout dhe autorikshout. Ndërsa pasagjerët duhet të negociojnë pagesën e rikshouve që zakonisht janë të shtrenjtë, ekziston një sistem i quajtur 'Tempo' që përfshin autorikshou që bëjnë itinerare të caktuara. Tempot marrin rreth 6 persona njëkohësisht dhe duket se janë më ekonomikët dhe praktikët. Mjetet ndotëse nuk lejohen pranë Taxh Mahalit, kështu që duhen marrë makina elektrike ose Tonga që një km larg Taxh Mahalit.

Metroja

Taxh Mahali, Fortesa e Agras dhe Varri i Akbarit, përveç monumenteve të tjera të qytetit tani do të kenë një lidhje me metro. Raporti i fizibilitetit i hartuar nga Rail India Technical and Economic Service (RITES) ka propozuar 30 stacione, 11 nëntokësorë dhe 19 mbi tokë, për dy korridore të tranzitit të shpejtë në qytet në fazën e parë. Dy itineraret janë nga Sikandra në Portën Lindore të Taxh Mahalit nëpërmjet Fortesës së Agras dhe nga Kantoni i Agras për në Kalindi Vihar.

Trashëgimia Monumentale Mogule

Taxh Mahali

Artikulli kryesor: Taxh Mahali

Taxh Mahali Hindi: ताजमहल është një mauzole monumental në bregun jugor të lumit Yamuna në qytetin indian të Agras 27°10′30″N 78°02′31″E / 27.17500°N 78.04194°E / 27.17500; 78.04194 emri i të cilit do të thotë ‘’Kurora e Pallatit’’^[25]). Ai u porosit në vitin 1632 nga perandori mogul Shah Jahan (mbretërimi 1628–1658), për të bujtur varrin e gruas së tij të parapëlqyer, Mumtaz Mahal. Varri është pjesa qendrore e një kompleksi 17 hektarë,^[26] që përfshin një xhami dhe një shtëpi mysafirësh dhe është i vendosur në kopshte formale, të kufizuar nga tre krahë me mure me bedena.

Taxhi Mahali është monumenti më i bukur i ndërtuar prej Mogulëve, sunduesve muslimanë të Indisë. Taxh Mahali u ndwrtua nga perandori Mogul Shah Jahan si vendi i prehjes pwrfundimtare i gruas sw tij tw dashur, Mumtaz Mahal. Ndërtimi i mauzoleut përfundoi thelbësisht në vitin 1643, por punimet vijuan në fazat e tjera të projektit për 10 vjet të tjerë. Kompleksi besohet se është përfunduar tërësisht në vitin 1653 me një kosto të vlerësuar rreth 32 milionë rupi, që mund barazohet afërsisht me vlerën e 52.8 miliardë rupive të sotme (827 milionë dollarë). Projekti i ndërtimit përfshiu rreth 20 000 artizanë nën drejtimin e një bordi arkitektësh të udhëhequr nga arkitekti i borrit të perandorit, Usta Ahmad Lahauri. Megjithatë Ramadan Sokoli, në veprën e tij studimore "16 Shekuj" shkruan se arkitekti është shqiptari Mehmet Isai nga Opari i Korçës.

I veshur me mermer, ai është ndoshta monumenti më i bukur në Indi. Mund të vëzhgohet që nga Fortesa e Agras nga ku perandori Shah Jahan e sodiste gjatë 8 viteve të fundit të jetës së tij, si i burgosur nga djali i tij, Aurangzeb. Konsiderohet si një kryevepër e simetrisë. Në të janë skalitur vargje të Kuranit dhe në krye të portës ndodhen 22 kupola të vogla, që simbolizojnë numrin e viteve që u deshën për ndërtimin e monumentit. Taxh Mahali u ndërtua mbi një platformë mermeri sipër një platforme guri ranor. Kupola më elegante e Taxh Mahalit ka një diametër prej 18 metrash në lartësinë 24 m; drejtpërdrejtë nën këtë kupolë ndodhet varri i Mumtaz Mahalit. Varri i Shah Jahanit u vendos pranë varrit të saj nga djali i tij, Aurangzebi. Interioret janë dekoruar me punime të rafinuara zbukurimi, që përfshin gurë gjysëm të çmuar.

Taxh Mahali është shpallur Monument i Trashëgimisë Botërore i UNESCO-s në vitin 1983 si një "xhevahir i artit mysliman në Indi dhe një nga kryeveprat e admiruara universalisht të trashëgimisë botërore". I përshkruar nga laureati i Çmimit Nobel në letërsi Rabindranath Tagore si "pikë loti në faqen e kohës", ai vlerësohet nga shumë si shembulli më i mirë i Arkitekturës Mogule dhe një simbol i historisë së pasur të Indisë. Agra zakonisht identifikohet si "Qyteti i Taxhit".^[27] Taxh Mahali tërheq 7–8 milionë vizitorë në vit. Në vitin 2007, u përfshi në iniciativën e Shtatë Mrekullive të Reja të Botës (2000–2007).

Frymëzimi

Taxh Mahali u porosit nga perandori Shah Jahan në vitin 1631, për tu ndërtuar në kujtim të gruas së tij Mumtaz Mahal, një princeshë persiane, që vdiq duke lindur fëmijën e tyre të 14-të, vajzën Gauhara Begum.^[28] Ndërtimi i Taxh Mahalit filloi në vitin 1632.^[29] Oborri perandorak që dokumentoi pikëllimin e Shah Jahanit pas vdekjes së Mumtaz Mahalit, ilustron historinë e dashurisë si frymëzuese të ndërtimit të Taxh Mahalit.^[30]^[31]^[32] Mauzoleu kryesor u përfundua në vitin 1643,^[29] ndërtesat përreth dhe kopshti u përfunduan rreth dhjetë vjet më vonë.

Shah Jahani dhe Mumtaz Mahali

"Shah Jahani mbi një glob", Smithsonian Institution

Pikturë e Mumtaz Mahalit

Arkitektura dhe dizajni

Artikulli kryesor: Origjina dhe arkitektura e Taxh Mahalit

Taxh Mahali përfshin dhe vijon traditat e dizajnit të Arkitekturës Perse dhe asaj më të hershme Mogule. Frymëzimi specifik erdhi nga ndërtesat timuride dhe mogule duke përfshirë Gur-e Amir-in (varri i Timurit, pararendësi i Dinastisë Mogule, në Samarkandë),^[33] Varri i Humayunit, Varri i Itmad-ud-Daulah-ut (ndonjëherë i quajtur Taxhi Foshnje), dhe Xhama Masxhidi i vetë Shah Jahanit në Delhi. Ndërsa ndërtesat e mëparshme mogule ndërtoheshin kryesisht me gurë të kuq ranorë, Shah Jahani promovoi përdorimin e mermerit të bardhë të zbukuruar me gurë gjysëm të çmuar. Ndërimet nën patronazhin e tij arritën nivele të reja rafinimi.^[34]

Varri

Varri është epiqendra e të gjithë kompleksit të Taxh Mahalit. Është një strukturë e madhe prej mermeri të bardhë, që qëndron mbi një plintë katrore dhe konsiston në një ndërtesë simetrike me një iwan (portë në formë harku), e kryesuar nga një kuplë e madhe me majëz. Si shumica e varreve mogule, elementet bazë janë me origjinë perse.^[35]

Struktura bazë është një kub i madh shumë-dhomësh me kënde të prera që formojnë një strukturë të barabartë tetëkëndore që është afërsisht 55 m e gjatë në secilin krahë. Secila brinjë e iwanit është e strukturuar me një pishtak të madh (qemer me dy ballkone të ngjashëm të vendosur në të dy krahët. Ky motiv i pishtakëve të mbivendosur është kopjuar në zonat e këndeve të prerë, duke e bërë dizajnin tërësisht simetrik në të gjithë krahët e ndërtesës. Varrin e kornizojnë katër minare, në secilin kënd të plintës përballë këndeve të prerë. Dhoma kryesore bujt sarkofagët falls të Mumtaz Mahalit dhe Shah Jahanit; varret e vërtetë ndodhen në një nivel më poshtë.^[36]

Galeri pamjesh të mauzoleut
Taxh Mahali nga hyrja kryesore. Korniza e katër minareve të varrit. image_skyline e brendshme e kupolës sferike mbi varret e Shah Jahanit dhe Mumtazit. Sarkofagët falls të Mumtaz Mahalit dhe Shah Jahanit në dhomën kryesore. Varret e vërtetë të Mumtazit dhe Shah Jahanit në nivelin më të ulët. Kupola kryesore prej mermeri, kupolat e vogla dhe majëzat dekorative që zgjaten nga skajet e mureve bazë.

Veçoria më spektakolare e mauzoleut është kupola prej mermeri që kurorëzon varrin. Kupola është afërsisht 35 m e lartë, afërsisht e njëjtë me gjatësinë e bazës dhe e theksuar nga "tamburi" cilindrik që është afërsisht 7 m i lartë. Për shkak të formës së saj, kupola quhet shpesh një ‘’kupolë qepë’’ ose amrud (kupolë guava).^[37] Kreu është dekoruar me një dizajn zambaku që shërben edhe për të theksuar lartësinë e saj. Forma e kupolës theksohet nga katër kupola më të vogla çhatri të vendosura në këndet e saj, që kopjojnë formën e qepës së kupolës kryesore. Kupola është lehtësisht asimetrike.^[38] Bazat e tyre me kolona hapen mbi çatinë e varit duke e lejuar dritën në brendësi. Majëzat e larta dekorative (guldasta) zgjaten nga skaji i mureve bazë dhe mundësojnë një përforcim pamor të lartësisë së kupolës. Motivi i zambakut përsëritet si te çhatrit ashtu dhe te guldastat. Kubeja dhe çhatrit janë të kryesuar nga një majëz e artë që përzien elementet dekorative tradicionale perse dhe hindu.

Majëza kryesore fillimisht u bë prej ari por u zëvendësua nga një kopje e bërë prej bakri të praruar në fillim të shekullit të XIX. Kjo karakteristikë mundëson një shembull të qartë të bashkimit të elementeve dekorative perse dhe hindu.^[39] Majëza është kurorëzuar nga një gjysëm-hënë, motiv tipik islamik, cepat e të cilës janë të drejtuar nga qielli.^[40]

Minaret, që janë secila mbi 40 m e lartë, paraqesin prirjen e dizenjuesit ndaj simetrisë. Ato janë dizenjuar si minare funksionuese—një element i xhamive, i përdorur nga muezinët për ti thirrur myslimanët në lutje. Secila minare është e ndarë efektivisht në tre pjesë të barabarta nga dy ballkone që rrethojnë trungun. Në krye të kullës ndodhet një ballkon përfundimtar i kurorëzuar nga një çhatri që pasqyron dizajnin e atyre të varrit. Çhatrit ndajnë të gjitha të njëjtët elemente dekorative të një dizajni zambaku të kurorëzuar nga një majëz e artë. Minaret u ndërtuan pak jashtë plintës në mënyrë që në rast rrëzimi, një incident i shpeshtë me shumë ndërtime të larta të periudhës, materialet e kullave të prireshin të binin larg nga varri.

Dekorimet e jashtme

Dekorimet e jashtme të Taxh Mahalit janë ndër më të rafinuarat e Arkitekturës Mogule. Me ndryshimin e zonës së sipërfaqes, dekorimet përpunohen në mënyrë proporcionale. Elementet dekorative u krijuan duke vendosur bojë, stuko, zbukurime gurësh ose skalitje. Në përputhje me ndalimin islamik kundër përdorimit të formave antropomorfike, elementet dekorative mund të klasifikohen në kaligrafi, forma abstrakte dhe motive bimore. Përgjatë gjithë kompleksit ndodhen syre nga Kurani që përfshijnë si elemente zbukuruese. Studimet e fundit sugjerojnë se pasazhet u zgjodhën nga Amanat Khan-i.^[41]

Kaligrafia u krijua nga një kaligraf i quajtur Abdul Haq, të cilit Shah Jahani i dha titullin "Amanat Khan" si shpërblim për "virtuozitetin e tij verbues".^[42] Pranë rreshtave nga Kurani në bazën e brendshme të kupolës është shkruar: "Shkruar nga qenia e parëndësishme, Amanat Khan Shirazi".^[43] Një pjesë e madhe e kaligrafisë është hartuar në shkrimin e ekstravagant ‘thuluth’ të bërë me gdhendje kuarci të kuq ose mermeri të zi^[42] në panele mermeri të bardhë. Panelet më të lartë janë shkruar pak më të mëdhenjë për të pakësuar efektin pjerrësisë kur shihet nga poshtë. Kaligrafia në cenotafet prej mermeri në varr është veçanërisht e hollësishme dhe delikate.

Format abstrakte janë përdorur në të gjithë kompleksin, veçanërisht te plintat, minaret, portiku, xhamia, xhavabi dhe, në një masë më të vogël, në sipërfaqen e varrit. Kupolat dhe qemeret e ndërtesave në gurë ranorë janë punuar me vizatime zbukuruese em hulliza për të krijuar forma të stërholluara gjeometrike. Zbukurime në ‘’opus spicatum’’ përcaktojnë hapsirën midis shumë elementeve bashkuese. Zbukurimet e bardha janë përdorur në ndërtesat me gurë ranorë, ndërsa zbukurimet e errëta ose të zeza në ato me mermer të bardhë. Zonat me llaç të ndërtesave prej mermeri janë ngjyrosur me një ngjyrë kontrastuese që krijon një grupim kompleks modelesh gjeometrike. Dyshemetë dhe shëtitoret përdorin pllaka kontrastuese ose blloqe me modele mozaikësh.

Mbi muret e ulëta të varrit janë vendosur dado mermeri të bardhë të skalitura me basorelieve realiste lulesh dhe bimësh kacavjerrëse. Mermeri është lëmuar për të përforcuar hollësitë elegante të skalitjeve. Strukturat e dadove dhe hapsira midis harqeve është dekoruar me gdhendje në ‘’pietra dura’’ tepër të stilizuara, përgjithësisht bimë gjeometrike, lule dhe fruta. Gurët zbukurues janë prej mermeri të verdhë, kuarci të kuq dhe xhade, të lëmuar dhe niveluar në sipërfaqen e mureve.^[42]

Hollësi të dizajnit të jashtëm
Baza, kupola dhe një minare. Kaligrafi dhe zbukurime bimore mbi iwanin e hyrjes Majëza, tamga e Perandorisë Mogule. kolonë dekoruese që përfundon me majëz Bukurshkrim i poemave perse. Motive bimore. Pllaka pasqyruese. Rrjetë mermeri ‘xhali’. Kaligrafi në mure.

Dekorimi i brendshëm

Dhoma e brendshme e Taxh Mahalit shkon përtej elementeve dekorative tradicionale. Punimet zbukuruese gdhendëse nuk janë në ‘pietra dura’, por gurë të çmuar dhe gjysëm të çmuar.^[44] Dhoma e brendshme është një tetëkëndësh me dizajnin që lejon hyrjen nga çdo faqe, megjithëse vetëm dera e drejtuar nga kopshti në jug përdoret. Muret e brendshëm janë rreth 25 m të lartë dhe të kurorëzuar nga një brendësi "false" kubeje e dekoruar me një motiv diellor. Hapsirën e përcaktojnë tetë harqe pishtakë në nivelin e tokës dhe, si për jashtë, çdo pishtak i ulët është i kurorëzuar nga një i dytë në mes të murit.^[45] Katër hareqet e sipërm qëndrorë formojnë ballkone ose zona shikimi, ku çdo dritare e jashtme ballkoni ka ekrane të stërholluar xhali të skalitur në mermer. Përveç dritareve të ballkoneve, drita hyn nëpërmjet hapjeve të mbuluara me çhatri në kënde. Xhalit që kufizone me cenotafet janë të përbërë nga tetë panele të skalitur me punim të stërholluar çpues. Sipërfaqet e mbetura janë zbukuruar në hollësi elegante me gurë gjysëm të çmuar që formojnë bimë të gërshetuara kacavjerrëse, fruta dhe lule. Çdo mur i dhomës është dekoruar mjeshtërisht me basorelieve dadosh, gdhendje të stërholluar guri dhe panele të rafinuara kaligrafike që pasqyrojnë, në hollësi, elementet e dizajnit që shihen përgjatë pjesës së jashtme të kompleksit.^[46]

Hollësi të dizajnit të brendshëm
Lule të skalitura në mermer. Hollësi i zbukurimit në ‘pietra dura’ të xhalit. Eleganca punimi të stërholluar Harkada të xhamisë. Vizatim i gdhendur. Pllaka të dekoruara me majëz. Zbukurim i tavanit të kupolës Detaje nga punimi i një xhali.

Tradita myslimane e ndalon dekorimin e rafinuar të varreve. Kështu, trupat e Mumtazit dhe Shah Jahanit u vendosën në një kriptë relativisht të thjeshtë poshtë dhomës kryesore me fytyra të kthyera djathtas në drejtim të Mekës. Cenotafi i Mumtaz Mahalit është vendosur në qendrën e saktë të dhomës kryesore mbi një bazë drejtkëndore mermeri 1.5 me 2.5 m. Si baza ashtu dhe varroshi janë zbukuruar në mënyrë të stërholluar me gurë të çmuar dhe gjysëm të çmuar. Mbishkrimet kaligrafike mbi varrosh identifikojnë dhe lavdërojnë Mumtazin. Mbi kapakun e varroshit ndodhet një tabletë e ngritur drejtkëndore që sugjeron një tabelë shkrimi. Cenotafi i Shah Jahanit ndodhet përkrahë të Mumtazit në anën perëndimore, që është i vetmi element asimetrik në të gjithë kompleksin. Cenotafi i tij është më i madh sesa i gruas, por pasqyron të njëjtët elemente: një varrosh më i madh mbi një bazë pak më të lartë i dekoruar mjeshtërisht me gurë të gdhendur dhe kaligrafia që e identifikon atë. Mbi kapakun e varroshit është skalitur një kuti e vogël pene.^[45]

Kutia e penës dhe tabela e shkrimit janë ikona tradicionale, mortore mogule që dekorojnë si varroshet e burrave ashtu dhe të grave. Kaligrafia në anët e varrit të vërtetë të Mumtaz Mahalit paraqet Nëntëdhjetë e Nëntë Emrat e Zotit. Varri i Shah Jahanit mban një mbishkrim kaligrafik që lexon: "Ai udhëtoi nga kjo botë për në sallën e gostisë së Përjetësisë natën e 26 të muajit të Raxhabit, në vitin 1076 hixhra".^[47]

Kopshti

Artikulli kryesor: Kopshtet Mogule

Kompleksi është i vendosur përreth një charbaghu të madh katror 300 m. Kopshti përdor rrugica të ngritura që ndajnë secilën nga katër zonat e kopshtit në 16 parcela të fundosura me shtrate lulesh. Në mes të rrugës midis varrit dhe portikut në qendër të kopshtit ndodhet një depozitë e ngritur mermeri me një pellg pasqyrues të vendosur në aksin veri-jug për të pasqyruar pamjen e mauzoleut. Depozita e ngritur prej mermeri quhet Al Hawd al-Kawthar që do të thotë "Ujëmbledhësi i Teprisë" premtuar Muhametit.^[48]

Gjetiu, kopshti planifikohet me shëtitore pemësh dhe çesma. Kopshti ‘’charbagh’’, një dizajn i frymëzuar nga Kopshtet Perse, u fut në Indi nga Baburi, perandori i parë mogul. Ai simbolizon katër lumenjtë që rrjedhin në Xhenet dhe imitojnë Kopshtin e Parajsës të rrjedhur nga paridaeza persian, që do të thotë 'kopësht i rrethuar me mur'. Në tekstet mistike islamike të Periudhës Mogule, Parajsa përshkruhet si një kopësht ideal teprie me katër lumenj që rrjedhin nga një burim ose mal qendror, që e ndan kopshtin në veri, perëndim, jug dhe lindje.

Shumica e charbaghëve mogulë janë drejtkëndorë me një varr ose pavijon në qendër. Kopshti i Taxh Mahalit është i pazakontë në elementin kryesor, varrin, që është i vendosur në skajin e kopshtit. Me zbulimin e Mehtab Baghut ose "Kopshtit të Dritës së Hënës" në anën tjetër të lumit Yamuna, interpretimi i Archaeological Survey of India është se vetë lumi Yamuna u përfshi në dizajnin e kopshtit dhe u projektua të përfaqësonte një nga lumenjtë e Parajsës.^[49] Ngjashmëritë në planimetri dhe karakteristika arkitekturore me Kopshtet Shalimar sugjerojnë se kopshtet janë projektuar nga i njëjti arkitekt, Ali Mardani.^[50] Përshkrimet e hershme të kopshtit tregojnë morinë e bimësisë, duke përfshirë trëndafila, dafodilë dhe fruta.^[51] Me rënien e Perandorisë Mogule, Taxh Mahali dhe kopshtet e tij degraduan po ashtu. Nga fundi i shekullit të XIX, Perandoria Britanike kontrollonte më shumë se tre të pestat e Indisë^[52] dhe mori kontrollin e Taxh Mahalit. Ajo e ndryshoi peizazhin sipas shijeve të tyre, duke i ngjarë kështu lëndinave formale të Londrës.^[53]

Ndërtesat periferike

Kompleksi i Taxh Mahalit është i kufizuar në tre krahë nga mure me bedena, me gurë të kuq ranorë; ndërsa krahu tjetër i drejtuar nga lumi është i hapur. Jashtë mureve ndodhen mjaft mauzoleumë shtesë, duke përfshirë ata të grave të tjera të Shah Jahanit dhe një varr më i madh për shërbëtorin e parapëlqyer të Mumtazit.^[54]

Porta kryesore (darwaza) është një strukturë monumentale e ndërtuar kryesisht prej mermeri dhe përkujtuese e Arkitekturës Mogule të perandorëve më të hershëm. Harkadat e saj pasqyrojnë formën e harkadave të varrit dhe harqet e tij pishtakë përfshijnë kaligrafinë që zbukuron varrin. Tavanet sferikë kanë dizajne të stërholluar gjeometrike si ata që gjenden në ndërtesat e tjera prej guri ranor në kompleks.^[55]

Në skajin e largët të kompleksit ndodhen dy ndërtesa të mëdha prej guri të kuq ranor që pasqyrojnë njëra-tjetrën. Pjesa e mbrapme e ndërtesave paralelizojnë muret perëndimore dhe lindore. Ndërtesa perëndimore është një xhami, ndërsa tjetra është xhavabi, megjithëse u ndërtua për balancim arkitekturor mund të ketë shërbyer si shtëpi mysafirësh. Dallimet mes dy ndërtesave përfshijnë mungesën e mihrabit të xhavabit dhe dizajni gjeometrik i dyshemeve, ku dyshemeja e xhamisë është projektuar me skicimin e 569 qilimave të lutjeve në mermer të zi. Dizajni bazë i një salle të gjatë të xhamisë të kurorëzuar nga tre kube të ngjashme është i ngjashëm me të tjerët e realizuar nga Shah Jahani, veçanërisht Masxhid-i Xhahan-Numa, ose Xhama Masxhidi i Delhit. Xhamitë mogule të kësaj periudhe e ndajnë sallën e shenjtërores në tre zona duke përfshirë një shenjtërore kryesore dhe shenjtërore pak më të vogla në anët e tjera. Te Taxh Mahali, secila shenjtërore hapet drejt një kubeje të gjerë sferike.

Taxh Mahali dhe ndërtesat dytësore të para përgjatë Lumit Yamuna (pamje veriore)

Ndërtimi

Taxh Mahali është ndërtuar mbi një parcelë toke në jug të qytetit të rrethuar me mure të Agras. Shah Jahani i ofroi Maharaxha Jai Singh-ut një pallat të madh në qendër të Agras në shkëmbim të terrenit.^[56]^[57] Një sipërfaqe prej pak a shumë 1.2 hektarësh u gërmua, u mbush për të pakësuar depërtimin e ujit dhe u nivelua 50 m mbi bregun e lumit. Në zonën e varrit, u gërmuan puse dhe u mbushën me gurë dhe çakull për të formuar themelet e mauzoleut. Në vend të kallamave të bambusë, punëtorët ndërtuan një skeleri kolosale prej tullash që pasqyronte varrin. Skeleria ishte e stërmadhe sa përgjegjësit e punëtorëve e vlerësuan se do të merrte vite për tu çmontuar.^[58]

Taxh Mahali u ndërtua duke përdorur materiale nga e gjithë India dhe Azia. Besohet se për të transportuar materialet u përdorën më shumë se 1000 elefantë. Mermeri i bardhë i tejdukshëm u soll nga Makrana në Raxhastan, kuarci i kuq nga Panxhabi, xhada dhe kristali nga Kina. Bruzi u soll nga Tibeti, ‘lapis lazuli’ nga Afganistani, safiri nga Sri Lanka, ndërsa karneliani nga Arabia. Në tërësi, u gdhendën për zbukurime njëzet e tetë tipe gurësh të çmuar dhe gjysëm të çmuar mbi mermer të bardhë.

Sipas legjendës, Shah Jahani dekretoi se kushdo mund të mbante tulla të marra nga skeleria dhe kështu ajo u çmontua nga fshatarët përgjatë natës. Për të transportuar mermerin dhe materialet e tjera për në sitin e ndërtimit u ndërtua një platformë dheu të ngjeshur 15 kilometra (9.3 milje) dhe skuandrat e njëzet ose tridhjetë blloqe të tërhequr nga qe dhe elefantë me karro të ndërtuara apostafat.^[59] Për të ngritur blloet në pozicionin e dëshiruar u përdor një sistem i stërholluar tërheqjeje ‘shtylle dhe trari’. Uji u mor nga lumi nga një seri purësh, një mekanizëm me kova dhe litarë, i vënë në lëvizje nëpërmjet kafshëve, në një depozitë të madhe të ngritur në një depozitë të madhe shpërngarjeje. Kalohej në tre depozita dytësore, nga të cilat tejçohej për në kompleks.

Plinta dhe varri morën pak a shumë 12 vjet për tu përfunduar. Pjesët e tjera të kompleksit morën edhe 10 vjet shtesë dhe u përfunduan në radhën minaret, xhamia dhe xhavabi dhe portiku. Duke qenë se kompleksi u ndërtua në faza, ekzistojnë mospërputhje në datat e përfundimit, për shkak të opinionit të ndryshëm mbi "përfundimin". Ndërtimi i vetë mauzoleut u përfundua thelbësisht në vitin 1643,^[29] ndërsa puna vijoi me ndërtesat e tjera dytësore. Vlerësimet e kostos së ndërtimit variojnë për shkak të vështirësive në vlerësimin e kostove sipas kohës. Kosoja e përgjithshme është vlerësuar rreth 32 milionë rupi,^[29] që është rreth 52.8 miliardë rupi të tanishëm indianë (rreth 827 milionë dollarë).^[60]

Galeri pamjesh të Taxh Mahalit
image_skyline e pasqyruar në ujë Pamja lindore në mëngjes Pamja perëndimore në perëndim Taxh Mahali në mjegull Mauzoleu Satti-un-Nisa Tabela e planimetrise se kompleksit në gjuhën hindi Xhamia e kompleksit Pamja veriore e kompleksit Xhavabi

*Porta Amar Singh*, një nga dy hyrjet për në Fortesën e Kuqe të Agrës

Fortesa e Agras

Artikulli kryesor: Fortesa e Agras

Fortesa e Agras Hindi: आगरा का किला është një fortesë historike në qytetin e Agras. Ndonjëherë e quajtur edhe Fortesa e Kuqe e Agras, ajo u nis nga perandori mogul Akbar nw vitin 1565. Fortesa së bashku me Taxh Mahalin dhe Fatehpur Sikrin janë 3 Monumentet e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s nw Agra.^[61]

Ajo ka shërbyer si rezidencë perandorake e Dinastisë Mogule deri në vitin 1638, kur kryeqyteti u zhvendos nga Agra në Fortesën e Kuqe në Delhi. dhe ndodhet rreth 2.5 km në veri-perëndim të monumentit tjetër të famshëm, Taxh Mahalit. Fortesa mund të përshkruhet më mirë si një qytet i rrethuar me mure.

Një pllakatë guri në portën e fortesës pohon se ajo u ndërtua përpara vitit 1000 por u rindërtua më vonë nga Akbari. Fortesa prej guri të kuq ranor u shndërrua në një pallat gjatë kohës së Shah Jahanit dhe u ripunua gjerësisht me zbukurime mermeri dhe ‘pietra dura’. Ndërtesa të shquara në fortesë përfshijnë Xhaminë e Perlës ose Motī Masjid, Diwan-e-Am-in dhe Diwan-e-Khas-in (sallat e pritjeve publike dhe private), Pallatin e Jahangirit, Khas Mahalin, Shish Mahalin (pallati i pasqyruar) dhe Musamman Burj-an.

Historia

Struktura e tanishme u ndërtua nga Mogulët, megjithëse fortesa ishte ndërtuar që të paktën nga shekulli i XI. Fortesa e Agras ishte fillimisht një fortesë me tulla e njohur si Badalgarh, e zotëruar nga Raxha Badal Singh, mbreti hindu Sikarwar raxhput (rreth vitit 1475). Ajo përmendet për herë të parë në 1080, kur e pushtoi një forcë Ghaznavide. Sikandar Lodi (1488–1517) ishte sulltani i parë i Delhit që u zhvendos në Agra dhe jetoi në fortesë. Ai e qeverisi vendin nga aty dhe Agra mori statusin e kryeqytetit të dytë. Ai vdiq në vitin 1517 dhe djali i tij, Ibrahim Lodi, e mbajti atë për nëntë vjet deri sa u mund dhe vra në betejën e Panipatit në vitin 1526. Gjatë sundimit të tij ai ndërtoi mjaft pallate, puse dhe xhami në fortesë.

Pas betejës së parë të Panipatit në vitin 1526, Baburi fitimtar qëndroi në fortesë, në pallatin e Ibrahim Lodit. Më vonë ai ndërtoi një baoli (pus të shkallëzuar) në të. Perandori Humayun u kurorëzua në fortesë në vitin 1530. Ai u mund në Bilgram në vitin 1540 nga Sher Shah Suri. Fortesa mbeti me Surin deri në vitin 1555, kur Humanyuni e rimori atë. Gjenerali i Adil Shah Surit, Hemu, e ripushtoi Agran në vitin 1556 dhe e ndoqi guvernatorin e mëparshëm deri në Delhi ku u ndesh me Mogulët në Betejën e Tughlaqabadit.^[62]

Duke e kuptuar rëndësinë e pozicionimit të saj qendror, Akbari e bëri atë kryeqytetin e tij dhe mbërriti në Agra në vitin 1558. Historiani i tij, Abu'l-Fazl, tregon se ajo ishte një fortesë me tulla e njohur si 'Badalgarh'. Ajo ishte në gjendje të rrënuar dhe Akbarit iu desh ta rindërtonte me gurë të kuq ranorë nga zona Barauli në Raxhastan. Arkitektët i vendosën themelet dhe e ndërtuan me tulla në pjesën e brendshme dhe me gurë ranorë në sipërfaqet e jashtme. Në të punuan rreth 4 000 ndërtues përditë për tetë vjet duke e përfundluar në vitin 1573.^[63]

Formën e saj përfundimtare e mori vetëm gjatë sundimit të nipit të Akbarit, Shah Jahanit. Sips legjendës Shah Jahani ndërtoi Taxh Mahalin e bukur në kujtim të gruas së tij të parapëlqyer, Mumtaz Mahal. Ndryshe nga gjyshi i tij, Shah Jahani parapëlqente mermerin e bardhë si material ndërtues. Ai shkatërroi disa ndërtesa të mëparshme brenda fortesës për të bërë të reja.

Në fundin e jetës së tij, Shah Jahani u rrëzua nga froni dhe u burgos nga djali i tij, Aurangzebi, në fortesë. Thuhet se Shah Jahani vdiq në Muasamman Burxh, një kullë me një ballkon mermeri me pamje nga Taxh Mahali.

Chhatrapati Shivaji e vizitoi Forteswn e Agras, si pasojë e kushteve të Traktatit të Purandarit të hyrë me Mirza Raja Jaisingh-un për të takuar Aurangzebin te Diwan-i-Khas-i (salla e pritjeve të veçanta). Në takim ai u vendos qëllimisht mbrapa njerëzve të rangut të ulët. Shivaji i fyer doli me tërbim nga takimi perandorak dhe u mbyll në zonën e Jai Sing-ut më 12 maj 1666. Duke patur frikë nga burgu, ai u arratis më 17 gusht 1666.

Fortesa u pushtua dhe zotërua nga Perandoria Maratha në fillim të shekullit të XVIII. Pas kësaj, ai ndryshoi duar midis Marathas dhe armiqve të tyre shumë herë. Pas mundjes së tyre katastrofike në Betejën e Tretë të Panipatit nga Ahmad Shah Abdali në vitin 1761, Maratha mbeti jashtë rajonit për dhjetëvjeçarin tjetër. Më në fund Mahadji Shinde e mori fortesën në vitin 1785. Gjatë luftës së dytë Anglo-Maratha në 1803 ajo i kaloi East India Company.

Fortesa ishte vendi i një beteje gjatë Kryengritjes Indiane të vitit 1857, që shkaktoi fundin e sundimit të East India Company në Indi dhe çoi në sundimin e drejtpërdrejtë të Indisë nga Britania.

Plani i Fortesës së Agras në paraqitje në fortesë, 2008

Planimetria

Fortesa është një shembull tipik i Arkitekturës Mogule, duke paraqitur efektivisht dallimin mes Stilit Indiano-Verior të ndërtimit të fortesave nga atij të Jugut. Në jug, shumica e fortesave u ndërtuan në shtratin e detit, si ajo në Bekal të Keralas.^[64]

Fortesa 380 000 m² ka një plan gjysëm rrethor, korda e saj qëndron paralel me lumin dhe muret e saj janë 21.34 m të lartë. Ledhe të dyfishta kanë kulla masive të rrumbullakta në intervale, me bedena, frëngji, vrima goditjeje dhe fasha horizontale. Në katër faqet e saj gjenden katër porta, ku Porta Khizri hapet drejt lumit.

Mjediset e jashtme të ndaluara të kësaj ndërtese fshehin një parajsë të brendshme. Fortesa është ndërtuar në formë gjysmë-hëne, e rrafshët në lindje, me një mur të gjatë pothuajse të drejtë nga ana e lumit. Perimetri i përgjithshëm i saj është 2.4 km dhe është e rrethuar nga ledhe të dyfishtë me bedena prej guri të kuq ranor, të ndërprera në intervale të rregullta nga kulla mbrojtëse. Muri i jashtëm është i rrethuar nga një hendek 9 m i gjerë dhe 10 m i thellë. Dy nga portat e fortesës janë të rëndësishme: "Porta e Delhit" dhe "Porta e Lahores". Porta e Lahores është e njohur në popull edhe si "Porta e Amar Singh-ut", për Amar Singh Rathoren.

Porta monumentale e Delhit, që drejtohet nga qyteti në anën perëndimore të fortesës, konsiderohet se më madhështorja nga katër portat dhe një kryevepër e kohës së Akbarit. Ajo u ndërtua rreth vitit 1568 si për të përforcuar sigurinë ashtu dhe si porta formale e perandorit dhe përfshin karakteristika të të dyjave. Ajo është zbukuruar me punime në gdhendje të mermerit të bardhë. Një urë e lëvizshme përdorej për të kapërcyer hendekun dhe të për arritur portën nga toka; brenda, ndodhet një portë e brendshme e quajtur ‘Hathi Pol’ ("Porta e Elefantit") – e ruajtur nga dy elefantë në madhësi reale prej guri me kalëruesit e tyre – i shtonte një tjetër shtresë sigurie. Ura e lëvizshme, pak e ngritur dhe me kthim 90 gradë midis portave të brendshme dhe të jashtme e bënë hyrjen të papushtueshme. Gjatë një rrethimi, sulmuesit do të përdornin elefantë për të thyer portat e fortesës. Pa një nivel, morën vrull, por megjithatë diçka nga kjo planimetri i bënte elefantët inefektivë.

Për shkak se Ushtria Indiane (në veçanti Brigada Parashytiste) është duke e përdorur pjesën veriore të Fortesës së Agras, Porta e Delhit nuk mund të përdoret nga publiku. Turistët hyjnë nëpërmjet Portës së Amar Singh-ut.

Siti është shumë i rëndësishëm në aspektin e historisë arkitekturore. Abul Fazali tregon se në fortesë u ndërtuan pesëqind ndërtesa në dizajnin e bukur të Bengalit dhe Guxharatit. Disa prej tyre u shkatërruan nga Shah Jahani për ti hapur rrugë pallateve të tij me mermer të bardhë. Shumica e ndërtesave të tjera u shkatërruan nga britanikët midis viteve 1803 dhe 1862 për të ngritur barakat. Pothuajse tridhjetë ngrehina mogule kanë mbijetuar në anën jug-lindore, përballë lumit. Nga këto, Porta e Delhit dhe Porta e Akbarit dhe një pallat – "Bengali Mahali" – janë përfaqësues të ndërtimtarisë së Akbarit. Bengali Mahali është ndërtuar gjithashtu me gurë të kuq ranorë dhe tani është e ndarë në Akbari Mahal dhe Jahangiri Mahal.

Akbar Darwaza (Porta e Akbarit) u riemërtuar nga britanikët Porta e Amar Singh-ut. Ajo është e ngjashme në dizajn me Portën e Delhit. Të dyja janë ndërtuar me gurë të kuq ranorë.

Pamje të Fortesës së Agras
Plani i Fortesës së Kuqe të Agras nga libri i Murray-it ‘Handbooks for Travellers, 1911’ Eksteriori i Diwan-i-Amit ose Sallës së Takimeve Publike. Interiori i Diwan-i-Amit Diwan-i-Ami Porta e Pallatit të Jahangirit Diwan-e-Khasi Porta e Delhit, nga Seeta Ram, 1814–15 Brendësia e Fortesës së Agras Detaj arkitekturor i fortesës Kullë vrojtimi e fortesës Kolonë e dekoruar Dekorime të tavanit Brendësia e kompleksit të gjatë të mureve të fortesës Kopësht brenda Fortesës së Agras

*Diwan-i-Khas-i* – Salla e Takimeve Private

Fatehpur Sikri

Artikulli kryesor: Fatehpur Sikri

Fatehpur Sikri (Hindi: फ़तेहपुर सीकरी, është një qytet në Distriktin e Agras në Uttar Pradesh të Indisë në koordinatat 27°05′28″N 77°39′40″E / 27.091°N 77.661°E / 27.091; 77.661. Qyteti u themelua në vitin 1569 nga perandori mogul Akbar dhe shërbeu si kryeqyteti i Perandorisë Mogule nga viti 1571 deri në vitin 1585, kur u braktis. Pas fitoreve të tij ushtarake mbi Chittor-in dhe Ranthamboren, Akbari vendosi ta zhvendoste kryeqytetin e tij nga Agra në vendndodhjen e re 37 km në drejtimin perëndim jug-perëndim mbi kreshtën Sikri, në nder të shenjtit sufi Salim Chishti.^[65] Këtu ai filloi ndërtimin e një qyteti të rrethuar me mure, që mori pesëmbëdhjetë vitet në vijim për tu planifikuar dhe ndërtuar, me një sërë pallatesh perandorakë, haremesh, oborreth, një xhami, lagje private dhe ndërtesa të tjera shërbimi. Ai e emërtoi atë Fatehabad, ku fjala perse me origjinë arabe fateh do të thotë "fitimtar". Më vonë u quajt Fatehpur Sikri. Në Fatehpur Sikri sipas legjendës lindën dhe oborrtarët e famshëm të Akbarit, nëntë xhevahiret ose Navaratnat. Fatehpur Sikri është një nga shembujt e ruajtur më mirë të Arkitekturës Mogule në Indi.

Sipas historianëve bashkëkohorë, Akbari pati një interes të madh në ndërtimin e Fatehpur Sikrit dhe me gjasa diktoi dhe stilin e tij arkitekturor. Duke u përpjekur të ripërtërinte shkëlqimin e oborrit persian të bërë të famshëm nga paraardhësi i tij, Timuri, Akbari e planifikoi kompleksin mbi parimet perse. Por u ndikua edhe nga stilet vendase nëpërmjet zbukurimeve tipike indiane. Gjetja e lehtë e gurit të kuq ranor në zonat e afërta të Fatehpur Sikrit bënë gjithashtu që të gjitha ndërtesat e tij të ndërtoheshin nga ky gur i kuq. Kompleksi perandorak i pallateve përbëhet nga një numër pavijonesh të pavarura të orgnizuara në formë gjeometrike mbi një terren të një niveli, një model i rrjedhur nga tendat e fushimit arabe dhe aziatiko-qendrore. Në tërësi, në këtë mënyrë monumentet në Fatehpur Sikri pasqyrojnë gjeniun e Akbarit në përshtatjen e ndikimeve të ndryshme rajonale arkitekturore brenda një stili unik të vetin.

Kompleksi perandorak u braktis në vitin 1585, pak pas përfundimit të tij, për shkak të shterjes së liqenit të vogël të ushqyer nga burimi që furnizonte qytetin me ujë dhe afërsia me Rajputanan, me të cilën Perandoria Mogule ishte në shpesh në luftë. Kështu kryeqyteti u zhvendos në Lahore në mënyrë që Akbari mund të kishte një bazë në pjesët pak të qëndrueshme të perandorisë, përpara se të vendosej përsëri në Agra në vitin 1598, ku e kishte nisur sundimin e tij pasi e zhvendosi vëmendjen e tij në rajonin e Dekanit. Në fakt, ai nuk u kthye kurr në qytet përveç një kohe të shkurtër në vitin 1601. Në historinë e mëvonshme mogule u zu për një kohë të shkurtër nga perandori mogul Muhammad Shah (mbr. 1719 -1748) dhe regjenti i tij, Sayyid Hussain Ali Khan Barha. Një nga vëllezërit e Syed u vra këtu në vitin 1720. Pallatet u zunë nga sunduesit marathas pas pushtimit të Delhit, pastaj u vendos nën ushtrinë britanike, që përdori kompleksin e fortifikuar si një qendër administrative dhe barraka. Nën drejtimin e Lord Curzon sitit filluan ti bëheshin restaurime.

Për shkak se zona e pallatit kishte qenë pothuajse vazhdimisht në përdorim, shumë nga kompleksi perandorak që shtrihet gati 2 milje gjatësi dhe 1 milje gjerësi zona është përgjithësisht e paprekur. Ajo është akoma e rrethuar nga një mur pesë mije i gjatë, i ndërtuar gjatë fillimisht në tre krahët e qytetit. Megjithatë përveç kompleksit të ndërtesave perandorake dhe xhamisë madhështore, që vijon të përdoret, nga qyteti ka mbijetuar pak. Siti i mëparshëm i qytetit është kryesisht shterp, përveç rrënojave të pazareve të qytetit të vjetër pranë Naubat Khanas, hyrja për në Rrugën e Agras. Qyteza moderne gjendet në skajin perëndimor të kompleksit, që midis viteve 1865 to 1904, ishte një bashki dhe më vonë u bë një zonë nagar panchayat (vendbanim i ndërmjetëm midis qytetit dhe fshatit) që në vitin 1901 kishte një popullsi prej 7 147 banorësh. Për një kohë të gjatë vijoi të ishte e njohur për muratorët dhe skalitësit e gurëve, megjithëse në kohën e Akbarit ishte e njohur si edhe si 'fabrika e leshit' dhe 'tjerrjes së mëndafshit'. Në afërsi të tij ekziston akoma fshati i Sikrit.

Duke i bazuar argumentet e tij te gërmimet nga Archaeological Survey of India në vitet 1999-2000 në Chabeli Tila, gazetari i vjetër i Agras Bhanu Pratap Singh tha se objeket e vjetra, statujat dhe strukturat i përkasin një kulture dhe qendre fetare të braktisur më shumë se 1000 vjet më parë. “Gërmimet dhanë një sasi statujash xhainiste, qindra prej tyre, duke përfshirë themelet e një tempulli. Statujat ishte një mijë vjeçare të Bhagwan Adi Nath-it, Bhagwan Rishabh Nath-it, Bhagwan Mahavirës dhe Yakshinëve xhainistë" – tha Swarup Chandra Jain, lideri i vjetër i bashkësisë Xhainiste.^[66]^[67]^[68] Një kodrinë 400 m² u hap pranë fshatit Nagari, rreth gjysëm kilometri nga ledhet e fortesës së shekullit të XVI, u gjet një dhomë prej guri ranor, e mbushur me idhuj pa koka dhe të shkatërruar të tirthankarëve xhainistë.^[69]

Arkitektura

Fatehpur Sikri qëndron mbi një kurriz shkëmbor, 3 km të gjatë dhe 1 km të gjerë, ku qyteti pallat është i rrethuar nga një mur 6 km nga tre krahë, ndërsa në të katërtin kufizohet me një liqen. Arkitektët e tij ishin Tuhir Das dhe Dhruv Chawla që e ndërtuan duke përdorur parime indiane. Ndërtesat e Fatehpur Sikrit tregojnë një sintezë të shkollave të ndryshme rajonale artizanale arkitekture si ajo e Guxharatit dhe Bengalit. Kjo pasi për ndërtimin u përdorën artizanë nga këto rajone. Ndikimet nga Arkitektura hindu dhe xhainiste shihen krahë për krahë me elementet islamike. Materiali ndërtimor i përdorur në të gjitha ndërtesat në Fatehpur Sikri, kompleksi i pallatit qytet, është guri i kuq ranor i nxjerr në vend, i njohur si 'gurë ranor Sikri'. Ai hyhet nëpërmjet portave përgjatë murit fortifikues 8 km të gjatë, përkatësisht Porta e Delhit, Porta e Lal-it, Porta e Agras, Porta e Birbalit, Porta e Chandanpal-it, Porta e Gwalior-it, Porta Tehra, Porta Chor dhe Porta e Ajmerit.

Disa nga ndërtesat e rëndësishme të këtij qyteti, si fetare ashtu dhe shekullore janë:

Buland Darwaza: E vendosur në murin jugor të xhamisë së mbledhjes kongregacionale, Xhama Masxhidi në Fatehpur Sikri është 55 m. e lartë, nga jashttë, duke bërë një kalim gradual në një shkallë njerëzore në brendësi. Porta u shtua rreth pesë vjet pas përfundimit të xhamisë rreth vitit 1576-77 si një 'hark fitoreje', për të përkujtuar fushatën e suksesshme të Akbarit në Guxharat. Ajo përmban dy mbishkrime në harkadë. Portiku qendror përfshin tre hyrje harkore, me më të madhen prej tyre në qendër, të njohur si në vend si Porta Patkua, sipas zakonit të vendosjes së patkonjve në derën e madhe prej druri për fatmbarësi. Jashtë shkallëve gjigante të Buland Darwazas, në të majtë ndodhet një pus i thellë.

Xhama Masxhidi: Është një Xhami Xhama që nënkupton se është një xhami kongregacionale dhe ndoshta ishte një nga të parat që u ndërtuan në kompleks, pasi mbishkrimi i saj jep vitin 979 hixhra (1571-72) si datë të përfundimit të saj, me një hyrje të stërmadhe përballë oborrit, Buland Darwaza e shtuar rreth pesë vjet më vonë. Ajo u ndërtua sipas stilit të xhamive indiane, me iwan-ë përreth një oborri qendror. Një veçori dalluese është radha e çhatrive mbi shenjtërore. Në secilën prej shtatë kamareve ndodhen tre mihrabë, ndërsa mihrabi qendror është i mbuluar nga një kupolë, është dekoruar me zbukurime mermeri të bardhë, në forma gjeometrike.

Varri i Salim Chishtit: Një varr prej mermeri të bardhë të mbyllur i shenjtit sufi, Salim Chisti (1478–1572), brenda oborrit të Xhama Masxhidit. Struktura një-katëshe është ndërtuar përreth një dhome qendrore katrore, brenda të cilës ndodhet varri i shenjtit, nën një tende druri të zbukuruar me mozaikë guackash. Përreth tij ndodhet një korridor për cirkumambulacion, me xhali të skalitur, ekrane të shpuar guri përreth me dizajne të stërholluara gjeometrike dhe një hyrje në jug.

Varri është ndikuar nga mauzoleumet më të hershëm të fillimit të shekullit të XV të Periudhës së Sulltanatit të Guxharatit. Karakteristika të tjera të rëndësishme të varrit janë kllapat serpentine prej mermeri të bardhë, që mbështetin strehët e pjerrta përreth parapetit. Në të majtë të varrit, në lindje, qëndron një varr guri të kuq ranor të Islam Khan-it I, djalit të Shaikh Badruddin Chistit dhe nipi i Shaikh Salim Chishtit, që u bë një gjeneral në ushtrinë mogule gjatë mbretërimit të Jahangirit. Varri është i kryesuar nga një kupolë dhe tridhjetë e gjashtë çhatri të vegjël me kupola dhe përmban një numër varresh, disa të pa-emra, të gjithë pasardhës meshkuj të Shaikh Salim Chishtit.

Diwan-i-Ami: Diwan-i-Ami ose Salla e Takimeve Publike, është një tip ndërtese që gjendet në shumë qytete ku sunduesi takonte publikun e gjerë. Në këtë rast, ai është një strukturë me shumë-ndarje drejtkëndore si pavijon përballë një hapsire të madhe të lirë. Në jug-perëndim të Diwan-i-Ami dhe pranë Shtëpisë së Sulltanës Turke ndodhen Banjat Turke.
Diwan-i-Khasi: Diwan-i-Khasi ose Salla e Takimeve Private, është një ndërtesë e thjeshtë katrore me katër çhatri në çati. Megjithatë ajo është e famshme për kolonën e saj qendrore, që ka një bazë katrore dhe një trung tetëkëndor, të dy të skalitur me fasha dizajnesh gjeometrike dhe lulëzore, përveç tridhjetë e gjashtë kllapave të saj serpentine që mbajnë një platformë rrethore për Akbarin, që është e lidhur me secilin kënd të ndërtesës në katin e parë, me katër shëtitore guri. Këtu Akbari takonte përfaqësues të feve të ndryshme për të diskutuar rreth besimeve të tyre dhe kryente takime private.

‘’Ibadat Khana’’: (Shtëpia e adhurimit) ishte një shtëpi takimi e ndërtuar në vitin 1575 nga perandori mogul Akbar, ku u vendosën themelet e një besimi të ri sinkretik, Din-e-Ilahi.
‘’Anup Talao’’: Anup Talao u ndërtua nga Raxha Anup Singh Sikarwar-i. Një pellg zbukurues me një platformë qendrore dhe katër ura që të çojnë te ai. Disa nga ndërtesat e rëndësishme të kompleksit perandorak janë përreth saj, ku përfshihen Khwabgah (Shtëpia e Ëndrrave), rezidenca e Akbarit, Panch Mahali, një pallat pesë katësh, Diwan-i-Khasi (Salla e Takimeve Private), Ankh Michauli dhe Selia e Astrologut, në këndin jug-perëndimor të Oborrit Pachisi.
‘’Hujra-i-Anup Talao’’: Thuhet se ka qenë rezidenca e gruas myslimane të Akbarit, megjithëse kjo është vënë në dyshim për shkak të përmasave të saj të vogla.
‘’Pallati i Mariam-uz-Zamani’’: Ndërtesa e grave raxhputase të Akbarit, duke përfshirë Mariam-uz-Zamanin, tregon ndikime guxharatase dhe është ndërtuar përreth një oborri, me kujdesin e veçant për të siguruar privaci.

‘’Naubat Khana’’: e njohur edhe si ‘’Naqqar Khana’’ që do të thotë shtëpia e tamburëve, ku muzikantët luanin tamburët për të shpallur mbërritjen e perandorit. Është e vendosur përpara Portës Hathi Pol ose Porta e Elefantit, hyrja jugore e kompleksit, që sugjeron se ishte hyrja perandorake.
‘’Oborri Pachisi’’: Është një katror i shënuar si një dërrasë loje e madhe, pararendësja e lojës moderne ‘Ludo’, ku njerëzit shërbejnë si gurë loje.
‘’Panch Mahali’’: Është një strukturë pallatore pesë-katëshe, me nivele që zvogëlohen gradualisht në madhësi, deri në nivelin fundor, që përbëhet nga një çhatri i madh me kupolë. Fillimisht façata kishte ekrane të shpuara guri dhe me gjasa e ndante po ashtu interiorin, duke sugjeruar se ishte ndërtuar për zonjat e oborrit. Katet mbahen nga kolona të skalitura në mënyrë të stërholluar në çdo nivel, duke arritur në 176 kolona në tërësi.
‘’Shtëpia e Birbalit’’: Është shtëpia e ministrit të parapëlqyer të Akbarit, që ishte i besimit hindu. Veçori të rëndësishme të ndërtesës janë tendat e pjerrta horizontale ose çaxha dhe kllapat që i mbajnë ato.
‘’Minarja Hiran’’: Minarja Hiran, ose Kulla e Elefantit, është një kullë rrethore e mbuluar me projeksione guri në formën e çatajve të elefantit. Tradicionalisht mendohej se ishte ndërtuar si një përmendore për elefantin e parapëlqyer të perandorit Akbar. Megjithatë, me gjasa u përdor si një pikë nisjeje të miljes pasuese.^[70]

Gërmimet e fundit të bëra nga ASI në vitin 2000 çuan në zbulimin e një qyteti të lashtë xhainist shumë afër kompleksit të fortesës. Ndërtesa të tjera përfshinin Taksali (vendi i prerjes së parave), Daftar Khana (Zyrat e Regjistrave), Karkhana (Punishtja mbretërore), Khazana (Thesari), Hamami (Banjat Turke), Lagjet e Daroghas, stallat, Karvan sarai, Lagjja e Hakimit etj.

Pamje të ndryshme të Fatehpur Sikrit
Buland Darwaza Ana e zezë e Buland Darwazas. Porta perandorake Hyrja e pallatit të mbretëreshës Diwan-i-Khasi Shtëpia e Mariam-uz-Zamanit Anup Talao Shtëpia e Birbalit në Fatehpur Sikri Porta lindore e Xhama Masxhidit Varri i Salim Chishtit dhe Islam Shahut në oborrin e Xhama Masxhidit Oborri Pachhisi Diwan-i-Ami

Varri i Itimad-Ud-Daulah-ut

Artikulli kryesor: Varri i Itmad-ud-Daulah-ut

Varri i Itmad-ud-Daulah-ut (gjuha urdu:اعتماد الدولہ کا مقبرہ, I'timād-ud-Daulah kā Maqbara) është një mauzoleum i Periudhës Mogule në qytetin e Agras, në shtetin indian të Uttar Pradeshit. Shpesh i përshkruar si një "kuti stolish", ndonjëherë i quajtur "Taxhi foshnje", Varri i I'timād-ud-Daulah-ut shpesh konsiderohet si një projekt paraprak i Taxh Mahalit.

Bashkë me ndërtesën kryesore, struktura konsiston në ndërtesa të shumta të jashtme dhe kopshte. Varri, i ndërtuar midis viteve 1622 dhe 1628 përfaqëson një tranzicion midis fazës së parë të Arkitekturës Mogule – të ndërtuar kryesisht në gurë të kuq ranorë me dekorime mermeri, si në Varrin e Humayunit në Delhi dhe Varri i Akbarit në Sikandra – për në fazën e dytë, të bazuar në zbukurime në mermer të bardhë dhe pietra dura, të paraqitur në mënyrë më elegante te Taxh Mahali.

Mauzoleu u porosit nga Nur Jahani, gruaja e Jahangirit, për babain e saj, Mirza Ghiyas Beg, fillimisht një amir pers në mërgim,^[71] që i ishte dhënë titulli I'timād-ud-Daulah (kolona e shtetit). Mirza Ghiyas Beg-u ishte edhe gjyshi i Mumtaz Mahalit (fillimisht të quajtur Arxhumand Bano, vajza e Asaf Khanit), gruaja e perandorit Shah Jahan, shkaktare e ndërtimit të Taxh Mahalit. Nur Jehani ishte përgjegjëse edhe për ndërtimin e Varrit të Jehangirit në Lahore.

I vendosur në bregun e djathtë të lumit Yamuna, mauzoleu është i vendosur në një kopësht të madh në formë kryqi të përshkruar nga rrjedha uji dhe shëtitore. Mausoleu vetë shtrihet në rreth 23 m², e ndërtuar mbi një bazë rreth 50 m² dhe rreth 1 m të lartë. Në çdo kënd ndodhen kulla gjashtëkëndore, rreth 13 m të larta.

Muret janë bërë me mermer të bardhë nga Raxhastani të zbukurar me gurë gjysëm të çmuar – kornelian, kuarc të kuq, lapis lazuli, oniks dhe topaz në imazhet e qiparisave dhe botilave të verës, ose dekorime më të rafinuara si frutat ose vazot që kanë lule. Drita depërton në brendësi nëpërmjet dritareve delikate xhali të skalitura në mënyrë të stërholluar me mermer të bardhë. Dekorimi i brendshëm konsiderohet nga shumë si frymëzuesi i atij të Taxh Mahalit, që u ndërtua nga nipi i saj, perandori Shah Jahan.

Shumë nga të afërmit e Nur Jahanit janë varrosur në këtë mauzoleum. Elementi i vetëm asimetrik në të gjithë kompleksin janë varret e babait dhe nënës së saj, që janë vendosur pranë njëri-tjetrit, një vendosje e imituar edhe te Taxh Mahali.

Imazhe të Varrit të Itmad-ud-Daulah-ut
Porta hyrëse, pamje e brendshme Mauzoleu i parë nga porta image_skyline këndore kreu me kupolë i një minareje Korniza dhe mbështetjet, detaje Zbukurime të kullës këndore Detaje nga nike në murin e jashtëm Detaje nga nike në murin e jashtëm Detaje nga zbukurimet e murit të brendshëm Dritare xhali prej guri të shpuar Vazo në pietra dura në mure mermeri me borde me dizajn gjeometrik, floreal Dekorimi i brendshëm me vazo, me shtampa bimore dhe gjeometrike Pietra dura në murin e brendshëm të mauzoleut Pietra dura në murin e brendshëm të mauzoleut

Varri i Akbarit, Sikandra

Artikulli kryesor: Varri i Akbarit

Varri i Akbarit është mauzoleu i perandorit mogul Akbar dhe një kryevepër e rëndësishme e Arkitekturës Mogule. Ai u ndërtua në vitet 1605–1613 dhe u vendos në një terren prej 48.2 hektarë në Sikandra, një rrethinë e Agras, në Uttar Pradesh të Indisë.

Akbari e planifikoi varrin dhe zgjodhi vetë vendin e përshtatshëm për të. Pas vdekjes së tij, ndërtimin e përfundoi djali i tij princi Salim i quajtur Jahangir, në vitet 1605–1613.

Sikandra, vendi i prehjes së fundit të perandorit mogul, Akbari i madh, është në Autostradën Delhi-Agra, vetëm 13 km nga Fortesa e Agras. Varri i Akbarit të Madh pasqyron tërësinë e personalitetit të tij. Varri i madh me gurë ranorë okre të kuqe, i skalitur bukur me drerë, lepuj dhe langurë është i vendosur në mes të një kopshti të harlisur. Vetë Akbari e planifikoi dhe zgjodhi vendin e përshtatshëm për varrin e tij. Për të ndërtuar një varr gjatë jetës së personit ishte një zakon turk, që mogulët e ndoqën me përpikmëri. Djali i Akbarit, Jahangiri e përfundoi ndërtimin e këtij varri piramidal në vitin 1613. Në varr janë gdhendur 99 emrat e Allahut.

Akbari ishte një nga perandorët më të mëdhenj në historinë e Indisë. Megjithatë, gjatë mbretërimit të stërnipit të tij, Aurangzebit, Xhatët kryengritës nën drejtimin e Raxha Ram Xhatit, e grabitën varrin e rafinuar, duke plaçkitur të gjithë xhevahiret prej ari dhe argjendi si dhe tapetet, ndërsa shkatërruan të gjitha gjërat. Madje në mënyrë që të hakmerrej për vdekjen e babait të tij Gokula, ai i mori dhe i dogji edhe kockat e Akbarit. Gjatë kësaj kohe u plackit gjithashtu edhe Taxh Mahali fqinj dhe u grabitën dy porta të Agras. Më vonë ai u dënua me vdekje nga Aurangzebi. Varri mbeti i rrënuar deri në riparimet e gjera që i kryen britanikët nën drejtimin e Lord Curzon-it.

Është i vendosur në Sikandra, në rrethinat e Agras, në rrugën e Mathuras (Autostrada Kombëtare 2), 8 km në drejtimin perëndim – veri-perëndim të qendrës së qytetit në koordinatat 27°13′13.7″N 77°57′1.7″E / 27.220472°N 77.950472°E / 27.220472; 77.950472. Rreth 1 km larg varrit, qëndron Varri i Mariam-uz-Zamanit, gruas së Akbarit dhe nënës së Jahangirit.^[72]

Arkitektura

Porta jugore është më e madhja, me katër minare me mermer të bardhë, të kryesuara me çhatri që janë të ngjashme dhe u paraprijnë atyre të Taxh Mahalit. Ajo përbënë hyrjen e zakonshme të varrit. Vetë varri është i rrethuar nga një rrethim me mure 105 m². Ngrehina e varrit është një piramidë me katër kate, e kryesuar nga një pavijon mermeri që përmban varrin e pavërtetë. Varri i vërtetë, si në mauzoleumet e tjerë, ndodhet në bazament nën të pavërtetin.^[73] Ndërtesat janë ndërtuar kryesisht nga një gurë ranor i kuq i zënë, i zbukuruar me mermer të bardhë. Panelet zbukuruese të punuar me gdhendje të këtyre materialeve dhe një rrasë e zezë zbukurojnë varrin dhe kabinën e portës. Dizajnet e paneleve janë gjeometrike, floreale dhe kaligrafike, duke paraqitur dizajnë më të stërholluara dhe të rafinuara që më vonë do të përfshiheshin në Varrin e Itmad-ud-Daulah-ut.^[74]^[75]

Detaje arkitekturore nga Varri i Akbarit
Porta e Varrit të Akbarit Varri i Akbarit Cenotafi i Akbarit brenda mauzoleut, varri i vërtetë sipas traditës ndodhet poshtë tij Një varri i panjohur në kompleksin e Varrit të Akbarit Galeria perimetrike përreth cenotafit Varri i Akbarit, rreth vitit 1905 Hyrja kryesore e Kompleksit të Varrit të Akbarit nga brenda. Hollësi të tavanit të varrit, Varri i Akbarit, Sikandra Panele zbukuruese mbi Portën Jugore Hollësi të punimit zbukurues me gdhendje Kaligrafi mbi hyrjen e dhomës kryesore mortore. Varri i vërtetë i Akbarit, në bazamentin e mauzoleut. Kanch Mahali, i ndërtuar nga Jahangiri, si një zonë haremi më vonë e përdorur si një strehim gjuetie. Punimi i brendshëm i Varrit të Akbarit

Xhama Masxhidi (Agra)

Artikulli kryesor: Xhama Masxhidi (Agra)

Xhama Masxhidi i Agrës është një xhami në krahun tjetër të Fotretës së Agrës, përballë Stacionit Hekurudhor të Fortesës së Agras në koordinatat 27°10′55″N 78°00′58″E / 27.1819°N 78.0161°E / 27.1819; 78.0161. Xhama Masxhidi është e njohur në popull edhe si ‘’Xhami Masxhidi’’ ose "Xhamia e të Premtes". Është një nga xhamitë më të mëdha në Indi.

Xhamia u ndërtua nga perandori mogul Shah Jahan në vitin 1648, kushtuar vajzës së tij të parapëlqyer, Jahanara Begum. Për tu përfunduar u deshën gjashtë vjet dhe 5 000 punëtorë. Mbishkrimi në hyrjen e saj tregon se ajo kushtoi 500 000 rupi të asaj kohe për tu ndërtuar. Ajo u ndërtuar me gurë të kuq ranorë dhe mermer. Midis Xhama Masxhidit dhe Portës së Delhit të Fortesës së Agras dikur ndodhej tregu i gjerë tetëkëndor Tropolia Chowk. Por ky treg u shkatërrua në vitet 1871-73 për ti hapur rrugë vendosjes së binarëve hekurudhorë dhe Stacionit Hekurudhor të Fortesës së Agras.

Xhama Masxhidi është një xhami e shquar për kupolën e saj të pazakontë dhe mungesën e minareve. Ajo është një xhami mjaft e thjeshtë prej guri të kuq ranor me pak dekorime në mermer të bardhë dhe mure dhe tavane në ngjyrë blu. Është një xhami e stërmadhe në qendër të Agras e rrethuar nga një pazar i madh.

Vetë xhamia qëndron mbi një platformë të lartë në të cilën ngjitesh nëpërmjet 35 shkallëve. Aju u projektua për të tërhequr syrin e besimtarëve nga largë dhe për të treguar lavdinë e Islamit.

Ajo ka proporcione të mirë-balancuara dhe një oborr të rrethuar nga ngrehina në tre anët e tij dhe salla e lutjeve në anën perëndimore. Ngrehinat kanë harkada të dhëmbëzuara të mbajtura nga kolona. Të gjitha kupolat bulbore kanë dizajn zambaku të përmbysur dhe majëza kailash në krye si dhe motive të ngushta zigzage mermeri të bardhë të alternuar nga fasha të gjera guri të kuq. Hyrja kryesore ndodhet nga ana lindore. Salla e lutjeve ka një façatë me iwan të gjerë me harkadë në qendrën e saj dhe është zbukuruar me kullëza elegante të alternuara me kioska. Kupola e saj është më e madhja dhe më e larta nga tre kupolat që kurorëzojnë shenjtëroren. Në qendër të oborrit ndodhet një krua me katër kioska në këndet e saj. Pjesa e brendshme e murit perëndimor ka një mihrab dhe pulpit të bukur në mermer të bardhë.

Përgjatë krahëve të sallës kryesore të lutjeve, panelet e zbukurues të punuar me gurë ranorë të ngjashëm me ata që zbukurojnë portën kryesore të Taxh Mahalit, i shtojnë një shije të përshtatshme femërore. Xhamia akoma në përdorim, është një nga monumentet kryesore të qytetit dhe shërben si një pikë referimi kur shëtiten pazarët e mbipopulluar që e rrethojnë atë. Ata janë të vendosur në një plan rrugësh që ka ndryshuar pak që nga Periudha Mogule. Xhama Masxhidi është dekoruar bukur me piktura, gurë të gdhendur, skalitje dhe pllaka të glazuara. Ngrehina përfshin Dalanin me kolona, një 'chhajja' të bukur dhe 'çhatri' në çati. Iëani kryesor i ndërtesës është mjaft i thjeshtë dhe përmban një hark qendror me dizajne gjeometrike.

Chini Ka Rauza

Artikulli kryesor: Chini Ka Rauza

Chini Ka Rauza është një monument mortor, rauza në Agra, që përmban varrin e Allama Afzal Khan Mullah-ut, një poet dhe studiues që ishte kryeministri i perandorit mogul Shah Jahan. Varri u ndërtua në vitin 1635. Chini ka Rauza është e vendosur vetëm 1 km në veri të Varrit të Itmad-ud-Daulah-ut, në bregun lindor të lumit Yamuna në Agra në koordinatat 27°12′03″N 78°02′03″E / 27.20083°N 78.03417°E / 27.20083; 78.03417.

Façata e monumentit është e njohur edhe për një nga shembujt më të të rafinuar të punimit të pllakave të glazuara, të quajtur kashi ose chini në ndërtesat e Periudhës Mogule.^[76]

E njohur edhe si varri kinez, ky është mauzoleu i Afzal Khanit, poetit pers që gjatë sundimit të Shah Jahanit u bë vezir. Khani vdiq në Lahore në 1639 dhe u varros këtu në Agra.^[77] Varri është ndërtuar i drejtuar nga qyteti i Mekës.^[78]

Struktura është "e pazakontë", për shkak të stilit të saj arkitekturor sipas të cilit është ndërtuar. Ajo ka një "plan të pazakontë" që ka një kupolë të stilit të sulltanatit jo proporcionale.^[79] Chini Ka Rauza është e shquar për kupolën me ndikim Pers prej pllakash blu të glazuara.

Për shkak të kushteve klimatike, tipet e ndryshme të ngjyrave u zbehën nga pllakat. Te façatat, ndërtuesit përdorën poçe qeramike për të pakësuar peshën e betonit mbushjes me beton, që ndiqej në Romën dhe Egjiptin e lashtë.^[77]

Pamje të Chini Ka Ruazas
image_skyline e zbukurimit të jashtëm të Chini ka Rauzas image_skyline nga afer e tavanit Interiori i Varrit

Ram Baghu

Kopshti më i vjetër mogul në Indi, Ram Baghu u ndërtuar nga perandori Babur në vitin 1528 në bregun e lumit Yamuna. Ai gjendet rreth 2.34 km në veri të Taxh Mahalit. Pavijonet në këtë kopësht janë dizenjuar në mënyrë që era nga Yamuna, e kombinuar me gjelbërimin, e mban atë të freskët edhe gjatë kulmit të verës. Emri origjinal i kopshteve ishte Aram Bagh, ose 'Kopshti i Prehjes' dhe përfaqëson vendin ku perandori mogul Babar kalonte kohën e lirë dhe ku me gjasa ai vdiq. Trupi i tij u mbajt këtu për disa kohë përpara se të shpihej në Kabul.

Gjatë rrugës Ram Bagh për në Tundla pranë Etmadpurit, ndodhet një ashram i famshëm joge i i bekuar nga Swami Chandra Mohan Ji Maharaj i emërtuar Shri Siddha Gufa Sawai. Në këtë vend të shenjtë vijnë mijëra besimtarë dhe vizitorë.

Varri i Mariam-uz-Zamanit

Artikulli kryesor: Varri i Mariam-uz-Zamanit

Varri i Mariam-uz-Zamanit është mauzoleu i Mariam-uz-Zamanit, bashkëshortja hindu e perandorit mogul Akbar.^[80]^[81]^[82]^[83] Varri u ndërtua nga Jahangiri, në kujtim të nënës së tij, Mariam-uz-Zamanit.^[80]^[81]^[84]^[85]^[86] Varri është i vendosur në Sikandra, një rrethinë e Agras, në koordinatat 27°12′55″N 77°56′34″E / 27.21528°N 77.94278°E / 27.21528; 77.94278.^[87]

Historia

Heer Kunwari ishte një princeshë nga Raxhputi dhe vajza më e madhe e Raxha Bharmalit të Amerit.^[81]^[88] Ajo u martua me perandorin Akbar në vitin 1562.^[82]^[83] Ajo mori titullin e nderit Mariam-uz-Zamani ("Maria e Kohës") pasi lindi Jahangirin.^[81]^[84]^[89] Ajo vdiq në Agra në vitin 1623^[84] dhe djali i saj, Jahangiri midis viteve 1623 dhe 1627 në nder të saj ndërtoi një mauzoleum.^[90]^[91]^[92] Varri ndodhet vetëm një kilometër nga Varri i Akbarit, i ndërtuar sipas dëshirës së saj, varri i vetëm i afërt nga varret e grave të tjera.^[93]

Arkitektura

Struktura ishte fillimisht një Baradari i hapur (pavijon kënaqsie) nën Sikander Lodin, që e ndërtoi atë në vitin 1495. Ai u përshtat në vitin 1623 nga mogulët si një varr duke bërë një kriptë poshtë kompartamentit qendror dhe duke e rimodeluar thelbësisht. Mauzoleu përmban tre varre: një nën dhomën mortore, që është varri i vërtetë; cenotafi sipër tij; dhe një tjetër cenota në tarracë.^[92]

Kati përdhes konsiston në rreth dyzet dhoma të ndërtuara nga Sikander Lodi, që përmbajnë gjyrmë pikturash në suvatë e mureve. Qendra e katit përdhes bujt cenotafin e Mariamit.^[87]

Ky varr katror qëndron në qendër të një kopshti mogul. Ai është ndërtuar mbi një platformë të ngritur me shkallë në anët veriore dhe jugore. Dy korridore që shtrihen nga lindja në perëndim dhe nga veriu në jug e ndajnë strukturën në nëntë seksione, ndahen më tej në të ndara më të vogla.^[91] Më e madhja ndodhet në qendër, katër dhomëza të tjera më të vogla ndodhen në kënde dje latër të gjata ndodhen midis tyre. Për të mbajtur harqet e gjerë dhe tavanet e rrumbullaktë janë përdorur mole masive. Varri është ndërtuar me tulla dhe llaç dhe është lëmuar me stuko.^[90]

Façata e jashtme e ndërtesës u rikonstruktua me panele guri të kuq ranor dhe një çhaxha me shtimin e duçhatit (katit të ndërmjetëm) në kënde nga mogulët. Në secilën façatë ndodhet një strukturë drejtkëndore, që projektohet përpara dhe ka një hark me majë në të. Ai është përbri dy krahëve, që konsistojnë në tre harqe dhe një seri harqesh të dyfishtë, njëri mbi tjetrin, duke sistemuar kështu një duçhati në secilin kënd të ndërtesës. Krahët janë të mbrojtur nga çhaxhat.^[90]^[92] Duçhatit arrihen nëpërmjet shkallëve.^[91]

Varri përmban gjithashtu punime që u rimodeluan nga mogulët duke i shtuar çhatri dhe çhaparkhata. Varri ka katër çhatri tetëkëndorë masivë në katër këndet e tij dhe katër çhaparkhata drejtkëndore në qendër të katër faqeve. Çdo çhatri është bërë prej guri të kuq ranor me një kupolë të bardhë dhe qëndron mbi një platformë katrore. Kupolat janë të kurorëzuara me një zambak të përmbysur ose 'padma kosha'. Për të mbajtur konsujt e brendshëm dhe çhaxhat e jashtme janë përdorur kllapa, pesë në çdo kolonë, duke formuar një tërësi prej 40 kllapash në një çhatri. Çdo çhaparkhat është drejtkëndor dhe ka tetë kolona me një tufë të ngjashme kllapash si dhe një çati të bardhë. Çhatrit dhe chhaparkhatat janë zbukurimi më i rëndësishëm i të gjithë kompozimit. Çhaparkhatët me tetë kolonat dhe një tufë kllapash i ngjajnë kupolave këndore. Varri nuk ka një kupolë kryesore. Mauzoleu është i rëndësishëm në kategorinë e Arkitekturës së Varreve Mogule pa kupolë.^[90]^[91]^[92]

Një aspekt tjetër i rëndësishëm i varrit është se ai është identik si përpara dhe mbrapa. Ndryshe nga ngrehinat mogule të periudhës, hyrja e mbrapme nuk është false por një hyrje e vërtetë.^[94]

Zbukurimi

Façata prej guri të kuq ranor dhe panelet me një larmi motivesh dekorative, si modelet floreale, tregojnë mjaft rreth shkëlqimit të shkuar të këtij varri. Në trungun e kolonave ka motive zigzage, vazo hardhisht brenda nikeve të zhytura dhe dizajne floreale gjeometrike që zbukurojnë muret mbajtëse midis harqeve. Çhatrit kanë kolana të bukura të gdhendura me baza gjashtëkëndore. Kllapat prej guri zënë hapsirat pak poshtë çaxhas, ndërsa sipër saj ndodhen friza të bukura të skalitura. Poshtë kupolave ndodhen gdhendje zbukuruese në mermer të bardhë. Frizat e çhaparkhatave fillimisht ishin të mbuluara me pllaka të glazuara dhe kanë çati piramidale. Gjurmë të pikturave floreale mund të shihen akoma në kënde, që tregon rreth bukurisë së mëparshme të varrit.^[91]

Mehtab Baghu

Artikulli kryesor: Mehtab Baghu

Mehtab Baghu (Hindi: मेहताब बाग़, në gjuhën urdu: مہتاب باغ, përkthehet: Kopshti i Dritës së Hënës) është një kompleks charbagh në Agra, në Indinë veriore. Ai gjendet në veri të kompleksit të Taxh Mahalit dhe Fortesës së Agras në anën tjetër të lumit Yamuna, në koordinatat 27°10′47″N 78°02′31″E / 27.17972°N 78.04194°E / 27.17972; 78.04194 në ultësirën luginore.^[95]^[96] Kompleksi i kopshtit, në formë katrore, është rreth 300 x 300 metra dhe i rreshtuar përsosmërisht me Taxh Mahalin në bregun përballë.^[97] Gjatë stinës së shirave, terreni përmbytet pjesërisht nga ujërat.^[98]

Historia

Kopshti Mehtab Bagh ishte i fundit nga njëmbëdhjetë kopshtet e krijuara nga Mogulët përgjatë lumit Yamuna përballë Taxh Mahalit dhe Fortesës së Agras;^[96] ku i pari ishte Ram Baghu.^[99] Është përmendur se ky kopësht mund të jetë ndërtuar nga perandori i parë mogul Babur (në vitin 1530).^[99] Megjithatë vihet në dukje se perandori Shah Jahan kishte identifikuar një sit në rrjedhën në formë gjysëm-hëne, të mbuluar me bar përgjatë luginës së lumit Yamuna si një vend ideal për të parë Taxh Mahalin. Pastaj u krijua si "një kopësht i shijimit të ndriçimit të hënës të quajtur Mehtab Bagh". Si pjesë e kopshtit u krijuan gjithashtu shëtitore të shtruara me të bardhë, pavijone në qiell të hapur, pellgje dhe çezma, me pemë frutore dhe bimë narcisi.^[100] Kopshti u projektua si pjesë integrale e kompleksit të Taxh Mahalit përballë tarracës buzëlumore. Gjerësia e tij është identike me atë të pjesës tjetër të Taxh Mahalit.^[96] Më vonë Mehtab Baghu u zotërua nga Raxha Man Singh Kacchawa i Amberit, që përvetësoi edhe tokën përreth Taxh Mahalit.^[101]

Vërshimet e shpeshta dhe nxierja e materialeve ndërtuese nga fshatarët pothuajse e shkatërroi kopshtin. Strukturat e mbetura brenda kopshtit ishin në gjendje të rrënuar. Në vitet 1990, ekzistenca e kopshtit pothuajse ishte harruar dhe ishte degraduar në pak më shumë se një kodrinë e madhe rëre, e mbuluar me bimësi të egër dhe lym lumor.^[98]^[102]

Plani i vendit

Mbishkrimet në sitin e Mehtab Baghut përmendin se ai i bashkohet kopshteve të tjerë në perëndim; këta janë quajtur "Chahar Bagh Padshahi" dhe "Chahar Bagh Padshahi i Dytë".^[103] Kopshti rrethohet nga një kompleks muresh; ai është bërë prej tullash, suva gëlqereje dhe të veshur me gurë të kuq ranorë. Me një gjatësi prej 289 metrash muri lumor është pjesërisht i paprekur. I ndërtuar mbi platforma, ka kulla me kupola në gurë të kuq ranorë në formë tetëkëndore, që mund të kenë qëndruar në kënde. Në skajin perëndimor të terrenit ndodhet një rrugicë 2 - 2.5 m e gjerë e bërë me tulla, që i mbulon mbetjet e murin në perëndim.^[98] Pranë hyrjes ndodhet një faltore e vogël dalite buzë lumit.^[104] Nga katër kullat prej guri ranor, që shënojnë këndet e kopshtit, vetëm ajo në jug-lindje ka mbetur.

Në skajin jugor një pellg i madh tetëkëndor pasqyron imazhin e mauzoleut.^[96] Në anën lindore ndodhet një depozitë e vogël qendrore. Kanalet e ujit e pasurojnë peizazhin në lindje dhe perëndim ndodhen ndërtesa baradari. Në murin verior ndodhet një portë.^[96]^[97] Themelet e dy ngrehinave qëndrojnë pak në veri dhe jug të pellgut të madh, që me gjasa ishin pavijone kopshtare. Nga struktura veriore një ujëvarë e shkallëzuar duhet të ketë ushqyer pellgun. Kopshti në veri ka plan tipik katror, me kryqëzim aksial me një pellg katror në qendrën e tij. Në perëndim, kopshtin e furnizon një akuadukt.^[105] Strukturat e tjera, jo në përputhje me planin e peizazhit origjinal përfshijnë fidanishte të zotëruar nga persona privatë, një tempull në vendin e një gaxiboje, një statujë e veçuar e B. R. Ambedkar-it duke mbajtur Kushtetutën e Indisë në oborr dhe reliket e një rrjeti furnizimi me ujë të parkut.^[96]

Restaurimet

Restaurimi i Mehtab Baghut filloi pasi Archeological Survey of India (ASI), vendosi standarde të reja për shqyrtimet e kopshtit mogul. Kjo përshfinte shqyrtimin e një sipërfaqeje, dokumentimin historik, vlerësimin paleobotanik, teknikat e gërmimit arkeologjik dhe koordinimet e kërkuara me ministritë e kulturës, turizmit dhe planifikimit.^[106] Restaurimet filluan në vitet 1990, të mbështetura nga amerikanët, gjatë të cilave sitit të Mehtab Baghut iu shtua rrethimi me tel me gjemba.^[107]

Kopshtit, me këmbënguljen e ASI-t iu rikthye mjedisi origjinal me bimët që Mogulët përdornin në kopshtet e tyre. Megjithëse “National Environmental Engineering Research Institute” (NEERI) ka sugjeruar mbielljen e 25 specieve bimore që zbusin ndotjen çdo 2 m^[96] në rinovimin e propozuar të kopshtit, kjo u kundërshtua nga ASI. Gjykata Supreme ndërhyri në çështje në favor të ASI-t, që donte kopshti të kishte vetëm bimët që mogulët përdornin në kopshtet e tyre.

U sugjerua një listë e përgjithshme e bimëve. Artistët pezizazhist të ASI-t e planifikuan me përpikmëri dhe rimbollën pemët, bimët dhe barishtet që përputheshin me Kopshtet Mogule, duke kopjuar kopshtet buzëlumore të sjellë në Indi nga Azia Qendrore në ‘Shalimar Bagh’ të Kashmirit. Rreth 81 bimë të përshtatura në Kopshtarinë Mogule u mbollën, duke përfshirë guava, maulshri, kaner, hibisk, agrume, nim, bauhinia, ashoka dhe xhamun. Barishtoret u mbollën në mënyrë të tillë që pemërt e larta të pasonin të ulëtat, pastaj shkurret dhe në fund lulet. Disa nga këto bimë prodhojnë lule me ngjyra të ndezura që shkëlqejnë nën dritën e hënës. Parku është restauruar në pamjen e tij origjinale dhe tani është bërë një vend shumë i mirë për të parë Taxh Mahalin.^[96]^[99] Gërmimi i 90 000 metra kub dhe, u zhvilluan nga ASI (Archaeological Survey of India) në vitin 1994. Ai zbuloi një depozitë të madhe tetëkëndore me 25 çezma dhe një kopësht të ndarë në katër pjesë.

Liqeni Keetham

I njohur edhe si Sur Sarovar, Liqeni Keetham është i vendosur rreth 7 km nga Varri i Akbarit në Agra, brenda Rezervatit Pyjor Surdas. Liqeni ka një larmi mbresëlënëse gjallesash dhe shpendësh ujorë.

Shëtitorja e Trashëgimisë Mogule

Shëtitorja e Trashëgimisë Mogule është pjesë e programit të zhvillimit komunitar që është zbatuar me mbështetjen e Korporatës Bashkiake të Agras, USAID-it OJQ-së Center for Urban and Regional Excellence. Ajo përpiqet të ndërtoi jetesë të mbështetshme për rininë dhe gratë nga bashkësitë me të ardhura të ulëta dhe të përmirësoi jetesën e tyre mjedisore nëpërmjet shërbimeve infrastrukturore dhe integrimin brenda qytetit.

Shëtitorja e Trashëgimisë Mogule është një hark 1 km që lidh fushat bujqësore me kulturën raxhastanase, bregun e lumit të lidhur me fshatin e lashtë të Kuchhpuras, strukturën e trashëgimisë së Mehtab Baghut, sistemin e ujësjellësit mogul, Xhaminë e Humanyunit dhe Gyarah Sidin.

Vende të tjera interesante

Tempulli Mankameshwar

Tempulli Mankameshwar është një nga katër tempujt e vjetër kushtuar Shivës, të vendosur në katër këndet e qytetit. Është i vendosur pranë Xhama Masxhidit dhe rreth 2.5 km nga Taxh Mahali dhe më pak se 1 km nga Fortesa e Agras. Duke qenë i vendosur në qytetin e vjetër, tempulli është i rrethuar nga tregje, shumë nga të cilët datojnë nga Periudha Mogule.

Inter Kolegji i Vajzave Indrabhan

Konsiderohet gjerësisht si vendlindja e poetit të madh Mirza Ghalib. Është i vendosur pranë Tempullit Mankameshwar dhe rreth 3 km nga Taxh Mahali dhe më pak se 1 km nga Fortesa e Agras. Duke qenë i vendosur në qytetin e vjetër, kolegji është i rrethuar po ashtu nga tregje. Thuhet se disa vjet më parë, dhoma e lindjes së Mirza Ghalibi u fsheh me mur nga drejtuesit e kolegjit për ta mbajtur identitetin e vendit të fshehtë.

Gurudvara Guru ka Tali

Guru ka Tali fillimisht ishte një ujëmbledhës që ruante ujin e shiut i ndërtuar në vitin 1610, gjatë sundimit të Jahangirit në Agra, pranë Sikandras, afër Varrit të Itibar Khan Khwajasaras. Në vitet 1970 aty u ndërtuar një gurdvara. Guru ka Tali është një vend i shenjtë adhurimi për sikistët. Katër nga Dhjetë Gurutë Sikë thuhet se kanë bërë një vizitë aty. Duke patur rëndësi si historike ashtu dhe fetare, kjo faltore tërheq një numër të madh besimtarësh dhe turistësh. Ajo shquhet për skalitjet e rafinuara të tetë nga dymbëdhjetë kullat. Ajo gjendet pranë Autostratës Kombëtare 2, Delhi-Agra.

Katedralja e Ngjizjes së Dlirë

Katedralja e Ngjizjes së Dlirë është selia e Arkidioqezës Katolike Romane të Agras.

Parku Paliwal (Hewitt Park)

Parku Paliwal, gjatë sundimit britanik i njohur si Hewitt Park, tashmë është riemërtuar në kujtim të Shri Krishna Datta Paliwal-it, që ishte ministri i parë i financave të Uttar Pradeshit, kur kryeministër ishte Shri Govind Ballabh Panti.

Parku Paliwal është i vendosur në zemër të Agras, i shtrirë mbi një sipërfaqe rreth 280 000 m². Parku Paliwal lidh zonat rezidenciale të lagjes Vijay Nagar dhe Gandhi Nagar me zonën financiare të qytetit, Sanjay. Ai ka një liqen të vogël dhe një larmi të madhe pemësh.

Biblioteka Publike e John-it, e njohur edhe si Biblioteka Bashkiake e Agras, ku mund të gjenden libra të rrallë mbi tema të ndryshme, është e vendosur gjithashtu aty.

Shumë njerëz vijnë këtu në mëngjes për të shëtitur. Ky vend është plotë, veçanërisht gjatë pushimeve të verës, kur të rinjtë luajnë lojra të ndryshme.

Ekonomia

Për shkak të pranisë së Taxh Mahalit dhe monumenteve të tjera historike, Agra ka zhvilluar industrinë e turizmit si dhe zejtarinë si punimi i pietra duras, zbukurimet prej mermeri dhe tapetet.

Sot 40% e popullsisë varet gjerësisht nga bujqësia, ndërsa të tjerët nga punimi i lëkurës, këpucaria dhe fonderitë e hekurit. Agra ishte qyteti i dytë më i vetë-punësuar në Indi në 2007, pas Varanasit, i ndjekur nga Bhopali, Indore dhe Patna. Sipas National Sample Survey Organization, gjatë 1999–2000, 431 e çdo 1,000 të punësuar meshkuj ishin të vetë-punësuar, që u rrit në 603 për 1,000 në vitet 2004–05.^[108] Turizmi është kontribuesi kryesor i ekonomisë së Agras. Agra është vendi i qendrës më të madh të mirëqenies në Azi të quajtur Kaya Kalp – The Royal Spa, në Hotel Mughal në Agra.^[109]

Një zejtar i Agras duke punuar zbukurimet mermeri. Mermeri është ngjyrosur me të kuqe për ti dhënë kontrast, ndërsa punohet

Agra ka shumë industri. Impianti i parë bioteknologjik i kompanisë Harihar Biotech në Uttar Pradesh, është i vendosur pranë Taxhit. Në Agra ndodhen rreth 7,000 njësi të vogla industriale. Agra është e njohur edhe për mallrat e saj prej lëkure, firma më e vjetër dhe e famshme e lëkurës Taj Leather World ndodhet në Pazarin Sadar. Tapetet, zejtaria, zari dhe zardozi (punime qëndistarie), skalitjet e mermerit dhe punimet zbukuruese me gdhendje. Agra është e njohur për ëmbëlsirat e saj (Petha and Gajak) dhe mezetë (Dalmoth), manifakturat e veshjeve dhe eksportuesit si dhe një industri automobilash. Bërja e tapeteve u fut në qytet nga perandori i parë mogul, Babur dhe që atëherë ky artizanat ka lulëzuar.

Qendra e qytetit të Agrës ka argjendari dhe dyqane veshjesh. Zona e argjendarive ndodhet në Choube Ji Ka Fatak. Zona e Tregut Shah është treg i pajisjeve elektronike, ndërsa Sanjay është qendra e tregtisë së Agrës.

Zhvillimi

Agra renditet e pesta si në indeksin e depërtimit financiar, që mat gjëra si prania e ATM-ve, degëve bankare ashtu dhe në indeksin e konsumit, që tregon shndërrimin e qytetit në një metropol urban. Ka shumë ndërtesa të reja, komplekse shopingu, qendra tregtare, rrugë, mbikalime dhe apartmente duke u krijuar. Në Indeksin e Konkurueshmërisë Qytetare të Indisë, në 2010 Agra u rendit e 26-ta,^[110] e 32-ta në 2011^[111] dhe e 37-ta në 2012.^[112]

Arsimi

Gjatë fillimit të Periudhës Mogule Agra u zhvillua si një qendër e arsimit islamik. Britanikët futën në Agra konceptin perëndimor të arsimit. Në vitin 1823, u formua Agra College^[113], një nga kolegjet më të vjetra në Indi nga shkollat sanskrite të vendosura nga sunduesit Scindia. Në Periudhën Britanike, Agra u bë një qendër e madhe e Letërsisë Hindi me shkrimtarë si Babu Gulab Rai në krye.

Universitetet dhe kolegjet

Universiteti i Agras u krijuar më 1 korrik 1927 dhe plotëson nevojat e kolegjeve të shpërndara në Provincat e Bashkuara, Rajputana, Provincat Qendrore dhe pothuajse të gjithë Indinë Veriore, tashmë me 10 institute duke përfshirë departamente të ndryshme dhe rreth 700 kolegje të lidhur me këtë universitet. Universiteti historik i Agras më vonë u pagëzua si Universiteti Dr. Bhim Rao Ambedkar, nga kryemistri i atëhershëm i Uttar Pradeshit, Mayawati.

Sachdeva Institute of Technology, i njohur shkurt si SIT, Mathura që nga 2001.
The Institute of Mental Health and Hospital, më parë i njohur si Agra Lunatic Asylum, u krijua në shtator 1859 e menaxhuar nga shteti i Uttar Pradeshit. Është i shtrirë në një terren të gjerë dhe të bukur prej 69.9 ha, që është një qendër e mirënjohur për trajtimin, trajnimin dhe kërkimin e sëmundjeve mendore në Indinë Verirore. Instituti u riemërtua Mental Hospital, Agra në 1925. Nga viti 1912 deri në 1993 funksiononte në bazë të “Indian Lunacy Act”. Aktualisht funksionon në bazë të “Mental Health Act”, 1987. Duke ndjekur një urdhër gjyqësor të Gjykatës Supreme të Indisë në vitin 1994, istitucioni u riemërtua Agra Mansik Arogyashala, duke e bërë atë një institucion autonom dhe theksuar objektivat e përmirësimit të trajtimit dhe kujdesit për të sëmurët mendorë duke përfshirë rehabilitimin si dhe zhvillimin e aktiviteteve të mësimeve profesionale, trajnimeve dhe kërkimeve. Në përputhje me urdhërin e Gjykatës Supreme, qeveria e Uttar Pradeshit e shpalli spitalin insitucion autonom më 31 janar 1995. Në përputhje me të ai u riemërtua Institute of Mental Health and Hospital më 8 shkurt 2001.
Central Institute of Hindi, (i njohur si Kendriya Hindi Sansthan) është një institut autonom i Ministrisë së Zhvillimit të Burimeve Njerëzore të Qeverisë së Indisë të angazhuar në mësimin e gjuhës hindi si gjuhë e huaj dhe gjuhë e dytë. Përveç zhvillimit të kurseve rezidenciale për studentët e huaj, instituti zhvillon edhe programe trajnimi të rregullta për mësuesit e hindit që nuk i përkasin shteteve ku flitet hindi të Indisë. Instituti është i vendosur në një kampus prej 4.5 ha në rrethinat e qytetit. Instituti me qendër në Agra ka tetë qendra rajonale në Delhi, Hyderabad, Mysore, Shillong, Dimapur, Guwahati, Ahmedabad dhe Bhubaneshwar. Ai është i vetmi institucion qeveritar në Indi i krijuar vetëm për kërkimin dhe mësimin e gjuhës hindi si një gjuhë e huaj ose e dytë.
Kolegji Mjeksor Sarojini Naidu, ësthë një nga tre kolegjet më të vjetra mjeksore në Indi. Është i vendosur në Agra. Ai është emërtuar sipas zonjës së parë të guvernatorit të Uttar Pradeshit, poetit dhe luftëtarit të lirisë, Bharat Kokila Smt. Sarojini Naidu.
Kolegji i Agras, është një nga institucionet më të vjetra në Indi. Pandit Gangadhar Shastri, një studiues i shquar i sanskritishtes e themeloi kolegjin në vitin 1823. Deri në vitin 1883 instituti ishte një kolegj qeveritar dhe pas saj u menaxhua nga një bord dhe një komitet menaxhimi. Kolegji i Agras prodhon diploma të nivelit të parë në Uttar Pradesh dhe Indinë Veriore.
St. John's College, Agra, është një kolegj i krijuar në vitin 1850, tani pjesë e Universitetit Dr. Bhim Rao Ambedkar, më parë të njohur si Universiteti i Agras. Është mes kolegjeve më të vjetër dhe një nga kolegjet e krishtera më të bukur në Indi. Kolegji drejton një qendër studimi të Indira Gandhi National Open University (IGNOU), një universitet qëndror.
Kolegji Raja Balwant Singh, i krijuar në vitin 1885 ia detyron ekzistencën Raja Balwant Singh Ji-së të Awagarh-ut, që mundësoi rritjen e institucionit një nga kolegjet më të vjetër dhe më të mëdhenj në Uttar Pradesh. Kolegji Raja Balwant Singh është i vendosur në Bichpuri të Agras. Ai është i lidhur me Uttar Pradesh Technical University në Laknau dhe Universitetin Dr. B.R. Ambedkar në Agra.
Instituti Arsimor Dayalbagh, Radhasoami Satsang Sabha, nisi Institutin Arsimor Radhasoami, si një shkollë e mesme bashkë-arsimore, e hapur për të gjithë, më 1 janar 1917. Ai u bë një kolegj diplomimi në 1947, i lidhur me Universitetin e Agras. Në 1975, ai formuloi një program studimesh që mori aprovimin nga Qeveria e Uttar Pradeshit dhe Komisioni i Granteve Universitare, si rezultat i të cilit në 1981 Ministria e Arsimit të Qeverisë së Indisë, i dha statusin e një institucioni njohur për të qenë një universitet mbi Insitutin Arsimor Dayalbagh, për të zbatuar skema të reja.
UEI Global, i renditur mes instituteve kryesore të menaxhimit në Indi nga Komisioni i Vlerësimit të Konkurimit të Sukseshëm për vitet 2013 dhe 2012. Kolegji ka 12 kampuse në të gjithë Indinë duke mundësuar programe në menaxhimin e hoteleve dhe biznesit.

Media

Agra është selia e gazetës Dainik Jagran, që është gazeta më e lexuar në gjuhën hindi në Indi. Gazeta të tjera që lexohen gjerësisht përfshijnë Amar Ujalan, Aaj-in, Hindustan-in,The Sea Express, Deepsheel Bharat, DLA. Të përditshmet e publikuara në anglisht janë The Times of India, Hindustan Times, Economic Times, The Pioneer etj. Të përditshmet e publikuara në gjuhën urdu janë Prabhanjan Sanket, Inksaaf etj. Publikohet edhe tabloidi i përzier në anglisht dhe hindi I-NEXT. Morphers Animation Studios LLP është një studio animini në Agra, që ofron shërbime vizualizimi 3D për klientët.

Stacione radiofonike

All India Radio shtetëror ka një stacion vendor në Agra që transmeton programe të ndryshme të interesit të përgjithshëm. Ka dy stacione radio FM, 92.7 BIG FM (Reliance Broadcast Network Limited)^[114] dhe Radio Mantra 91.9 FM (Shri Puran Multimedia).^[115] Është edhe një stacion komunitar radioje 90.4 FM, Agra Ki Awaaz. Stacione të tjera janë 90.8 MHz – Aap Ki Awaaz.^[116] dhe 105.6 MHz – IGNOU Gyan Vani.

Festa dhe panaire

Taj Mahotsavi

Taj Mahotsav-i është një festë kulturore e zhvilluar që nga viti 1992. Në vitin 2017 është përvejtori i 26-të i këtij mahotsav-i. Kjo festë gjendet edhe në kalendarin e eventeve të Departamentit të Turizmit të Qeverisë së Indisë. Një numër i madh turistësh indianë dhe të huaj vijnë në Agra për tiu bashkuar festës nga 18 deri më 27 shkurt. Një nga objektivat e këtij panairi zejtarie është të inkurajoi artizanatin. Ai mundëson punime artizanale dhe zejtarie me një çmim të arsyeshëm që nuk është i fryrë nga kostot e larta të mirëmbajtjes.

Ram Barati

Ram Barati (Hindi: राम बारात) është pjesë e festimeve Ramalila në Agra. Është një nga ngjarjet më të mëdha të përvitshme në Indi. Ram Barat fjalë për fjalë do të thotë procesioni barat i marstesës së Ramas. Çdo vit zgjidhet një vendndodhje e re në Agra dhe dekorohet në mënyrë të stërholluar me drita dhe lule. Zona zbukurohet për procesionin e martesës hyjnore.

Festa e Letërsisë Taxh

Festa e Letërsisë Taxh shikon yjet e botës letrare të shfaqen në Agra, që përfshin shkrimtarët Muzaffar Ali, Shobha De, Prahlad Kakker dhe Raghu Rai. Kjo festë, një përpjeke për të ripërtërirë shpirtin estetik të këtij qyteti të pasur historik. Agra edukon pëlqimin e Ghalibit, Tansenin, Surdasit, Nazeerit dhe shumë të tjerëve.

Panaire

Panairi i Kailashit

Panairi i Kailashit zhvillohet në qytezën e Kailashit, rreth 12 km nga Agra, në muajine gusht-shtator. Është një panair i rëndësishëm në nder të Shivës, që besohet se është shfaqur aty në formën e lingamit prej guri.

Panairi Gangaur

Gokulpura / Moti Katra, Agra

Muzeu Bashkiak Taxh në Parkun Paliwal

Muzeu – bibliotekë publike është i vendosur në një strukturë të vjetër të trashëgimisë, të ndërtuar në vitin 1922 dhe rikonstruktuar në vitet 1940. Në këtë muze është e ekspozuar statuja prej bronxi e Mbretëreshës Viktoria. Statuja të tjera të vjetra dhe përmendore të Periudhës Mogule janë të shfaqur për tërheqjen e turistëve.

Personalitete të shquara

Poeti i madh Surdas, Shri Ram Sharma, Abul Fazal, Amrit Lal Nagar, Rangey Raghav, Dr Ramvilas Sharma, Babu Gulab Roy, Rajendra Yadav, Mirza Galib, Mir Taqi Mir, Nazir Akbarabadi, Motilal Nehru, aktorja Nimmi, Raj Babbar, Deoki Nandan.

Shiko edhe

Referime

^ "Metropolitan Cities of India" (PDF). cpcb.nic.in (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 23 shtator 2015. Marrë më 22 dhjetor 2020.
^ "District census handbook (Part A & B) – Agra" (PDF) (në anglisht). Directorate Of Census Operations, Uttar Pradesh. 2001. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 prill 2021.
^ "BJP's Hemlata Diwakar Is New Mayor Of Agra, Wins By 1.13 Lakh Votes". Jagran English (në anglisht). Marrë më 22 maj 2023.
^ "Agra Nagar Nigam" (PDF). nagarnigamagra.com (në anglisht). Marrë më 21 nëntor 2020.
^ "Elevation of Agra – Wolfram Alpha". www.wolframalpha.com (në anglisht). Marrë më 26 shtator 2020.
^ ^a ^b "Census 2011" (në anglisht). The Registrar General & Census Commissioner, India. Marrë më 21 maj 2016.
^ "Uttar Pradesh (India): State, Major Agglomerations & Cities – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". citypopulation.de (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 12 nëntor 2017. Marrë më 11 nëntor 2017.
^ ^a ^b "52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India" (PDF). nclm.nic.in (në anglisht). Ministry of Minority Affairs. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 maj 2017. Marrë më 7 dhjetor 2018.
^ "District Domestic Product Estimates Uttar Pradesh Year 2019-20" (PDF). Directorate of Economics And Statistics Government Of Uttar Pradesh (në anglisht). Marrë më 6 nëntor 2021.
^ ^a ^b http://whc.unesco.org/en/list/251
^ ""India: largest cities and towns and statistics of their population"". World Gazetteer online (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 9 shkurt 2012. Marrë më 25 mars 2010..
^ Williams, Monier. "Sanskrit-English Dictionary". Cologne Digital Sanskrit Dictionaries (në anglisht). Cologne University. Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2009. Marrë më 8 nëntor 2009.
^ "Agra District profile". faqja zyrtare e Agrës (në anglisht). Marrë më 8 nëntor 2009.
^ "Agra Fort" (në anglisht). Archaeological Survey of India. Arkivuar nga origjinali më 3 dhjetor 2009. Marrë më 8 nëntor 2009.
^ "Agra City" (GIF). Imperial Gazetteer of India (në anglisht). 5: 83–4. Marrë më 8 nëntor 2009.
^ "Agra Climate Normals 1971-1990" (në anglisht). National Oceanic and Atmospheric Administration. Marrë më 18 janar 2014.
^ "World Weather Information Service–Agra" (në anglisht). World Meteorological Organization. Arkivuar nga origjinali më 9 janar 2014. Marrë më 18 janar 2014.
^ "Ever recorded Maximum and minimum temperatures up to 2010" (PDF) (në anglisht). India Meteorological Department. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 21 maj 2013. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ ^a ^b ^c ^d ^e http://www.census2011.co.in/census/city/115-agra.html Agra City Population Census 2011
^ http://timesofindia.indiatimes.com/news/Yadav-village-near-Agra-to-boycott-polls/articleshow/33460267.cms?
^ ^a ^b ^c "District Census 2011" (në anglisht). Census2011.co.in. 2011. Marrë më 30 shtator 2011.
^ US Directorate of Intelligence. "Country Comparison: Population" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2011. Marrë më 1 tetor 2011.
^ "2010 Resident Population Data, Kentucky" (në anglisht). U. S. Census Bureau. Arkivuar nga origjinali më 25 dhjetor 2010. Marrë më 30 shtator 2011.
^ "Muslim growth outsmarts Hindus for the first time in Mughal city Agra". India Today (në anglisht).
^ Akbar S. Ahmed: Islam Today: A Short Introduction to the Muslim World; 1998, fq. 94
^ "UNESCO Taj Mahal". UNESCO Culture World Heritage Centre, World Heritage List (në anglisht). UNESCO. 2016. Marrë më 10 shtator 2016.
^ Madan Gopal: India Through The Ages; 1990, fq. 173
^ "Public Broadcasting Service" (në anglisht). PBS. Marrë më 7 shkurt 2015.
^ ^a ^b ^c ^d Jadunath Sarkar: Studies in Mughal India; 1919, fq. 30-1
^ Muhammad Abdullah Chaghtai: Le Tadj Mahal D'Agra (Hindi). Histoire et description (Brussels) 1938 fq. 46.
^ 'Abd al-Hamid Lahawri: Badshah Namah; red. Maulawis Kabir al-Din Ahmad dhe 'Abd al-Rahim nën mbikqyrjen e William Nassau Lees. Vol. I, Kalkuta, 1867, fq. 384-9
^ Muhammad Salih Kambo: Amal-i-Sal-lih or Shah Jahan Namah; red. Ghulam Yazdani, Vol.I (Kalkuta), 1923, fq. 275
^ M. A. Chaghtai: Le Tadj Mahal; 1938, fq. 146.
^ Trewin Copplestone: World architecture — An illustrated history; 1963, fq. 166.
^ "Taj Mahal Mausoleum from Britannica" (në anglisht). Marrë më 4 mars 2015.^{[lidhje e vdekur]}
^ "ASI" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 shkurt 2015. Marrë më 4 mars 2015.
^ "Onion domes, bulbous domes" (në anglisht). strombergarchitectural.com. Marrë më 4 mars 2015.
^ Ahuja, Dilip R.; Rajani, M.B. (2016). "On the symmetry of the central dome of the Taj Mahal" (PDF). Current Science (në anglisht). 110 (6): 996–7.
^ "Welcome To Official Website of Taj Mahal-U.P.Tourism" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 31 maj 2016. Marrë më 25 maj 2016.
^ G.H.R. Tillitson: Architectural Guide to Mughal India; 1990, Chronicle Books.
^ Taj Mahal Calligraphy.
^ ^a ^b ^c Anon. "The Taj Mahal". Islamic architecture (në anglisht). Islamic Arts and Architecture Organization. Arkivuar nga origjinali më 17 prill 2009. Marrë më 7 shkurt 2015.
^ "Public Broadcasting Service" (në anglisht). PBS. Marrë më 7 shkurt 2015.
^ "Economic times article" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 maj 2016. Marrë më 5 maj 2015.
^ ^a ^b Vikas Khatri: Greatest Wonders of the World; 2012, fq. 128
^ Ali & Tabassum Javid: World Heritage Monuments and Related Edifices in India; volumi 1, 2008, fq. 309
^ "The Rauza (Tombs) in the Mausoleum". Taj.net (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 prill 2015. Marrë më 5 maj 2015.
^ Begley, Wayne E. (mars 1979). "The Myth of the Taj Mahal and a New Theory of Its Symbolic Meaning". The Art Bulletin (në anglisht). 61 (1): 14. doi:10.2307/3049862.
^ Wright, Karen (1 korrik 2000). "Works in Progress". Discover (në anglisht). Waukesha, WI, USA: Kalmbach Publishing. Marrë më 7 shkurt 2015.
^ John Allan: The Cambridge Shorter History of India; 1958, fq. 318
^ The Taj by Jerry Camarillo Dunn Jr Arkivuar 16 qershor 2008 tek Wayback Machine.
^ Sue Royals: Our Global Village – India; 1996, fq. 7
^ Ebba Koch: The Complete Taj Mahal: And the Riverfront Gardens of Agra; 2006, fq. 139.
^ "Thetajindia.weebly.com" (në anglisht). Marrë më 7 shkurt 2015.
^ "Taj Mahal Tour". Indiatribune.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 4 shkurt 2015. Marrë më 7 shkurt 2015.
^ M. A. Chaghtai: Le Tadj Mahal; 1938, fq. 54
^ 'Abd al-Hamid Lahawri: Badshah Namah; Vol. I, 1867, fq. 403
^ Ebba Koch (1997). "Mughal Palace Gardens from Babur to Shah Jahan (1526-1648)". Muqarnas (në anglisht). Brill. 14: 143–165. ISSN 0732-2992. Marrë më 7 shkurt 2015.
^ David Carroll: The Taj Mahal; 1973, fq. 64
^ "WolframAlpha Computational Knowledge Engine" (në anglisht). Wolfram Alpha LLC. Marrë më 20 maj 2015.
^ "Agra Fort - World Heritage Centre". UNESCO.ORG (në anglisht).
^ Sarkar, Jadunath (1960). Military History of India (në anglisht). Orient Longmans. fq. 66–7.
^ "Agra Fort (1983), Uttar Pradesh – Archaeological Survey of India" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 dhjetor 2009. Marrë më 19 maj 2013.
^ Koroth, Nandakumar. History of Bekal Fort (në anglisht).
^ ((cite book|editor1=Michael Brand|editor2=Glenn D. Lowry|contribution=Ziyaud-Din A. Desai, Attilio Petruccioli|year=1985|title=Fatehpur Sikri: A Sourcebook|chapter=chapter IV|url=https://books.google.al/books?id=V-xOAAAAMAAJ%7Cpublisher=Aga Khan Program for Islamic Architecture at Harvard University and the Massachusetts Institute of Technology|lang=en|pages=53-73|oclc=13285022|accessdate=6 prill 2024}}
^ "Fatehpur Sikri, that Mughal emperor Akbar established as his capital and is now a World Heritage Site, was once a "flourishing trade and Jain pilgrimage centre", a new book says.", India Times (në anglisht), 17 korrik 2013
^ "Fatehpur Sikri was once a Jain pilgrimage centre: Book", Zee News (në anglisht), 27 shkurt 2013
^ "Fatehpur Sikri was once a Jain pilgrimage centre", The Free Press Journal (në anglisht), 28 shkurt 2013
^ "Excavation at Akbar's fort at Fatehpur Sikri reveals flourishing Jain and Hindu habitation", India Today (në anglisht), 28 shkurt 2000
^ "General view of the Hiran Minar, Fatehpur Sikri". British Library (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 qershor 2021. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ کتاب سفرنامه هند Arkivuar 19 gusht 2019 tek Wayback Machine ص55–58 در سال ۱۳۵۰ خورشیدی. نوشته محمدرضا خانی. به فارسی.
^ Remembering the Great Emperor^{[lidhje e vdekur]}; The Hindu, 27 tetor, 2003.
^ "Fascinating monuments, timeless tales". The Hindu (në anglisht). Chennai, Indi. 22 shtator 2003. Arkivuar nga origjinali më 29 tetor 2003. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ Akbar's Tomb Arkivuar 19 qershor 2010 tek Wayback Machine Archnet.org.
^ Catherine E. B. Asher: Akbar's Tomb - Architecture of Mughal India, Part 1, Volume 4; 1992, fq. 107.
^ Stephen Meredyth Edwardes: Mughal Rule in India; 1930, fq. 332–
^ ^a ^b Ernest Binfield Havell: A Handbook to Agra and the Taj, Sikandra, Fatehpur-Sikri, and the Neighbourhood; fq. 92
^ Lucy Peck: Agra: The Architectural Heritage; fq. 74
^ Lucy Peck: Agra: The Architectural Heritage; fq. 75
^ ^a ^b Ruby Lal: Domesticity and power in the early Mughal world; 2005, fq. 170
^ ^a ^b ^c ^d Syed Firdaus Ashraf (5 shkurt 2008). "Did Jodhabai really exist?". Rediff.com (në anglisht). Marrë më 15 shkurt 2008.
^ ^a ^b Vincent A. Smith: Akbar the Great Mogul; 1917, fq. 58
^ ^a ^b Abraham Eraly: Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals; 2000, fq. 136
^ ^a ^b ^c "INDIA The Timurid Dynasty GENEALOGY". Royalark.net (në anglisht). Marrë më 8 dhjetor 2013.
^ Vincent A. Smith: Akbar the Great Mogul; 1917, fq. 102
^ Abraham Eraly: Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals; 2000, fq. 171
^ ^a ^b "Mariam's Tomb, Sikandara, Agra - Ticketed Monument" (në anglisht). Archaeological Survey of India. Arkivuar nga origjinali më 16 shtator 2013. Marrë më 8 dhjetor 2013.
^ Barbara Th. Metcalf: A Concise History of Modern India; 2006, fq. 17
^ Ernest Binfield Havell (1904). "A Handbook to Agra and the Taj, Sikandra, Fatehpur-Sikri, and the Neighbourhood, chapter IV". franpritchet.com (në anglisht). Marrë më 8 dhjetor 2013.
^ ^a ^b ^c ^d "Mariam Tomb Mariam Tomb Agra Mariam Tomb Agra India Fatehpur Sikri Agra India" (në anglisht). Egoldentriangle.com. Marrë më 8 dhjetor 2013.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "Mariam-Zamani Tomb - Mariam-Zamani Tomb Agra - Mariam-Zamani Tomb Agra India". Agraindia.org.uk (në anglisht). Marrë më 8 dhjetor 2013.
^ ^a ^b ^c ^d "Tomb of Mariam Zamani" (në anglisht). Agra Redco. Arkivuar nga origjinali më 17 mars 2014. Marrë më 8 dhjetor 2013.
^ "Was it really a romance Jodha-Akbar?". The Times of India (në anglisht). 1 maj 2010. Arkivuar nga origjinali më 13 dhjetor 2013. Marrë më 6 tetor 2013.
^ "Mariam Zamani's tomb: Jodha's rest - Economic Times". Economictimes.indiatimes.com (në anglisht). 6 mars 2008. Marrë më 8 dhjetor 2013.
^ "Ticketed Monuments, Uttar Pradesh, Mehtab Bagh" (në anglisht). Archaeological Survey of India. Arkivuar nga origjinali më 21 maj 2012. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Avijit, Anshul (7 gusht 2000). "Nursery of History: The ASI's efforts to restore the Taj Mahal's fabulous medieval garden are bearing fruit" (në anglisht). India Today Weekly Magazine. Arkivuar nga origjinali më 24 nëntor 2010. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ ^a ^b "Places of Interest". Mehtab Bagh (në anglisht). Departamenti i Turizmit në Qeverinë e Uttar Pradeshit. Arkivuar nga origjinali më 8 tetor 2012. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ ^a ^b ^c "ANNEXURE Il GARDENS A. Mahtab Bagh A Development Plan" (në anglisht). Archaeological Survey of India. 1996. fq. 16–7, 23. Marrë më 18 tetor 2012.
^ ^a ^b ^c "Mehtab Bagh" (në anglisht). Lonely Planet. Marrë më 16 tetor 2012.
^ David Stuart: Classic Garden Plans; 2004, fq. 33
^ Royina Grewal: In the Shadow of the Taj: A Portrait of Agra; 2008, fq. 237
^ Sarina Singh: India; 2009, fq. 409
^ Muqarnas; 1997, BRILL, fq. 160
^ Gavin Thomas: The Rough Guide to Rajasthan, Delhi & Agra; 2010, fq. 162
^ Janice Leoshko (2002). "Book review - The Moonlight Garden: New Discoveries at the Taj Mahal" (në anglisht). Persimmon - Asian Literature, Arts and Culture. fq. 1. Marrë më 2 mars 2007.
^ Michel Conan: Perspectives on Garden Histories; 1999, fq. 124‒
^ S. P. Agrawal: Information India: 1996-97: Global View; 1999, fq. 161
^ "India's new Entrepreneurs". Mint (në anglisht). 16 maj 2007.
^ "ITC unveils Asia's largest spa in Agra". Economic Times (India) (në anglisht). 9 mars 2008. Marrë më 8 nëntor 2009.
^ Srikant Srinivas; Amit Kapoor (13 dhjetor 2010). "Boulevards of Dreams" (PDF) (në anglisht). Business world. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 6 janar 2014. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ "India's 50 most Competitive cities" (në anglisht). Rediff. 13 dhjetor 2011. Marrë më 6 janar 2014.
^ "Ranks of 50 Cities as per the India City Competitiveness Index 2012" (PDF) (në anglisht). Institute of Competitiveness, India. Arkivuar nga origjinali (pdf) më 21 tetor 2012. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ "Agra College" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 shtator 2017. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ "92.7 MHz – Big 92.7 FM" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 12 korrik 2014. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ "91.9 MHz – Radio Mantra" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2017. Marrë më 24 shkurt 2017.
^ "90.8 MHz – Aap ki Awaaz" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 maj 2014. Marrë më 8 shtator 2019.

Bibliografia

Agrawal, S. P. (1 janar 1999). Information India: 1996-97: Global View (në anglisht). Concept Publishing Company. ISBN 978-81-7022-786-1. Marrë më 18 tetor 2012.
Akbar S. Ahmed (1998). Islam Today: A Short Introduction to the Muslim World (në anglisht). I.B.Tauris. ISBN 978-0-85771-380-3.
Ahuja, Dilip R.; Rajani, M.B. (2016). "On the symmetry of the central dome of the Taj Mahal" (PDF). Current Science (në anglisht). 110 (6): 996–7.
Allan, John (1958). The Cambridge Shorter History of India (në anglisht) (bot. I). Cambridge: S. Chand.
Begley, Wayne E. (mars 1979). "The Myth of the Taj Mahal and a New Theory of Its Symbolic Meaning". The Art Bulletin (në anglisht). 61 (1): 14. doi:10.2307/3049862.
David Carroll (1971). The Taj Mahal (në anglisht). Newsweek, inc. Book Division. ISBN 0-88225-024-8. Marrë më 7 shkurt 2015.
Muhammad Abdullah Chaghtai (1938). Le Tadj Mahal d'Agra (Inde). Histoire et description (në frëngjisht). Bruksel: Editions de la Connaissance.
Conan, Michel (1999). Perspectives on Garden Histories (në anglisht). Dumbarton Oaks. ISBN 978-0-88402-269-5. Marrë më 18 tetor 2012.
Trewin Copplestone, red. (1963). World architecture — An illustrated history (në anglisht). Londër: Hamlyn.
Lesley A. DuTemple (2003). The Taj Mahal (në anglisht). Twenty-First Century Books. ISBN 978-0-8225-4694-8. Marrë më 7 shkurt 2015.
Stephen Meredyth Edwardes (1930). Mughal Rule in India (në anglisht). Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-7156-551-1.
Eraly, Abraham (2000). Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals (në anglisht). Penguin Books India. ISBN 0141001437.
Ernest Binfield Havell (1912). A Handbook to Agra and the Taj, Sikandra, Fatehpur-Sikri, and the Neighbourhood (në anglisht). Asian Educational Services. ISBN 9788120617117.
Gopal, Madan (1990). K.S. Gautam (red.). India Through The Ages (në anglisht). Divizioni i Publikimeve në Ministrinë e Informacionit dhe Transmetimeve të Indisë.
Grewal, Royina (1 janar 2008). In the Shadow of the Taj: A Portrait of Agra (në anglisht). Penguin Books India. ISBN 978-0-14-310265-6. Marrë më 18 tetor 2012.
E.B. Havel (1913). Indian Architecture: Its Psychology, Structure and History (në anglisht). John Murray.
Ali Javid; Tabassum Javid (2008). World Heritage Monuments and Related Edifices in India (në anglisht). Vëll. 1. Algora Publishing. ISBN 978-0-87586-483-9.
Muhammad Salih Kambo. Ghulam Yazdani (red.). Amal-i-Sal-lih or Shah Jahan Namah (në anglisht). Kalkuta: Baptist Mission Press.
Vikas Khatri (2012). Greatest Wonders of the World (në anglisht). V S Publishers. ISBN 9381588309.
Koch, Ebba (2006). The Complete Taj Mahal: And the Riverfront Gardens of Agra (në anglisht) (bot. botimi i parë). Thames & Hudson Ltd. ISBN 0-500-34209-1.
Koroth, Nandakumar. History of Bekal Fort (në anglisht).
'Abd al-Hamid Lahawri (1867). William Nassau Lees; Maulawis Kabir al-Din Ahmad; 'Abd al-Rahim (red.). Badshah Namah (në anglisht). Vëll. I. Kalkuta.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
Lal, Ruby (2005). Domesticity and power in the early Mughal world (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 170. ISBN 9780521850223.
Metcalf, Barbara Thomas (2006). A Concise History of Modern India (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86362-9.
Lucy Peck. Agra: The Architectural Heritage (në anglisht). Roli Books Private Limited. ISBN 9788174369420.
Sue Royals (1996). Our Global Village – India (në anglisht). Indi: Lorenz Educational Press. ISBN 978-1-4291-1107-2.
Sarkar, Sir Jadunath (1919). Studies in Mughal India (në anglisht). Calcutta M.C. Sarkar. Marrë më 20 maj 2015.
Sarkar, Jadunath (1960). Military History of India (në anglisht). Orient Longmans.
Singh, Sarina (1 shtator 2009). India (në anglisht). Lonely Planet. ISBN 978-1-74179-151-8. Marrë më 18 tetor 2012.
Smith, Vincent Arthur (1917). Akbar the Great Mogul (në anglisht). Oxford, Clarendon Press. ISBN 0895634716.
Stuart, David (1 shtator 2004). Classic Garden Plans (në anglisht). Frances Lincoln Ltd. ISBN 978-0-7112-2386-8. Marrë më 18 tetor 2012.
Thomas, Gavin (1 tetor 2010). The Rough Guide to Rajasthan, Delhi & Agra (në anglisht). Rough Guides Limited. ISBN 978-1-84836-555-1. Marrë më 18 tetor 2012.
Giles H. R. Tillitson (1990). Architectural Guide to Mughal India (në anglisht). Chronicle Books.
Wright, Karen (1 korrik 2000). "Works in Progress". Discover (në anglisht). Waukesha, WI, USA: Kalmbach Publishing. Marrë më 7 shkurt 2015.
Muqarnas (në anglisht). BRILL. 1997. ISBN 978-90-04-10872-1. Marrë më 18 tetor 2012.
"Agra City" (GIF). Imperial Gazetteer of India (Digital South Asia Library of University of Chicago) (në anglisht). 5: 83–4. Marrë më 8 nëntor 2009.

Lexime të mëtejshme

Cole, Henry Hardy (1873). Illustrations of buildings near Muttra and Agra (në anglisht). India Office.
Archaeological Society of Agra (1874). Transactions of the Archaeological Society of Agra, Jan–June 1874 (në anglisht). Delhi Gazette Press.
Mukerji, Satya Chandra (1892). The Traveller's Guide to Agra (në anglisht). Sen & Co., Delhi.
Fanthome, Frederic (1895). Reminiscences of Agra (në anglisht). Thacker, Spink & Co.
Latif, Muḥammad (1896). Agra, Historical & Descriptive (në anglisht). Calcutta Central Press.
Henry George Keene (1899). A Handbook for Visitors to Agra and Its Neighbourhood (në anglisht) (bot. botimi i 6-të). Thacker, Spink & Co.
Smith, Edmund W. (1901). Moghul Colour Decoration of Agra, Part I (në anglisht). Govt. Press, Allahabad.
Satish Chandra Chaturvedi. Agranama: The authentic book about the history of Agra (në anglisht)..

Lidhje të jashtme

27°10′46.35″N 78°1′15.97″E / 27.1795417°N 78.0211028°E / 27.1795417; 78.0211028
Official website of Agra
Agra në Open Directory Project
R. Nath Mughal Architecture Image Collection, images of Agra - University of Washington Digital Collections

[1] "Metropolitan Cities of India" (PDF). cpcb.nic.in (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 23 shtator 2015. Marrë më 22 dhjetor 2020.

[2] "District census handbook (Part A & B) – Agra" (PDF) (në anglisht). Directorate Of Census Operations, Uttar Pradesh. 2001. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 prill 2021.

[3] "BJP's Hemlata Diwakar Is New Mayor Of Agra, Wins By 1.13 Lakh Votes". Jagran English (në anglisht). Marrë më 22 maj 2023.

[4] "Agra Nagar Nigam" (PDF). nagarnigamagra.com (në anglisht). Marrë më 21 nëntor 2020.

[auto-5] "Elevation of Agra – Wolfram Alpha". www.wolframalpha.com (në anglisht). Marrë më 26 shtator 2020.

[population-6] "Census 2011" (në anglisht). The Registrar General & Census Commissioner, India. Marrë më 21 maj 2016.

[7] "Uttar Pradesh (India): State, Major Agglomerations & Cities – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". citypopulation.de (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 12 nëntor 2017. Marrë më 11 nëntor 2017.

[langoff-8] "52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India" (PDF). nclm.nic.in (në anglisht). Ministry of Minority Affairs. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 maj 2017. Marrë më 7 dhjetor 2018.

[9] "District Domestic Product Estimates Uttar Pradesh Year 2019-20" (PDF). Directorate of Economics And Statistics Government Of Uttar Pradesh (në anglisht). Marrë më 6 nëntor 2021.

[whc.unesco.org-10] ttp://whc.unesco.org/en/list/251

[WorldGazetteerCities-11] ""India: largest cities and towns and statistics of their population"". World Gazetteer online (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 9 shkurt 2012. Marrë më 25 mars 2010..

[12] Williams, Monier. "Sanskrit-English Dictionary". Cologne Digital Sanskrit Dictionaries (në anglisht). Cologne University. Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2009. Marrë më 8 nëntor 2009.

[13] "Agra District profile". faqja zyrtare e Agrës (në anglisht). Marrë më 8 nëntor 2009.

[14] "Agra Fort" (në anglisht). Archaeological Survey of India. Arkivuar nga origjinali më 3 dhjetor 2009. Marrë më 8 nëntor 2009.

[Digital_South_Asia_Library_of_University_of_Chicago-15] "Agra City" (GIF). Imperial Gazetteer of India (në anglisht). 5: 83–4. Marrë më 8 nëntor 2009.

[NOAA-16] "Agra Climate Normals 1971-1990" (në anglisht). National Oceanic and Atmospheric Administration. Marrë më 18 janar 2014.

[WMO-17] "World Weather Information Service–Agra" (në anglisht). World Meteorological Organization. Arkivuar nga origjinali më 9 janar 2014. Marrë më 18 janar 2014.

[IMD-18] "Ever recorded Maximum and minimum temperatures up to 2010" (PDF) (në anglisht). India Meteorological Department. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 21 maj 2013. Marrë më 24 shkurt 2017.

[AGR-19] ttp://www.census2011.co.in/census/city/115-agra.html Agra City Population Census 2011

[20] ttp://timesofindia.indiatimes.com/news/Yadav-village-near-Agra-to-boycott-polls/articleshow/33460267.cms?

[districtcensus-21] "District Census 2011" (në anglisht). Census2011.co.in. 2011. Marrë më 30 shtator 2011.

[cia-22] US Directorate of Intelligence. "Country Comparison: Population" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2011. Marrë më 1 tetor 2011.

[23] "2010 Resident Population Data, Kentucky" (në anglisht). U. S. Census Bureau. Arkivuar nga origjinali më 25 dhjetor 2010. Marrë më 30 shtator 2011.

[24] "Muslim growth outsmarts Hindus for the first time in Mughal city Agra". India Today (në anglisht).

[Ahmed1998-25] Akbar S. Ahmed: Islam Today: A Short Introduction to the Muslim World; 1998, fq. 94

[26] "UNESCO Taj Mahal". UNESCO Culture World Heritage Centre, World Heritage List (në anglisht). UNESCO. 2016. Marrë më 10 shtator 2016.

[Madan-27] Madan Gopal: India Through The Ages; 1990, fq. 173

[28] "Public Broadcasting Service" (në anglisht). PBS. Marrë më 7 shkurt 2015.

[:0-29] Jadunath Sarkar: Studies in Mughal India; 1919, fq. 30-1

[30] Muhammad Abdullah Chaghtai: Le Tadj Mahal D'Agra (Hindi). Histoire et description (Brussels) 1938 fq. 46.

[31] 'Abd al-Hamid Lahawri: Badshah Namah; red. Maulawis Kabir al-Din Ahmad dhe 'Abd al-Rahim nën mbikqyrjen e William Nassau Lees. Vol. I, Kalkuta, 1867, fq. 384-9

[32] Muhammad Salih Kambo: Amal-i-Sal-lih or Shah Jahan Namah; red. Ghulam Yazdani, Vol.I (Kalkuta), 1923, fq. 275

[33] M. A. Chaghtai: Le Tadj Mahal; 1938, fq. 146.

[34] Trewin Copplestone: World architecture — An illustrated history; 1963, fq. 166.

[35] "Taj Mahal Mausoleum from Britannica" (në anglisht). Marrë më 4 mars 2015.^{[lidhje e vdekur]}

[36] "ASI" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 shkurt 2015. Marrë më 4 mars 2015.

[37] "Onion domes, bulbous domes" (në anglisht). strombergarchitectural.com. Marrë më 4 mars 2015.

[38] Ahuja, Dilip R.; Rajani, M.B. (2016). "On the symmetry of the central dome of the Taj Mahal" (PDF). Current Science (në anglisht). 110 (6): 996–7.

[39] "Welcome To Official Website of Taj Mahal-U.P.Tourism" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 31 maj 2016. Marrë më 25 maj 2016.

[Tillitson,_G.H.R._1990-40] G.H.R. Tillitson: Architectural Guide to Mughal India; 1990, Chronicle Books.

[41] Taj Mahal Calligraphy.

[IAAO-42] Anon. "The Taj Mahal". Islamic architecture (në anglisht). Islamic Arts and Architecture Organization. Arkivuar nga origjinali më 17 prill 2009. Marrë më 7 shkurt 2015.

[43] "Public Broadcasting Service" (në anglisht). PBS. Marrë më 7 shkurt 2015.

[44] "Economic times article" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 maj 2016. Marrë më 5 maj 2015.

[GWW-45] Vikas Khatri: Greatest Wonders of the World; 2012, fq. 128

[46] Ali & Tabassum Javid: World Heritage Monuments and Related Edifices in India; volumi 1, 2008, fq. 309

[47] "The Rauza (Tombs) in the Mausoleum". Taj.net (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 prill 2015. Marrë më 5 maj 2015.

[Begley-48] Begley, Wayne E. (mars 1979). "The Myth of the Taj Mahal and a New Theory of Its Symbolic Meaning". The Art Bulletin (në anglisht). 61 (1): 14. doi:10.2307/3049862.

[49] Wright, Karen (1 korrik 2000). "Works in Progress". Discover (në anglisht). Waukesha, WI, USA: Kalmbach Publishing. Marrë më 7 shkurt 2015.

[50] John Allan: The Cambridge Shorter History of India; 1958, fq. 318

[51] The Taj by Jerry Camarillo Dunn Jr Arkivuar 16 qershor 2008 tek Wayback Machine.

[Royals-52] Sue Royals: Our Global Village – India; 1996, fq. 7

[Koch,_p._139-53] Ebba Koch: The Complete Taj Mahal: And the Riverfront Gardens of Agra; 2006, fq. 139.

[54] "Thetajindia.weebly.com" (në anglisht). Marrë më 7 shkurt 2015.

[55] "Taj Mahal Tour". Indiatribune.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 4 shkurt 2015. Marrë më 7 shkurt 2015.

[56] M. A. Chaghtai: Le Tadj Mahal; 1938, fq. 54

[57] 'Abd al-Hamid Lahawri: Badshah Namah; Vol. I, 1867, fq. 403

[58] Ebba Koch (1997). "Mughal Palace Gardens from Babur to Shah Jahan (1526-1648)". Muqarnas (në anglisht). Brill. 14: 143–165. ISSN 0732-2992. Marrë më 7 shkurt 2015.

[CarrollDivision1973-59] David Carroll: The Taj Mahal; 1973, fq. 64

[60] "WolframAlpha Computational Knowledge Engine" (në anglisht). Wolfram Alpha LLC. Marrë më 20 maj 2015.

[61] "Agra Fort - World Heritage Centre". UNESCO.ORG (në anglisht).

[jnsarkar-62] Sarkar, Jadunath (1960). Military History of India (në anglisht). Orient Longmans. fq. 66–7.

[63] "Agra Fort (1983), Uttar Pradesh – Archaeological Survey of India" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 dhjetor 2009. Marrë më 19 maj 2013.

[64] Koroth, Nandakumar. History of Bekal Fort (në anglisht).

[65] ((cite book|editor1=Michael Brand|editor2=Glenn D. Lowry|contribution=Ziyaud-Din A. Desai, Attilio Petruccioli|year=1985|title=Fatehpur Sikri: A Sourcebook|chapter=chapter IV|url=https://books.google.al/books?id=V-xOAAAAMAAJ%7Cpublisher=Aga Khan Program for Islamic Architecture at Harvard University and the Massachusetts Institute of Technology|lang=en|pages=53-73|oclc=13285022|accessdate=6 prill 2024}}

[66] "Fatehpur Sikri, that Mughal emperor Akbar established as his capital and is now a World Heritage Site, was once a "flourishing trade and Jain pilgrimage centre", a new book says.", India Times (në anglisht), 17 korrik 2013

[67] "Fatehpur Sikri was once a Jain pilgrimage centre: Book", Zee News (në anglisht), 27 shkurt 2013

[68] "Fatehpur Sikri was once a Jain pilgrimage centre", The Free Press Journal (në anglisht), 28 shkurt 2013

[69] "Excavation at Akbar's fort at Fatehpur Sikri reveals flourishing Jain and Hindu habitation", India Today (në anglisht), 28 shkurt 2000

[70] "General view of the Hiran Minar, Fatehpur Sikri". British Library (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 qershor 2021. Marrë më 24 shkurt 2017.

[71] کتاب سفرنامه هند Arkivuar 19 gusht 2019 tek Wayback Machine ص55–58 در سال ۱۳۵۰ خورشیدی. نوشته محمدرضا خانی. به فارسی.

[72] Remembering the Great Emperor^{[lidhje e vdekur]}; The Hindu, 27 tetor, 2003.

[73] "Fascinating monuments, timeless tales". The Hindu (në anglisht). Chennai, Indi. 22 shtator 2003. Arkivuar nga origjinali më 29 tetor 2003. Marrë më 24 shkurt 2017.

[74] Akbar's Tomb Arkivuar 19 qershor 2010 tek Wayback Machine Archnet.org.

[75] Catherine E. B. Asher: Akbar's Tomb - Architecture of Mughal India, Part 1, Volume 4; 1992, fq. 107.

[Edwardes1930-76] Stephen Meredyth Edwardes: Mughal Rule in India; 1930, fq. 332–

[CR-77] Ernest Binfield Havell: A Handbook to Agra and the Taj, Sikandra, Fatehpur-Sikri, and the Neighbourhood; fq. 92

[CKR-78] Lucy Peck: Agra: The Architectural Heritage; fq. 74

[79] Lucy Peck: Agra: The Architectural Heritage; fq. 75

[Lal_2005_170-80] Ruby Lal: Domesticity and power in the early Mughal world; 2005, fq. 170

[2008_Rediff_Really_Exist-81] Syed Firdaus Ashraf (5 shkurt 2008). "Did Jodhabai really exist?". Rediff.com (në anglisht). Marrë më 15 shkurt 2008.

[Smith-82] Vincent A. Smith: Akbar the Great Mogul; 1917, fq. 58

[Eraly-83] Abraham Eraly: Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals; 2000, fq. 136

[royalark.net-84] "INDIA The Timurid Dynasty GENEALOGY". Royalark.net (në anglisht). Marrë më 8 dhjetor 2013.

[Smith1-85] Vincent A. Smith: Akbar the Great Mogul; 1917, fq. 102

[Eraly1-86] Abraham Eraly: Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals; 2000, fq. 171

[asi-87] "Mariam's Tomb, Sikandara, Agra - Ticketed Monument" (në anglisht). Archaeological Survey of India. Arkivuar nga origjinali më 16 shtator 2013. Marrë më 8 dhjetor 2013.

[Metcalf-88] Barbara Th. Metcalf: A Concise History of Modern India; 2006, fq. 17

[columbia.edu-89] Ernest Binfield Havell (1904). "A Handbook to Agra and the Taj, Sikandra, Fatehpur-Sikri, and the Neighbourhood, chapter IV". franpritchet.com (në anglisht). Marrë më 8 dhjetor 2013.

[golden-90] "Mariam Tomb Mariam Tomb Agra Mariam Tomb Agra India Fatehpur Sikri Agra India" (në anglisht). Egoldentriangle.com. Marrë më 8 dhjetor 2013.

[tomb.uk-91] "Mariam-Zamani Tomb - Mariam-Zamani Tomb Agra - Mariam-Zamani Tomb Agra India". Agraindia.org.uk (në anglisht). Marrë më 8 dhjetor 2013.

[real.agra-92] "Tomb of Mariam Zamani" (në anglisht). Agra Redco. Arkivuar nga origjinali më 17 mars 2014. Marrë më 8 dhjetor 2013.

[Was_it_really_a_romance_Jodha-Akbar?-93] "Was it really a romance Jodha-Akbar?". The Times of India (në anglisht). 1 maj 2010. Arkivuar nga origjinali më 13 dhjetor 2013. Marrë më 6 tetor 2013.

[Jodha's_rest-94] "Mariam Zamani's tomb: Jodha's rest - Economic Times". Economictimes.indiatimes.com (në anglisht). 6 mars 2008. Marrë më 8 dhjetor 2013.

[Uttar-95] "Ticketed Monuments, Uttar Pradesh, Mehtab Bagh" (në anglisht). Archaeological Survey of India. Arkivuar nga origjinali më 21 maj 2012. Marrë më 24 shkurt 2017.

[Avijit2000-96] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Avijit, Anshul (7 gusht 2000). "Nursery of History: The ASI's efforts to restore the Taj Mahal's fabulous medieval garden are bearing fruit" (në anglisht). India Today Weekly Magazine. Arkivuar nga origjinali më 24 nëntor 2010. Marrë më 24 shkurt 2017.

[Tour-97] "Places of Interest". Mehtab Bagh (në anglisht). Departamenti i Turizmit në Qeverinë e Uttar Pradeshit. Arkivuar nga origjinali më 8 tetor 2012. Marrë më 24 shkurt 2017.

[ASI1996-98] "ANNEXURE Il GARDENS A. Mahtab Bagh A Development Plan" (në anglisht). Archaeological Survey of India. 1996. fq. 16–7, 23. Marrë më 18 tetor 2012.

[Lonely-99] "Mehtab Bagh" (në anglisht). Lonely Planet. Marrë më 16 tetor 2012.

[Stuart2004-100] David Stuart: Classic Garden Plans; 2004, fq. 33

[Grewal2008-101] Royina Grewal: In the Shadow of the Taj: A Portrait of Agra; 2008, fq. 237

[Singh2009-102] Sarina Singh: India; 2009, fq. 409

[Muqarnas-103] Muqarnas; 1997, BRILL, fq. 160

[Thomas2010-104] Gavin Thomas: The Rough Guide to Rajasthan, Delhi & Agra; 2010, fq. 162

[Moyn-105] Janice Leoshko (2002). "Book review - The Moonlight Garden: New Discoveries at the Taj Mahal" (në anglisht). Persimmon - Asian Literature, Arts and Culture. fq. 1. Marrë më 2 mars 2007.

[Conan1999-106] Michel Conan: Perspectives on Garden Histories; 1999, fq. 124‒

[Agrawal1999-107] S. P. Agrawal: Information India: 1996-97: Global View; 1999, fq. 161

[min-108] "India's new Entrepreneurs". Mint (në anglisht). 16 maj 2007.

[109] "ITC unveils Asia's largest spa in Agra". Economic Times (India) (në anglisht). 9 mars 2008. Marrë më 8 nëntor 2009.

[110] Srikant Srinivas; Amit Kapoor (13 dhjetor 2010). "Boulevards of Dreams" (PDF) (në anglisht). Business world. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 6 janar 2014. Marrë më 24 shkurt 2017.

[111] "India's 50 most Competitive cities" (në anglisht). Rediff. 13 dhjetor 2011. Marrë më 6 janar 2014.

[112] "Ranks of 50 Cities as per the India City Competitiveness Index 2012" (PDF) (në anglisht). Institute of Competitiveness, India. Arkivuar nga origjinali (pdf) më 21 tetor 2012. Marrë më 24 shkurt 2017.

[113] "Agra College" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 shtator 2017. Marrë më 24 shkurt 2017.

[114] "92.7 MHz – Big 92.7 FM" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 12 korrik 2014. Marrë më 24 shkurt 2017.

[115] "91.9 MHz – Radio Mantra" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2017. Marrë më 24 shkurt 2017.

[116] "90.8 MHz – Aap ki Awaaz" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 maj 2014. Marrë më 8 shtator 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]