Jump to content

Soomaaliya

Bedel linkiga
Ka Wikipedia
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.

Coordinates: 10°N 49°E / 10°N 49°E / 10; 49

Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya
Soomaaliya
Heesta qaranka: "Qolobaa Calankeed"
Meelaha ay maamusho Dowlada Somalia waxaa lagu muujiyay cagaar madow ah; meelaha ay maamusho dowladdaha Khatumo, gooni-goosadka waxaa lagu muujiyay cagaar khafiif ah. Soonayaasha la maamulaayo waa mida waqtigaan xaadirka.
Meelaha ay maamusho Dowlada Somalia waxaa lagu muujiyay cagaar madow ah; meelaha ay maamusho dowladdaha Khatumo, gooni-goosadka waxaa lagu muujiyay cagaar khafiif ah. Soonayaasha la maamulaayo waa mida waqtigaan xaadirka.
Meelaha ay maamusho Dowlada Somalia waxaa lagu muujiyay cagaar madow ah; meelaha ay maamusho dowladdaha Khatumo, gooni-goosadka waxaa lagu muujiyay cagaar khafiif ah. Soonayaasha la maamulaayo waa mida waqtigaan xaadirka.
File:Somalia Location Map (2011) - SOM - UNOCHA.svg
Location of Somalia
Magaalo madax
Waa Magaalada ugu balaaran		Muqdisho
Luqadaha rasmiga ah Soomaali
Dadka Soomaalida
Xukunka Federaal Baarlamaanka Jamhuuriyadda
 -  Madaxweynaha Hassan Sheik Mohamoud,PDP
 -  Raiisul wasaaraha Hamza Abdi Barre
Sharci dejinta |Baarlamaanka Federaalka
Samaynta
 -  Boqortooyada Ingiriiska Somaliland 1884 
 -  Boqortooyada Talyaaniga Somaliland 1889 
 -  ka xoroobay Boqortooyada Talyaaniga 1 Juulyo 1960 
 -  Qaraarka Golaha Amniga ee Qaramada Midoobay ogolaashaha Qaramada Midoobay 20 Sebteembar 1960 
Baaxad
 -  Guud ahaan 637,657 km2 (39th)
246,200 sq mi 
Tirada dadka
 -  2024 qiyaasta 20,031,386 (65th)
 -  Mugga Dadka 19.31[1]/km2
41.73/sq mi
Wax soo saar (PPP) 2022 qiyaastii
 -  Guud ahaan 5585.00 PPP
 -  Qof qof US$13077.23 (91th)
Wax soo saar (Iskaga magacaaban) 2023 estimate
 -  Guud ahaan 18.73 Billion Dollarka (77)
Lacagta Shilin Soomaali ($1=106 SOS)
Waqtiga EAT (UTC+3)
Taariikhda dd/mm/yyyy
Wadista Baabuurta midigta
Thiinada telka +252 0634783344
ISO 3166 code SO
Furaha Internetka .so

Soomaaliya (, af somaliالصومال, Wadaad: ‏صومالِيَ‎), sida rasmiga ah loo yaqaano Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya (Af Ingiriis : Federal Republic of Somalia) (waxaa hore loo oran jirey Jamhuuriyadda Dimuqraadiga Soomaaliya xiligii hore ee Hantiwadaaga), oo sii dhaxal ahaana loo yaqaano Soomaal waa Dowlad iyo wadan dhacda Geeska Afrika ama Foolalka Afrika ee kasii socda Marinka Gardafuul. Wuxuu ka kooban yahay maamul goboleedyo sida SSC-Khatumo state, Puntland, Jubaland, Galmudug, Hirshabeelle, iyo Koonfur Galbeed. Waxaa ka xiga bariga marinka Gardafuul iyo Seyshelles, iyo Soqotra iyo badda Soomaal, koofuurna Kenya. Waxaa ku nool dad Faanyahan ah, iyo dadka Dhul-hoos Bari Kushiitik ah.

Kiinya Koofur galbeed, iyo Gacanka Cadmeed woqooyiga iyo Marinka Gardafuul bariga iyo Itoobiya galbeedka. Waxay leedahay xad badeedka ugu dheer qaaradda Afrika. Waxaa kala duwan qaabka dhulka kuwaas oo kala ah Buuro, Dul iyo Bannaan. Cimiladeeda oo ah lama degaan kulul dhamaan sanadka iyada oo ay jiraan xoogaa dabaylo xilliyeed iyo roobab aan joogto ahayn.

The Sultanate of Mogadishu's medieval currency

Soomaaliya xilliyadii hore waxay ahayd meelaha ugu muhiimsan ganacsiga caalamiga ah ee ka dhexeeyay dawladihii hore ee caalamka. Xilli ay ahaayeen Badmareenada iyo ganacsatada Soomaaliyeed kuwo dhoofiya Luubaanta iyo Malmalsha taasoo ka dhignayd kuwo u soo saari jiray Masartii hore, Fiiniqiyiintii, Maysuuniyiintii iyo Baabil taasoo isku xiri jirtay dhammaan gaadiidka Awrta ama Geela ganacsiga Soomaaliyeed waxay la wadaageen Soomaalida xiriir ganacsi.[2][3] Sida ay la tahay in badan oo taariikhyahano ah iyo kuwa dhiga taariikhda, waxay cadeeyeen Soomaaliya in ay tahay meesha lagu tilmaamay dhukii Buntiga ee hore taasoo la lahayd xiriir wanaagsan Faraaciintii Masar gaar ahaan xilligii Fircoon "saaxuurac" ee ka midka ahaa boqoradii Masar casrigii Dawladdii hore, iyo boqortooyadii "Xatshabsuut" ee ka mid aheeyd boqoradii qoyskii reer masar ee sideed iyo tobanaad casrigii dawladda cusub.[4][5][6][7] Waxaa loo malaynayaa arrinkaas dhismeyaasha Ahraamta iyo Macbadyo iyo dhismeyaal ee lagu dhisay Garanayt iyo Shiil Cad taasoo loo malaynayo waqtigeeda isla xililligaas una dhigma kuwa la midka ah ee dhismeyaashii msar.[8] sidoo kale xilliyadii hore, waxaa tartamayay dawlado kuwaasoo isku dayay in ay xiriir la yeeshaan dadyoow deganaa dhuka Soomaaliyeed sida jasiiradda xaafuun raas casayr iyo Malaw iyo Mareeg iyo dariskooda Boqrtooyadii Saba iyo Arshek iyo Boqortooyadii Aksam ee ku salaysan ganacsi iyo qaybo ka mid ah boqoro ka jiray Hindiya iyo Giriiga iyo Roomaanka.[9] Markii ay ka soo if baxday diinta islaamka meel ku beegan geeska AfricaSoomaaliya Badda cas waxay soo qaateen ganacsatada iyo badmareenada soomaaliyeed ee aadi jiray Jasiirad la mooda carbeed diinta Islaamka taasoo ka dhalatay macaamilka ay la lahaayeen carabta Muslimka ah. Hijrooyinkii ay sameeyeen dad saxaabada ka mid ah meelo badan oo dunida muslimka ah qarniyadii hore ee diinta islaamku faafaysay ayaa waxay sahashay in ay soomaalidu qaadato diinta islaamka si nabad ah macalimiin Soomaaliyeedna ayna barayeen dadka, waxaa ka dhismay dhulka Soomaaliyeed dawlado iyo magaalooyin islaami ah sida magaalooyinka Muqdisho, Baraawe, Mareeg iyo Marka, taasoo ahayad qayb ka mid ah ilbaxnimadii Soomaalida. Waxaa loo yaqiin magaalada muqdisho "Magaaladii Islaamka"[10] Waxaa la joogay ganacsiga dahabka ee ku taal Bariga Afrika qarniyo badan.[11] iyo Casriyadii dhexe, Boqotooyooyin Soomaaliyeed baa la wareegay wadooyinkii ganacsiga sida saldanadii Ajuuraan iyo saldanadii Warsangali taasoo xukumaysay dhulka intii u dhexaysay qarniyadii laba iyo tobanaad ilaa todoba iyo tobanaad ciise dabadii taasoo alliftay hindisaha cilmiga dareeraha dheqdheqaaqa iyo dhismeyaasha darbi difaaca,[12] Sidoo kale saldanadii Cadal taasoo Imaam Axmed Guray waa ciidankii ugu horeeyay afrika ee adeegsada Madfac dagaalkii lagula jiray xabashida[13] intii u dhexaysay sanadihii 1529 ilaa 1543, sidoo kale qoyskii Goonroon taasoo xukumi jirtay magaalada Laamu ee xiriirka la lahayd saldanada cumaan ee iyana hoos imaan jirtay Cusmaaniyiinta kaasoo ka qaadi jiray Jizyo suldaan axmed yuusuf, suldaankii afaraad ee Ajuuraan kaasoo xukumayay intii u dhexaysay 1848 ilaa 1878.[14] Qarnigii sagaal iyo tobanaad kadib kulankii Baarliin 1884, boqortooyooyinka yurub waxay u soo direen cidmadooda Baragiga Afrika Si ay dhulkaas caalamka istiraatiijiga u ah u qabsadaan taasoo kaliftay in Diiriye Guure, aasaasihii dawladdii daraawiishta in uu ciidamo soomaali ah ka soo usruusado geeska afrika oo dhan waxay ahayd inta taariikhda la ogyahay is hortaag kii ugu weynaa ee lagu sameeyo Isticmaarka.baraawe [File:Somali_traditional_doorway_with_decorative_carving,_set_into_white_stone_wall.jpg|thumb|right|300px|]] Waxaa u suurta gashay Soomaalida ugu horayn ka hortagga Soomaalida.[15][16][17][18] dawladii boqortooyada Diiriye Guure waxay iska caabiyeen Ingiriiska afar mar oo isxigta waxaana lagu qasbay in ay dib ugu gurato dhanka xeebaha. waxay jabtay boqortooyda Diiriye Guure 1920 kadib adeegsigii Ingiriiska uu adeegsaday diyaaradaha intii dagaalka lagu jiray duqaynta taleex caasimadda ciidankii Diiriye Guure iyo dhamaan dhulkii Diiriye Guure waxaa la wareegay ciidmadii gumaysiga Ingiriiska. Sidoo kale Talyaaniga wuxuu la kulmay iska caabin kaga imaanaysay salaadiin Soomaaliyeed mana uwada suurta galin in uu wada qabsado qaybo ka mid ah dalka ee hadda loo yaqaan Dawladda Soomaaliya marka laga reebo xilligii fajiistaha dabayaaqadii sanadkii 1927 waxayna haysteen ilaa 1941 kaasoo lagu bedelay xukunkii ciidmada ee Ingiriiska. Woqooyiga Soomaaliya wuxuu sii ahaaday mustacmarad Ingiriis ah halka koofurta Soomaaliya isku bedeshay dawlad madax bannaan laakiin ay la socoto wasaayad ilaa laga gaaro midayntii labada gobol 1960 kuma midoobeen magaca Jamhuuriyadda Soomaaliya. Soomaaliya waxay xubin ka noqotay Jaamacada Carabta sanadii 1974. sidoo kale Soomaaliya waxay xiriir fiican la samaysatay dadlalk afrika, waxay ka mid ahayd dawladihii aasaasay Midowga Afrika, waxay taageeri jirtay ANC ee Koonfur Afrika kana soo herjeeday nidaamkii Apartheid ee cunsuriga ahaa[19] waxay kaloo taageertay Soomaaliya dagaalyanada Eratareya intii ay ku jirtay Eretariyiinta dagaalkii looga soo horjeeday Itoobiya.[20] Iyadoo ka mid ah Dawladaha Islaamiga hadana Soomaaliya waxay ahayd aasaasayaashii Ururka Iskaashiga Islaamka sidoo kale waxay xubin ka ahayd Qaramada Midoobay. Soomaaliya iyadoo dhibaato kala kulantay Dagaalkii sokeeye ee Soomaaliya iyo deganaasho la'an ku baahday gudaha, waxay ku guulaysatay abuurista Suuq xor ah kana sareeya inbadan ee nidaamayada dhaqaale ee Afrika kale sida ay sheegtay daraasad ay sameeysay qaramada midobay.[21]

Taariikh

Faahfaahin dheeraad ah oo ku saabsan qodobkaan, eeg Taariikhda Soomaaliya.
Qeyb ka mid ah silsilada
Taariikhda Soomaaliya
Astaanta Ciidanka Soomaaliya
Portal icon Soomaaliya portal

Casrigii wixii ka horeeyay taariikhda

Dadka waxay yimaadeen dhulka Soomaaliyeed Casrigii dhagxaanta, taasoo loo celinayo sawirada lagy hardhay darbiyada godoka woqooyiga Soomaaliya sanadihii 9000 CH. gododkaas waxaa ugu caansan "Laas Geel" oo ku taal meel u dhow Hargaysa taasoo lagu arkay darbiyada mid ka mid ah kuwii ugu horeeyay ee waxa darbiyada lagu sawiray ah qaaradda afrika. sidoo kale awaxaa la helay qoraallo ku hoos qoran sawirada ama darbiyada si guud laakiin Culimada Raadraaca uma suuta galin in ay aqoonsadaan sumadaha luqadaas ama qoraalladaas marka laga reebo.[22] Intii lagu jiray Casrigii dhagaxa waxaa soo baxay ilabaxnimo ka jirtay meela ku dhowdhow magaalada hargaysa.

Sidoo kale waxaa la helay waxa ku tusaya meel qabuuro lagu sameeyay Janaaso ee geeska afrika taasoo laga helay Soomaaliya taasoo loo malaynayo taariikhdeeda afar kun sano CH. Sidoo kale waxaa qalab laga soo saaray meesha "Galiilow" ee taariikhiga ah woqooyiga Soomaaliya taasoo ah isku xiraha Bari iyo Galbeed intii lagu jiray qarniyadii ugu horeeyay ee dadka dhulka ugu soo horeeyay.[23]

Gabar somaali

Qarniyadii hore iyo waagii Diiriye Guure

Baydka pyramidical dhismayaasha, mausoleums, magaalooyinkii baabba'ay, oo derbiyadeeda dhagax, sida Wall Wargaade, waa caddayn ilbaxnimada duug ah in hal mar soo halgamay ee Jasiiradda Soomaali.[24][25] Ilbaxnimadani waxay ku raaxaysatay xidhiidh ganacsi oo ay la lahayd Masar qadiimiga ah iyo Mycenaean Giriig ilaa qarnigii labaad ee sano ka hor, iyagoo taageeraya fikirka ah in Soomaaliya ama gobollada ku dhow ay ahaayeen meesha Dhulkii hore ee Punt. [24][26] Puntites waxay ka ganacsan jireen malmal, udgoon, dahab, alwaax, lo'di gaaban, fool maroodi iyo frankincense oo ay la galeen Masriyiintii, Fenisiyiinta, Baabuloonkii, Hindiya, Shiinaha iyo Roomaaniya iyagoo adeegsanaya dekedohooda ganacsi. Safarkii Masaarida u diray Boqortooyada 18-aad ee Boqortooyada Hatshepsut ayaa lagu duubay macbudyada ku yaal Deir el-Bahari, xilligii boqornimadii Boqorka Puntite Parahu iyo boqoradda Ati.[24] Sanadkii 2015kii, falanqayn gaar ah oo ku saabsan tuugadii hore ee duullaanka Punt ee loo keenay Masar hadiyado ayaa muujinaya in muunadani ay u badan tahay inay ka soo jeedaan dhul ku yaal bariga Soomaaliya iyo dariiqa Eritrea iyo Ethiopia.

The Land of Punt ( Masri : pwnt ; akhrinta kale ee loo yaqaan ' Egiptological akhrin' Pwene ( t ) , ku dhawaaqida / pu: nt /) waxay ahayd boqortooyo qadiim ah. Lammaane uu ganacsi ee Masar, waxaa lagu yaqaan soo saarka iyo dhoofinta dahabka, beduliyum Beeyada, blackwood, haabniim, foolka maroodiga iyo xayawaanka duurjoogta ah. Gobolka waxaa lagu yaqaanaa diiwaannada qadiimiga ah ee Masaarida ee socodsiinta ganacsiga.  Waa macquul inay u dhigantaa Opone geeska Afrika, oo markii dambe loo yaqaanay Gariiggii hore, halka qaar ka mid ah culimada Baybalka ay ku tilmaameen dhulka kitaabiga ah ee Put ama Havilah.

Soomaliya qayb ka mid ah uu ahaa Soomaali magaalo-goboleedyada in ku hawlan shabakad ganacsi faa'iido badan xira Soomaali baayacmushtariyaasha la Foynike, Ptolemic Masar, Greece, Parthian Faaris, Saba, Nabataea iyo Boqortooyada Roomaanka . Badmaaxiinta Soomaaliyeed ayaa adeegsaday markabkii hore ee badda Soomaaliya ee loo yaqaan ' sariirta' si ay xamuulkooda u qaadaan. [27]


Waagii Diiriye Guure iyo casrigii cusbaa boobkii afrika

Ay sii hayo xilliga wasaayada Dhulka Talyaaniga ee Soomaaliya laakiin ay la socoto ilaalin caalami ah ee adag taasoo shuruud looga dhigay in Dhulka Talyaaniga ee Soomaaliya la siiyo xorriyad buuxda taban sano gudahood;[28][29] halka uu sii ahaanayo Dhulka Biritishka ee Soomaaliya maxmiyad Ingiriis ah ilaa laga gaaro 1960.[30]

Iyadoo ay jirtay haysashada Talyaaniga Dhulka Talyaaniga ee Soomaaliya kana haysata ogolaasho qaramada midoobay, laakiin xilligaas wasaayada waxay siisay soomaalida khibaradihii loo baahnaa iyo bisayl siyaasadeed iyo awood isxukun waana tusaale aya waayeen reer woqooyiga kuwaas oo markii dambe la midoobay koofurta. Iyadoo ay isku dayeen masuuliyiinta mustacmaradaha Ingiriiska bartamihii soddomeeyadii qarnigii tagay wax ka qabashada xaaladda horumarin la'aneed ee ka jirtay mustacmaradaha Ingiriiska ee Afrika, masuuliyiinta Ingriiska dhammaan isku dayadaas waxay ku dhamaatay fashil waxay sii ahaadeen mustacmaradaha Ingiriiska guud ahaan qaybta woqooyi ee Soomaaliya gaar ahaan kuwo isku mid ah marka laga hadlayo Siyaasadda Dhaqaalaha Bulshada taasoo noqon kartay mid saamayn jirta ku leh in badan oo caqabado ah taasoo soo if baxday markii la gaaray isku darka dalka oo hal maamul leh.[31]

Waxaas oo dhan iyadoo ay dhaceen, Ingriisku wuxuu ku dhaqaaqay in uu culays ka soo saaro xulufadii kula jirtay dagaalkii labaad ee aduunka[32] in la siiyo meel gaar ah waa mid ka mid ah meelaha daaqsinka leh ee muhimka ah waxayna ahayd maxmiyad ay u saxiixday boqortooyada Ingiriiska lana saxiixatay Abasiiniya intii u dhexaysay sanadihii 1884 iyo 1886, ee gobolka Soomaali Galbeed oo ay degto Soomaalida Waxayna ka mid ahayd heshiisyo kale ay saxiixday Ingiriiska 1897 kaasoo dhigaya in lagu wareejiyo Itoobiya boqorkii Mililiq labaad taasoo oo uga badashay ciidamada Ingiriiska in laga caawiyo soo afjaridda iska caabinta kaga imaanaysa qabiillo Soomaaliyeed[33] billoowgii Dagaalkii Labaad ee Aduunka. Iyadoo ay jirtay in Ingiriisku ku daray shuruud ah in qabiilada reer guuraaga ah ee Soomaalida siiso isxukun laakiin Itoobiya isla markiiba waa ay qabsatay meelahaas،[28] Ingriiska wuxuu u soo bandhigay Itoobiya sanadii 1956 in uu ka iibsado dhulkii dhulkii uu horay ugu wareejiyay[28] laakiin dhandhiggaas waxaa lagala horyimid diidmo ah in aysan aqbali karin Itoobiya. Habkaas oo kale, Ingiriisku wuxuu ku wareejiyay [34] NFD (Af-Ingiriis: Northern Frontier District) taasoo ay degaan Soomaalida Kiinya waxayna dhegaha ka furaysatay aftidii horay looga qaaday gobolkaas taasoo cadaynaysay ku biirista Jamhuuriyadda Soomaaliya ee cusub.[35]

Sanadii 1958, waxaa la sameeyay Jabuuti ee dariska ah, taasoo loo yaqiinay magaca ah Dhulka Faransiiska ee Soomaaliya waqtigaas, afti meesha ay aadayaan ah in ay Soomaaliya inteeda kale ku biiraan ama faransiiska uu sii hayo, natiijadiina waxay nqotay in uu faransiiska sii hayo uuna ilaaliyo. waxaana taa ugu wacnaa cafarta oo sidaa doonaysay, taasoo ah dadka ugu badan Jabuuti in ay sii hoos joogaan faransiiska waxaa sidaas oo kale dalbaday carabta iyo kuwii reer yurub ee deganaa dhulkaas ee la yimid isticmaarka. Laakiin inta kale ee asal ahaan soomaalida ah waxay rabeen midnimo soomaaliyeed si loo mideeyo dhulweynaha Soomaaliyeed ee lakala qaybiyay waxaana ugu cadcadaa "Maxamuud Xarbi" Raysulwasaare gudoomiye ku xigeenka golaga xukunka Soomaalida Faransa. waana Soomaali qabiilka Ciisaha, laakiin maxamuud xarbi waa la dilay aftida ka dib laba sano ka dibib burburkii diyaarad. Waxay Jabuuti ka qaadatay madax banaani Faransiiska sanadkii 1977 Xasan Guuleed Abtidoon, wuxuu ahaa Soomaali ay taageeraysay Faransiiska, Madaxweynihii ugu horeeyay ee jabuuti kaasoo xukumayay 1977 ilaa 1991.[36]

Juun sanadii 1960 waxaa si rasmi ah loogu dhowaaqay Dhulka Biritishka ee Soomaaliya madax banaani ay siisay Boqortooyada Ingiriiska waxaa iyana shan maalmood ka dib qaatay madax banaanida Dhulka Talyaaniga ee Soomaaliya,[37] isla maamintaas waxaa si rasmi ah loogu dhowaaqay dhismaha dawlada Soomaaliyeed oo mid ah labada qaybood ee Talyaaniga iyo Ingiriiska waxaa taa ka horeeyay samaynta xuduudaha taasoo ay sameeyeen Talyaaniga iyo Ingiriiska. Cabdullaahi Ciise Maxamuud, Raysulwasaaraha Soomaaliya xilligii Ingiriisku haysatay ee u dhaxaysay 1956 iyo ilaa sanadkii 1960,[38][39] Xukuumaddii ugu horaysay ee qaran soomaaliyeed (ku meel gaar), Aadan Cabdulle Cusmaan (aadan cadde) madaxweynihii ugu horeeyay wuxuuna[40]A tribute to the Somalia founding father, its president in 1960s; Markacadeey.com</ref> C/rashiid Cali Sharmarke Raysulwasaare u doortay, kaasoo dib dambe noqday madaxweyne intii u dhaxaysay sanadii 1967 ilaa 1969. labaatankii luuliyo sanadii 1961 waxaa la qoray Dastuur Soomaaliyeed ee cusub kaasoo uu shacabka u codeeyay wuxuu ahaa nuqulkii ugu horeeyay ee dastuurka mid la qoray sanadii 1960.[41]

Dawladdii Hantiwaddaaga

Waxaa sii socday dagaal beeleedyada iyo isfahan darrida u dhaxeyasa jufooyinka Soomaalida biloowgii midowga taasoo ka dhalatay raadidkii isticmaarka arrintaas oo jirtay xitaa intii uu jiray isticmaarka.[38][42][43][44] sandii 1967 wuxuu noqday Maxamed Xaaji IBraahin "Cigaal" Raysulwasaare waana xil uu u doortay C/rashiid Cali Sharmarke kaasoo Xilikas ahaa madaxweynaha dalka. Cigaal wuxuu dib ka noqday madaxweynaha Somaliland ee dhacda woqooyi galbeed Soomaaliya taasoo isku magacaawday dawlad madaxbanaan mana helin wax aqoonsi ah. Kadib dilkii Madaxweyne Cabdirashiid 1969 waxaa xukunka dalka la wareegay talis ciidan awoodii kula wareegay Inqilaab Ciidan saraakiisha kala ah Janaraal Salaad Gabayre Kadiye iyo Sarreeye Guuto Maxamed Siyaad Barre iyo taliyaha ciidanka booliska Jaamac Qoorsheel waxaa xukunka la wareegay Siyaad Barre halka uu noqday Qoorsheel raysulwasaare. Wuxuu sameeyay ciidanka Hantiwadaag barnaamijyo baahsan ee la howlgaliyay kooxo kuwaasoo u dhaqaaqay la dagaalanka wax qoris la'anta dalka waxaana si muuqada u kordhay wax qorista iyo aqrinta laba bilaabo 5% ilaa 55% bilowgii sideetameeyadii qarnigii tagay. Isqabqabsi dabadii waxaa la toogtay Gabayre.

Kalitalis Dawladdii Malatariga Soomaaliya luuliyo sanadii 1976 dhistay Xisbiga Hantiwadaaga Kacaanka Soomaaliyeed (Af-Ingiriis: Somali Revolutionary Socialist Party) kaasoo xukunka haystay laga soo bilaabo markii la sameeyay ilaa uu dhaco taliskii malatariga diseembar sanadii 1990 Jannaayo 1991, kaasoo ay awood u sheegteen Jabhadda Dimoqraadiga Badbaadinta Soomaaliyeed (Af-Ingiriis: SSDF) iyo Golaha Midnimada Soomaaliyeed (Af-Ingiriis: United Somali Congress) iyo Dhaq Dhaqaaqa Wadaniga Soomaliyeed (Af-Ingiriis: SNM) Dhaq Dhaqaaqa Wadaniga Soomaliyeed (Af-Ingiriis: Somali Patriotic Movement) marka lagu daro jabahadaha mucaaradka ah Dhaq Dhaqaaqa Dimoqraadiga Soomaliyeed (Af-Ingiriis: Somali Democratic Movement) iyo Isbahaysiga Dimoqraadiga Soomaaliyeed (Af-Ingiriis: Somali Democratic Alliance) ugu dambayn Kooxda Maanifesto (Af-Ingiriis: Somali Manifesto Group).

Sanadihii 1977 iyo 1978 Soomaaliya waxay duulaan ku qaaday Itoobiya iyadoo ku duulaysa magaca Xoraynta Soomaaligalbeed taasoo ciidamada Soomaaliya ku dadaalayeen in ay dib u mideeyaan dhulalkii Soomaalida oo ay u arkaysay in isticmaarku qaybiyay siiyayana qaybo ka mid ah dalal kale si aan qax ahayn. Biloowgii hore, Soomaaliya waxay qaadatay dhabaha nabadda ah ee Diblumaasiyad dhamaan Itoobiya iyo Kiinya si loo helo xal nabad ah arrimaha la xiriira labada dhinac laakiin dadaalkii diblomaasiyadeed wuxuu ku dhamaaday fashil. Soomaaliya waxay samaysay islamarkaana u diyaar garoobaysa dagaal dhab ah iyadoo tijaabisay xal diblomaasiyadeed, dhisidda Jabhadda Xoraynta Soomaali Galbeed (Af-Ingiriis: WSLF) ama Western Somali Liberation Front, waxay ku dadaashay in ay u dhaqaaqdo soo celinta gobolka Soomaali galbeed si awood ah. Soomaaliya waxay u dhaqantay si gooni ah iyadoo aan ula laaban mujtamaca dunida ee aan ogolayn dib u xadaynta xuduudaha taasuu ka tagay isticmaarka, halka uu diiday Midowga Sofiyet iyo Isbahaysiga Waarso in ay Soomaaliya caawiyaan, iskaba daa in ay caawiyaane waxay ku dhaqaaqeen arrin lid ku ah taasoo ah in ay taageereen Itoobiya. Isla goortaas wuxuu isku dayay Midowgii Sofiyetiga kaasoo ah midka siiya labada dhinac hubka in uu dhexdhexaadiyo si loo helo xabad joojin u dhaxeysa labada dawladood.

Ciidanka Soomaaliya waxaa u suurta gashay usbuucii ugu horeeyay ee dagaalka in ay isku fidiyaan bartamaha iyo koofurta gobolka, dagaalka intii uu socday ciidamada Soomaaliya waxay gaareen guulo waaweyn kana adkaadeen ciidmada Itoobiya wixii ciidamada Itoobiya ka haray waxay isku uruursadeed deegaanka Sidaamo. Sibteembar sanadii 1977 Soomaaliya waxaa u suuragashay qabsashada 90% ee gobolka waxaa kaloo u suurtoowday qabsashada magaalooyin istiraatiiji muhiim ah, sida magaalada Jigjiga sidoo kale wuxuu go'doomiyay magaalada Diridhabe Kaasoo hakiyay isu socodkii tariinada ka imaanayay Jabuuti. Kadib go'doomintii magaalada Harar wuxuu Midowga Sofiyet usoo jeestay taageero malatari taasoo la xiriirrta arrinta ka soo cusboonaatay geeska afrika, waxaa la diyaariyay 18,000 ciidamo ka imaanaya Kuubaan 2,000 iyo Yementa Koofureed iyadoo lagu daray 1,500 khubaro ka imanaysa Midowga Sofiyet haystana diyaarado iyo taangiyo Sofiyet ah. Hor istaagaas awoodaas ballaaran ciidanka Soomaaliya waxaa lagu qasbay dib u gurasho iyo in uu codsi u dirsado Maraykanka. Iyadoo uu nidaamkii Jimmy Carter isu diyaariyay garab siinta Soomaaliya dagaalka intii uu socday Sofiyetku si degdeg ah bay u caawiyeen Itoobiya waxaana laga baqay in uu sii xumaado xiriirka. sidaa daraadeed Maraykanka faraha ayuu ka qaaday in uu Soomaaliya caawiyo waxaa dibudhac ku yimid isbahaysigii uu ku lahaa maraykanku Bariga Dhexe iyo Asia. Biloowgii 1978, waxaa ku biloowday xukuumaddii Soomaaliya saamaynta luminta hanasho dhab ah arrimaha gobolka. Waxay sidoo kale muujiyeen inta badan shacabka Soomaaliyeed mid galay xaalad quus sababo la xiriira hoos imaanshaha ciidankii kali taliska waqti dheer iyadoo aan la gaaraynin wax horumar ah la taaban karo, waxaana arrinkaas xoojiyay dhamaadkii dagaalkii qaboobaa, waxay sidoo kale Itoobiya taageero siisay Jabhadihii ku kacsanaa Soomaaliya.

Sanadii 1990 waxaa la soo saaray sharci ka mamnuucaya gaar ahaan dadka degan Muqdisho in ay kulmaan saddex ama afar in kabadan. Waxaa dhammaan hareeyay hay'adaha dawladda shidaal yari sababtay joogsiga gaadiidka dadweynaha taasoo saamayn ku yeelatay danaha xukuumadda iyo qaybaha guud iyo kan gaarka ah. Waxaa ssidoo kale dhacday dhibaato la xiriirta Sicir Barar taasoo ay dhib ku qabeen gobolada kororka sicir bararka muuqda iyadoo ay shacabku awoodi waayeen helitaanka quutul daruuriga heer ay gaartay Baastadii talyaaniga ee caadiga ahayd xilligaas ilaa iyo Shan Doollar kiiladii. halka uu gaaray qaadka Jaadka kaasoo laga keeno Kiinya shan doollar Majintii. Waxaa qiime jab ku yimid shilinka Soomaaliga ilaa la gaaro heer shilimaadkii lagu daadiyo wadooyinka si ay kuwa haysta iskaga tuuraan halkii ay haysan lahaayeen taasoo u muuqatay in uusan lahayn wax faaiida ah ee la xusi karo. Waxaa sidoo kale soo if baxay Suuqa Madoow ee sarifka lacagaha qalaad taasoo ka dhalatay in aysan jirin socodsiinta lacagaha ee ku filan sarifka lacagaha qalaad taasoo ay bebersoto Shilinka Soomaaliga. Mugdigana wuxuu noqday mid ku baahay magaalada oo dhan marka la gaaro habeenkii taasina waxay ka timid dawladda oo iibisay dab dhaliyeyaashii korontada. Waxaa ajaanibta la dul dhigay waardiye adadag ilaa maa xilligii ay joogeen. Sidoo kale dawladda waxay soo saartay go'aano lagu hagaajinayo joojinta dal ka saarista, ama tahriibinta lacagaha ajnabiga ah. lama ogolayn adeegsiga lacagaha qalaad hab ka baxsan sharciga sida uu qabo marka laga reebo saddex hoteel oo ay maamusho dawladda. Waxaa sidoo kale mamnuuc aha sawir qaadis meelo badan iyadoo aysan muuqan wax cadayn kara in aan sawiro la qaadi karin ee ku saabsan safar iyo joogitaanka.

Wixii ka dhacay Soomaaliya 1988 malaha waa ka sii foolxun. Markii Hargeysa la duqeeyay ayaa dadkii deganaa lagu khasbay inay qaxaan. Askarta ayaa markaas miinooyin ku aasay guryihii laga tagay. Markii uu dagaalku dhammaaday ayay qaxootigii dib u laabteen, balse waxaa lagu naafeeyay ama lagu dilay qaraxyo qarsoon.[45]

Xasuuqii Isaaq ama Xasuuqii Somaliland

Sidoo kale eeg: XasuuqiI Isaaq

Awooddii akhlaaqeed ee dowladdii Maxamad Siyaad (jaale siyaad) si tartiib tartiib ah ayay u lumisay, iyadoo Soomaali badan ay ku hungoobeen nolosha xukunka militariga. Bartamihii 1980-meeyadii, dhaqdhaqaaqyo iska caabin ah oo uu taageerayay maamulkii shuuciga ahaa ee Derg ee Itoobiya ayaa ka billowday waddanka oo dhan.jaale siyaad wuxuu kujawaabey isagoo amrey in talaabooyin ciqaab ah laga qaado kuwa uu u arko inay gudaha ka taageerayaan jabhadaha, gaar ahaan gobolada waqooyi. Qabqabashada waxaa ka mid ahaa in la duqeeyo magaalooyin, xarunta maamulka waqooyi-galbeed ee Hargeysa, oo ahayd xaruntii Dhaqdhaqaaqa Waddaniga Soomaaliyeed (SNM), oo ka mid ahayd aagagga la bartilmaameedsaday 1988. Duqeyntan waxaa hoggaaminayey Jeneraal Maxamed Saciid Xersi Morgan, wiilka uu sodogga u yahay Barre.

Sida laga soo xigtay Abou Jeng iyo aqoonyahanno kale, xukunkii taliskii jaale siyaad waxaa lagu calaamadeeyay cadaadis arxan darro ah oo lala beegsaday qabiilka Isaaq. Max’ed Xaaji Ingiriis iyo Chris Mullin waxay caddeeyeen in qabqabashadii maamulkii Maxamad siyaad ee ka dhanka ahaa Dhaqdhaqaaqii Qaranka Soomaaliyeed ee fadhigiisu ahaa Hargeysa lala beegsaday beelweynta Isaaq oo ay ka tirsan yihiin inta badan xubnihii SNM. Waxay ku tilmaamayaan isku haynta inay tahay xasuuqii Isaaq ama xasuuqii Hargeysa. Baaritaan ay sameysay Qaramada Midoobay ayaa lagu soo gabagabeeyay in dambiga xasuuqa uu ahaa "mid ay maleegtay, qorsheysay oo ay ka fulisay Dowlada Soomaaliya dadka Isaaqa". Tirada dadka rayidka ah ee ku waxyeeloobay waxaa lagu qiyaasaa inta udhaxeysa 50,000–100,000 sida laga soo xigtay ilo wareedyo kala duwan, halka wararka qaarna ay ku qiyaasayaan wadarta dhimashada dadka rayidka ah inay kor u dhaafeyso 200,000 oo rayid Isaaq ah. Dhimashooyinkaas, taliskii Barre wuxuu duqeeyey oo burburiyey magaalooyinka labaad iyo saddexaad ee ugu weyn Soomaaliya, Hargeysa iyo Burco siday u kala horreeyaan. Tani waxay u barakicisay dad lagu qiyaasey 400,000 oo dadka deegaanka ah oo u qaxay Hartasheikh ee dalka Itoobiya; shaqsiyaad kale oo gaaraya 400,000 ayaa iyaguna gudaha ku barakacay. Dagaalkii ka soo horjeedka ee taliskii Barre ee ka dhanka ahaa SNM wuxuu bartilmaameedsaday saldhigii rayidka ee kooxda mucaaradka, isaga oo isu beddelay xasuuq xasuuq ka dhan ah beesha Isaaq. Tani waxay horseeday fowdo iyo ololeyaal dagaal oo ay gaystaan ​​maleeshiyooyin kala jabay, ka dibna awooddii heer degmo la wareeray. Cadaadiskii maamulkii Barre kuma koobnayn Isaaqa oo keliya, maxaa yeelay wuxuu bartilmaameedsanayay qabaa’illada kale sida Hawiye. Taliskii Barre wuxuu burburay Janaayo 1991. Intaa kadib, markii xaalada siyaasadeed ee Somaliland xasiloonayd, dadkii barakacay waxay ku noqdeen guryahoodii, maleeshiyooyinkii waa laga daad gureeyay ama waxaa lagu daray ciidanka, tobanaan kun oo guri iyo meherado ahna dib ayaa looga soo dhisay burburka.

Ismaaciil Mire

Ismaaciil Mire, oo abaanduulkii guud ka ahaa dawladda boqortooyada Diiriye Guure, wuxuu ka qaybgalay dagaalaha oo dhan ee Daraawiishta ka qayb galay. Wuxuu u talin jirey colkii Shiikhyaale. Goobaha uu ka qayb galay waxaa ka mid ah, cagaarweyne, iyo dagaalkii Jigjiga, iyo dagaalki Beledweyne, iyo dagaalkii Berbera, iyo dagaalkii Dul Madobe, iyo dagaalkii Jidbaale, iyo dagaalkii Afbakayle iyo meelo kale. Wuxuu kale ka horjeestay dagaalaha ee shirqool ka jiri jirey, oo ka mid ah Canjeel, Gurdumi iyo qaar kale. 1920kii, Ismaaciil Mire waxaa lagu xidhay xabsi.

Darwiishia iyo Qusuusi

Qarnigii 19ka ilaa tobanaadka 1920gii, Dalka Soomaalka waxaa hoogaaminjirey dawladda Daraawiishta, oo si kale loo yaqaano Darwiishia. Darwiishia dawladeeda waxaa loo yaqaan jirey qusuusi ama khusuusi, ee waxaa ka mid ahaa shakhsiyaddan:

Burburka Dawladdii Hantiwaddaaga

Waxaa dhacay sanadkii 1991 isbedel xididaystay nolosha siyaasadeed ee Soomaaliya. taasoo u suurta gashay ciidamo ka kooban beelaha dega waqooyiga iyo koofurta hubaysan oo taageera ka helaya Itoobiya in ay ridaan dawladdii Siad Barre Max'ed Siyaad Barre. Kulanno farabadan ee dhexmaray Dhaqdhaqaaqa Wadaniga Soomaaliyeed SNM iyo odayaasha beelaha ree woqooyiga, waxa ku dhawaaqeen qaybta woqooyi ee Soomaaliya (Dhulka Biritishka ee Soomaaliya horay loo oranjiray) in ay goosteen goosasho hal dhinac ah Soomaaliya inteeda kale iskuna magacaabay Jamhuuriyadda Somaliland (Ingiriis: Republic of Somaliland) May 1991. Ka sokoow go'itaanka ay Somaliland goosatay iyo deganaashaha ay haysato markii loo eego koofurta way waysay aqoonsi heer caalami ah xitaa haba ahaatee Itoobiya.[47][48]

Jannaayo sanadkii 1991 Waxaa doortay "Cali Mahdi Max'ed" koox soomaali ah una doorteen in uu noqdo madaxweyne ku meel gaar ah ee dalka ilaa laga gaaro shir qarameed kulmiyay dhammaan qaybaha ku lugta leh ee bishii xigtay Jamhuuriyadda Jabuuti si dalka madaxweyne loo doorto. Laakiin doorashadii "Cali Mahdi Maxamed" waxaa si weyn uga horyimid biloowgii hore dhamaan Jen Maxamed Faarax Caydiid gudoomiyihii ururka USC iyo C/raxman Tuur hogaamiyihii SNM. مtaasoo dhalisay kala qaybsanaan xagga siyaasadda ah ee u dhaxaysay USC iyo SNM, isku dhacyadii u dhexeeyay USC waxay burbur xoogleh gaarsiisay magaalada Muqdisho iyo meelaha ku dhow dhow.

Dagaalkii sokeeye wuxuu sabay, kaasoo wali raadkiisu muuqdo, burbur ku yimaada wax soosaarka beeraha iyo gaarsiinta cuno koofurta Soomaaliya waana sabata ugu weyn ee ka dhalisaya dagaalka dalka taasoo meelaha xasaasiga ay tartan ugu jiraan beelaha waxaa kaloo dheeraad ah qabsashada iyo meelaha leh ilaha dhaqaale iyo daaqa. Jemes Bayshb oo ahaa safiirkii ugu dambeeyay ee Soomaaliya wuxuu ku tilmaamay xaaladdii ka taagnayd iyo dagaaladii sokeeye halkaas mid ah "biyo ku dagaalan iyo meelaha daaqsinka sidoo kale xoolaha waxaa horay la isu adeegsan jiran falaaro iyo Sayfaf hadda waxaa la isu adeegsadaa Boobe."[49] Wuxuu sababay dagaalkii sokeeye in ay dhacdo Gaajo taasoo salfatay ku dhowaad 300,000 Soomaali taasoo ku qasabtay Golaha Amniga Qaramada Midoobay in uu soo saaro qaraar kaasoo tilmaamaya xabad joojin sanadkii 1992 iyo dirista ciidamo ammaanka ilaaliya ee heer caalami ah waxaa soomaaliya ku soo hormaray (UNOSOM I) badbaadinta xaaladda biniaadamnimo ee dalka.[50] Waxay ahayd adeegsiga awood ciidan marka loo eego ciidmada ammaanka mid ku kooban isdifaacid naftooda ah taasoo fursad siisay beelaha dirirsanaa in ay sika sii wataan dagaaladoodii hubaysnaa.

Ka jawaabidda colaada sii baahaysa iyo burburka xaaladda Biniadamnimo ee ka jirtay Soomaaliya Maraykanka wuxuu diyaariyay xulufo ciidan ah oo heer caalami ah taasoo ahayd ujeedadeeda nabad ku soo dabaalidda kooforta Soomaaliya iyo xal u helidda xaaladda bini'adamnimo ee halkaas iyo fududaynta gaarista gargaarka biniadamnimo ee qaramada midoobay iyo dalalka deeqda bixiya. Waxay galeen xoogagga xulufada taasoo loo yaqiinay magaca (Af-Ingiriis: Unified Task Force ama UNITAF) diseembar dhexdeedii sanadii 1992 ee howlgalkii "Rajo soo celinta" sida uu qabay qaraarkii qaramada midoobay ee tirsigiisu ahaa 794. Waxaa u suurta galay ciidmadii caalamka ka yimid in ay dib u soo celiyaan nidaamkii iyo yaraynya baahidii taasoo dhib u keentay dalka ilaa ay ka baxaan ciidmada maraykanka maajo sanadkii 1993 waxaa lagu bedelay (UNOSOM II) ee Afartii Maajo sida uu qabay qaraarkii ka soo baxay qaramada midoobay ee tirsigiisu ahaa 837 ee soo baxay 26 Marso isla sanadkaas.

Dhanka kale wuxuu u arkay Maxamed Faarax Caydiid ciidanka nabad ilaalinda ee caalamka in uu qatar ku yahay asiga iyo ciidankiisa wuxuuna siiyay amar maleeshiyo hubaysan in la weeraro saldhigyada ciidamada Pakistan ee ka howlgala Muqdisho taasoo ay ka dhalatay dhimashada 80 qof jinsiyada kala duwan ah ee ka tirsan ciidamada nabad ilaalinta, wuuna socday dagaalka ay ka dhintaan 19 ciidan maraykan ah iyo laba kale oo Pakistan ah iyo mid kale ee Maaliisiya u dhashay oo dhammaantood ah ciidamada nabad ilaalinta sidoo kale waxaa jirtay 1,000 qof ee ka mid ah maleeshiyada Soomaalida hubaysnaa intii u dhaxaysay saddexdii iyo afratii ee bishoo Oktoobar 1993 kaasoo taariikhdu ugu magac dartay dagaalkii "Dagaalkii Muqdisho" taasoo ku qasabtay qaramada midoobay howlgal "Gaashaan mida" ciidan ka kooban Maraykanka Masar Pakistan saddexdii maarso sanadkii 1995, dabadeed Robert ogle ayaa ku dhawaaqay in aan dagaal toos ah lala gali doonin Maxamed Faarax Caydiid laakiin la baal siibi doono taasoo macnaheedu ahaa in laga horkeeno saaxiibadii ilaaa uu markii dambe lagu dilay dagaal ay iskaga horyimideen qaar ay xulufo ahaayeen 1996

Waxay diiradda saareen burcad badeeda soomaalida xeebaha Soomaaliya taasoo ka dhalatay burburka iyo maqnaashaha dawlad dhexe Kadib dagaalkii sokeeye,[51] Dhibaatadaan waxay ka soo if baxday dekadaha ku yaal xeebaha Soomaaliya.[52] Waxayna ka dhalatay ka dhiidhin ay ka dhiidhiyeen kalluumaysatada soomaaliyeed ee ka kalluumaysta xeebaha sida: Ayl, Kismaayo, Xarardheere, Mareeg iyagoo weerar ku qaaday maraakiibta ajnabiga ah ee ka kalluumaysata badda soomaaliya khayraadka kalluunka ee biyo goboleedka markii uu burburay taliskii dhexe ee Soomaaliya,[53][54] Taasoo ay waayeen kalluumaysato badan waxa ay heli jireen. Sidoo kale, waxay tilmaameen qayb ka mid ah masuuliyiinta soomaalida howlaha burcad badeedka waxaa sii kiciyay Dhul Gariirkii Badweynata Hindiya taariikhdu marka ay ahayd 26 Diseembar ee sanadkii 2004, kaasoo sababay mowjadi Tsunami weyn burburisay in badan oo tuulooyinka ku yaal xeebaha iyo doomankoodii.[55] Qaar ka mid ah waxay leeyihiin howlaha burcad badeednimada Soomaaliya waa "howlo dhaqaale ee la maalgashado" ee dalka, waana "mid kaabta" dhaqaalaha Puntland.[56][57][58]

Waxaa la rumaysanyahay in la soo iibsaday qiyaastii 25,000 50,000, Adoon ee Baantuu ah, Musanbiig iyo Tansaaniya, intii u dhexaysay sanadihii 1800 ilaa 1890, dad soomaali ah suuqii Sansibaar.[59] Bantuuga soomalida waa ka duwantahay, jir ahaan, dhaqan ahaan, way iska joogeen iyakoo kala daadsan dalka ilaa la soo gaaro qarnigii sagaal iyo tobanaad ilaa iyo hadda.[60] waxaa la rumaysanyahay in tirada Baantuuga Soomaaliya uu gaarayso 900,000 qof ka hor dagaalkii sokeeye,[61] waxaa laga yaabaa in ay isdhimeen, gaar ahaan maxaa yeelay 12,000 qaxooti ee ku sugan Maraykanka laga soo bilaabo 2003,[62] sidoo kale tanzaaniya oo siisay dhalasho qaar ka mid ah waxay ku laabteen dhulkii awoowe yaashood.[63]

Bartamihii sanadkii 2011 waxaa la waayay laba xilli raabaad ee isku xigay taasoo sababtay in ay dhacdo Abaar muddo 60 sano laga joogo. Waxaa isi soo tartay abaarta waxana ka dhashay in la waayo wax dalag ah xoolihii oo le'day sicir barar ku yimid biyaha shidaalka iyo cunada, waxay sabatay barakac wadareed ee koofur Soomaaliya taasoo keentay iska hor imaadyada hubaysan, xarumaha quudinta ee dawladaha dariska. bishii Juun ee snadkii 2011, Waxay ku dhawaaqday Qaramada Midoobay si rasmi ah in ay gaajo daran ka jirto koofurta Soomaaliya, wayna sii korortay ka dib markii ay hayireen kooxaha dagaalka waday si loo gaarsiiyo gargaar dadka halkaa ku tabaalaysan.[64] dhanka kale, dawladda soomaaliya waxay dhistay hay'ad qaran ee gargaar, taasoo ka kooban wasiiro badan ku howlan fududayn saamaynta abaarta ay ku reebtay dadk,[65]

UN Tiroka – 706

Xubin

Wadamaha Somalida degaan

Wadamnaha La Degaan Somalia

Siyaasadda

Macluumaad dheeraad ah, eeg Siyaasadda Soomaaliya

Siyaasada somaaliya wexay soo martay isbedbedel badan. Intii uu socday Dagaalkii sokeeye kaaso dhaliyay burbur farabadan dawladdii Hantiwadaag kadib 1990, Soomaalida waxaa loo sameeyay Dastuur, Federaal ah iyo Maamul Goboleed kuwaas oo ku yimid qaabab kala duwan, waxaa samaysamay Somaliland taasoo sheegatay in ay tahay dawlad madax banaan kana go'day Soomaaliya inteeda kale, shacabka Soomaaliyeed raalli kama noqon goosashada Gobolada Woqooyi ee Soomaaliya 1991. Waxaa sidoo kala samaysmay Puntland 1998 taasoo ay sameysteen beelaha dega Bari, Bugaal iyo woqooyiga Mudug, waxaa sidoo kale la sameeyay Galmudug 2010. Horraantii 2000 waxaa la soo dhisay dawlad ku meel gaar ah waxaana madaxweyne ka noqday. Dott Cabdiqaasim Salaad Xassan (TNG) waxaa ku xigtay dawladii Federaalka ku meelgaarka ahayd ee loo yaqiin (TFG) 2004 waxaana madaxweyne ka noqday Cabdullaahi Yuusuf Axmed taasoo dalka galisay burbur horle waxayna soo galisay dalka ciidamada Itoobiya, Midowga Maxkamadaha Islaamiga ayaa gobollada koonfurta iyo bartamaha Soomaaliya isku fidiyay taasoo ka caraysiisay Itoobiya una aragtay fusad ay kula dagaalami karto ficilada ay sameeyeen. Markii meesha laga saaray Maxaakiimta ayaa waxaa soo baxay kooxo la magacbaxay Muqaawamo kana aas aasamay magaalada Muqdisho intii ay socotay muqaawamada waxaa barbar socday wadahadal UN-ka loo maray kaasoo uu garwadeen ka ahaa Axmed Walad Cabadlla keentayna in laga saaro Itoobiya dalka Soomaaliya bartamihii sanadkii 2009. Waxaa maxaakiimta ka farcamay kooxda Al-Shabaab taasoo dalka dhibaatadii ka jirtay sii murjisay, taasoo dagaal la gashay dawlad lagu soo dhisay dalka Jabuuti Madaxweyne ka ahaa Sheekh Shariif Axmed 2010-2011 dagaal ba'an ku dhexmaray magaalada muqdisho iyo nawaaxigeeda, Madaxweyne Shariif xoogaa rajo ah ayay soo celisay Dawladdiisii loogu magacdaray Midnimo Qaran dawladdaas oo muqdisho ka fogaysay qatartii Al-shabaab iyadoo gacan ka helaysa AMISOM wuxuu diyaariyay doorasho aad loogu riyaaqay,[66] kaasoo xilka si nabad ah ugu wareejiyay madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud. Waxaana taa xigay dawladdii uu madaxweynaha ka ahaa Xasan Sheekh Maxamuud taasoo ku guulaysatay isu soo dhoweyn Soomaalida dhexdeeda ah iyo dastuurka oo loo hogaansamo.

Qaanuunka

Soomaaliya waxaa ka jira saddex nidaam qaanuun oo kala gadisan, waa: Qaanuunka madaniga, Shareecada Islaamka iyo xoogaa qawaaniin ah oo ay leeyihiin beelaha waana dhaqan soo jireen ah waxaana loo yaqaan Xeer.

Qaanuunka madaniga

Iyadoo uu ku dhacay burbur balaaran kaasoo hareeyay nidaamka cadaaladda Soomaaliya ka dib burburkii dawladdii Hantiwadaag laakiin waxaa la isku dayay dib u habaynta iyo dhisidda nidaamka garsoorka Soomaaliya iyo howlgalintiisa dhanka maamul goboleedyada Soomaaliya sida Somaliland iyo Puntland kuwaas oo leh xukun hooseed, laakiin dawladda dhexe waxay diyaarisay bu'da nidaamka garsoorka cusub.

Iyadoo ay jirto kala duwanaasho siyaasadeed dhamaan meelahaas hadana waxay ku midaysanyihiin dhamaantood hal qaanuun kaasoo ah mid soo jiray ilaa iyo dawladdii Hantiwadaag isagoo qiraya:[67]

  • Jirtaanka dastuur dabooli kara xukuno ku salaysan Shareecada Islaamka ama fiqiga iyo waxii ay culumada muslimiidta isku waafaqeen sidaa daraadeed xukunada ku salaysan diinta laguma dhaqmo marka laga reebo arrimaha madaniga sida Guurk,a Furriinka, Dhaxalka iyo arrimaha madaniga ah ee kale.
  • Dhowrista xuquuqul insaanka iyo dhammaan qaanuunada la xiriira. Sidoo kale dastuurka wuxuu damaanad qaadayaa madax bannaanida garsoorka waxaana ka masuul ah Guddiga Adeegga Garsoorka.
  • Dhismaha adeeg Garsoor oo ka kooban saddex qaybood waana: Maxkamadda Sare, Maxkamadda Racfaanka, iyo Maxkamadaha Gobolada.
  • In ay shaqeeyaan qawaaniintii la sameeyay ka hor Hantiwadaaga 1969.
  • qaanuunka madaniga ah wa mid soo jireen aha oo mudo dheer soo socday oo ilaa imka jira dhamaan dadka somlaiyeedna ayku dhaqmaan
  • somaalia waa waxaa lagu tilmaami karaa libaax waayay garab oo waraabayaal badani haleen
  • waxaa somalia ay iska difaaci kartaa cadawgeega marka ay usoo Hantiwadaag dad wax bartay oo aqoon sare leh oo laga ilaaliyo ubaxa soo kacaaya qabyaalada

Shareecada

Shareecada Islaamka waxay ka gashay kaalin lama huraan ah nolosha mujtamaca Soomaaliyeed, waxayba ahayd shareecada tiirka aasaaska ah ee laga tusaale qaato qawaaniinta marka la qorayo dastuur ee ka mid ah dastuurodii hore kuwaas oo la sameeyay intii ay jirtay nolosha ku salaysan siyaasadda,[68] sidaa daraadeed howl kasta waxay ku salaysnayd shareecada gaar ahaan howlaha madaniga ah sida guurka, furriinka, dhaxalka iyo waxyaabaha la xiriira qoyska; laakiin arrimahaas waxbaa iska bedelay dagaalkii sokeeye dabadii iyadoo ay soo baxeen maxkamado shareecada islaamka taasoo ku faaftay magaalooyin farabadan iyo deegaano ka mid ah Soomaaliya.

Waxay noqotay kaalinta maxaakimta islaamiga taasoo aan horay looga baran:

  • Soo rogista xukunno arrimo kala gadisan; Madani iyo Ciqaab.
  • Abaabulka maleeshiyo iyo ciidamo u xilsaaran qabashada dambiilayaasha iyo joojinta waxyaabaha qaanuunka ka baxsan.
  • Haynta maxaabiista ilaa uu xukun kaga dhaco inta laga xukumayo.

Samaysanka maxaakimta shareecada kuwaas oo muuqda wax fudud laakiin sida dhabta ah waxay ka samaysanyihiin nidaam maamul kana kooban gudoomiyaha maxkamadda ku xigeenka gudoomiyaha iyo afar qaalli. kuma koobna holaha ciidanka soo gudbinta warbixinno taasoo ah arrinta ugu muhiimsan ee ka kaabaysa xukunada ee ka soo baxa maxkamadaha waxayba u gudbaan xallinta khilaafaadka inta ayasan u gudbin saldhigyada maxaakimta waxaa dheeraad ah dabagalka dambiilayaasha iyo kuwa qaanuunka ku xadgudba kadib maxkamadaha ayaa loo dhiibayaa ee ku shaqada leh dambiyada fudud si ay u sii hayaan. Sidoo kale maxaakimta shareecda waxay sameeyeen dhisidda guddi dhaqaale madaxa bannaan soona uruuriya canshuurta lagu soo rogay ganacsiga iyo guud ahaan goobaha ganacsiga iyo meel kasta oo ganacsi ah.

Marso 2009 Xukuumaddii ku meelgaarka ahayd waxay ku dhawaaqday in Shareecada Islaamka tahay halka laga qaato sharciga iyo soo saarista xukunada iyo qawaaniinta dalka.[69]

Xeerka

Qarniyo badan Soomaalidu waxay adeegsan jireen nidaam sharci ama qaanuun kaasoo ku tiirsan dhaqanka iyo xeerarka jufooyinka sharciyadaasa ama qaanuunkaasa waxay Soomaalidu u taqiinay magaca "Xeer"; waa waxa sida dastuurka oo kale ah ama wax u dhow cahdi kala gadisan qaanuun ahaan mana jirto wakaalad ama hay'ad ama jiho ka msul ah taasoo cadaynaysa waxa uu yahay qaynuunka la raacayo marka uu jiro xukun maxkamadeed, taasoo mar kasta loolala laabanayo maxkamadda xeer beegtida ama golaha jufada si loo xadido xukunka ku haboon iyo sidii loo fulin lahaa.

Habka maamul

Wuxuu ku salaysanyahay qodobka 49aad ee dastuurka Soomaaliya. Gobol gooni isu taagi karaa ma jiri karo, inta uu Gobol kale uu kuu biirayo, Dowladda Federaalka Somalia ayaa maamulaysa waxaana waajib ku ah gobalkaas inuu ku biiro gobol kale ama dawlad xubin ka ah Dawladda Federaalka mudo labo sano gudahood.

Magaalooyin

Magaalooyinka jamhuuriyada Soomaaliya

Muqdisho
Muqdisho
Boosaaso
Boosaaso
Kismaayo
Kismaayo
Boorama
Boorama

Lam Magaalada Gobolka Bulshada.

Hargaysa
Marka
Marka
Barawa
Baraawe
Garowe
Garoowe

Beledweyne
1 Muqdisho Banaadir Qi. 2,000,000
2 Hargaysa W.Galbeed Qi. 2,000,000
3 Boosaaso Bari Qi. 950,000
4 Gaalkacyo Mudug Qi. 545,000
5 Bardhere Gedo Qi. 510,300
6 'laascaanood sool Qi. 450,000
7 Marka Shabeellaha Hoose Qi. 230,100
8 Jamaame Jubbada Hoose Qi. 224,700
9 Kismaayo Jubbada Hoose Qi. 183,300
10 Baydhabo Baay Qi. 157,500
11 Burco Togdheer Qi. 120,400
12 Afgooye Shabeellaha Hoose Qi. 79,400
13 Beledweyne Hiiraan Qi. 67,200
14 Luuq Gedo/Jubada Sare Qi. 62,700
15 Garoowe Nugaal Qi. 57,300
16 Jowhar Shabeellaha Dhexe Qi. 57,100
17 Qardho Bari Qi. 47,400
18 Boorama Awdal Qi. 39,100

Intii uusan dhicin dagaalkii sokeeye ee Soomaaliya, waxay u qaybsanayd maamul ahaan 18 Gobol, bulburkii kadib waxaa soo baxay maamulo beeleedyo; waxay Soomaaliya ahayd ka hor 1969 intii uusan dhicin inqilaabkii dawladdii rayadka ahayd 8 Gobol oo kaliya, Hantiwadaaga wuxuu ka dhigay 18 gobol kuwaas oo kala ah: 18 gobal 5 kamida waxa gacanta kuhaya Somaliland oo iskeed ugu dhawaaqday madaxbanaani hal dhinac ah.13 gobal Soomaaliya gacanta kuhayso ayaa kala ah;

Waxaa samaysamay maamul beeleedyo ka dhashay dagaalkii Sokeeye ee Soomaaliya waxaana ka mid ah:

Waqooyiga Soomaaliya oo ku dhawaaqan madax banaani hal dhinac ah: Somaliland taasoo ka dhigan shan gobol sida Awdal, Woqooyi Galbeed, Togdheer iyo Sool iyo Sanaag. Dhamaan caasimadaha 5taas gobal waxa si buuxda gacanta ugu haysa Somaliland.

Puntland oo ka aasasantay gobalada Bari, Mudug iyo Nugaal.

Habka maamul gobolleedyada

Habka Federaalka ee lagu muransanyahay Soomaaliya wuxuu dalka u qaybiyay sidaan soo socota:

Qodobka 49aad ee Dastuurka Soomaaliya wuxuu qorayaa 2 gobol iyo wixii ka badan baa samayn kara Maamul ka tirsan Dawladda Soomaaliya, waxay durbadiiba ka dhalatay caqabad ku aadan xuduudaha maamullada.

Juqraafiga iyo cimilada

Soomaaliya waxay dhacdaa bariga fog ee qaaradda afrika taasoo u muuqaal eg qaabka ay u samaysanyahay geeska wayiyisha kaasoo ku badan qaaradda afrika sidaa daraadeed waxaa loogu magacdaray geeska afrika. waxay soomaaliya ku fidsantahay inta u dhaxeysa loolka 10 waqooyi dhigta 49 bari. wuxuu gaarayaa bedka Soomaaliya 637,657 kiiloomitir iskuwareeg ah waxaa ka mid ah 10,320 kiiloomitir iskuwareeg ah waxay biyaha ka hayaan ilaa 1.6% ee bedeka guud ee dalka waxay waxyar uun ka yartahay gobolka Texas ee maraykanka. Sidoo kale waxay Soomaaliya leedahay xuduud barri ah oo dhererkeedu gaaraya 2,340 km ee kala berta dhammaan Jabuuti masaafo dhan 58 kiiloometer, Itoobiya masaafo dhan 1,600 kiiloomiter iyo Kiinya masaafo dhan 682 km, sidaa daraadeed Soomaaliya waxay leedahay xeebta ugu dheer guud ahaan qaaradda Afrika, iyadoo gaareesya xeebta Soomaaliya dhererkeeda 3,025 kiiloomitir; dhul badeedka Soomaaliya wuxuu gaarayaa ilaa 200 Mayl Bad gudaha Badweynta Hindiya.

 Heer kulka jawiga Soomaaliya 
Bilaha Janaayo Febraayo Maarso Abriil Maajo Juun Luuliyo Agoosto Sebteembar Oktoobar Nofeembar Diseembar Qiyaas sanadeedka
Darajada kuleelka ugu badan °m (°Qiyaas) 30
(86) 		40
(104) 		40
(104) 		40
(104) 		40
(104) 		40
(104) 		30
(86) 		30
(86) 		30
(86) 		30
(86) 		30
(86) 		30
(86)
Darajada kuleelka ee ugu yar °m (°Qiyaas) 15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		15
(59) 		0
(32) 		15
(59)
Roobka da'a qiyaastii m3 (Calaacal) 40
(1.57) 		40
(1.57) 		40
(1.57) 		40
(1.57) 		40
(1.57) 		40
(1.57) 		50
(1.97) 		50
(1.97) 		40
(1.57) 		40
(1.57) 		40
(1.57) 		40
(1.57) 		500
(19.69)
Xigasho: Daraasaad lagu sameeyey - Soomaaliya[70] 2009-11-04

Caafimaadka

Waxaa lagua tiriyaa dhibatada caafimaadka la xiriirta ee dhalmada Soomaaliya kuwa ugu muhimsan caqabadaha iyo dhibaatada ee horyaala ururada caafimaadka ka shaqeeya Soomaaliya sida UNICEF. waxaana caqabadahaas ugu waaweyn kororka saamiga dhimashada ee haweenka xilliga dhalmada sidoo kale koroka saamiga dhimashada caruurta dhawaan dhaladka ah sababo badan awgeed waxaana ka mid ah engaga neef mareenka iyo malaariyada.[71]

Waxbarashada

Wasaaradda Waxbarashada iyo Barbaarinta waa hay'adda kaliya ee rasmiga Soomaaliya u qaabilsan habaynta socodsiinta waxbarashada dalka, waxay ka faaiidaysaa wasaaradda saami dhan 15% guud ahaan bixinata miisaaniyadda dawladda taasoo loogu talo galay tacliinta. Tacliintu Waxay noqotay mid muhiim u aha dawlad goboleedyada ama Soomaaliya ha ahaatee ama maamul goboleedyada leh madax banaanida gaarka ah, sanadkii 2006 waxay noqotay Puntland meesha labaad ee Soomaaliya marka laga yimaado Somaliland, taasoo ka dhigtay tacliinta aasaasiga ah mid lacag la'an ah halka ay macalimiinta ka qaatada gunadooda bisha maamulka si toos ah.[72] Sanadii 2007 waxaa batay tirada dugsiyada hoose ee soomaaliya 600 dugsi intii uusan dhicin dagaalkii sokeeye ila iyo 1,172 dugsi iyadoo uu kordhay qadar saami dhan 28% wadarta guud ee tirada ardada heerka hoose.[73]

Dhaqaalaha

Asigoo socda dagaalkii sokeeye Soomaaliya waxaa u suuro gashay dhisidda dhaqaale soo koraya sanadihii u dambeeyay kuna tiirsan xoolha nool shirakada xawilaada lacagta iyo shirkadaha isgaarsiinta;[74] daraasad uu ku sameeyay Bankiga Aduunka sanadkii 2003 dhaqaalaha Soomaaliya waxay muujinaysaa koritaanka qaybaha gaarka ah qaab la arki karo gaar ahaan Ganacsiga iyo Xawilaadaha lacagta iyo adeega aasaasiga ah sidaa daraadeed waxay gaartay in ay ku hormarto qaybaha muhimka ah sida xoolaha beeraha iyo kalluumaysiga,[75] sida ay muujisay daraasadda ay soo saartay qaramada midoobay sanadkii 2007 koritaanka qaybaha adeegyada[76] aqoonyahanka Anthroboloji Spencer Heath McCallum ku saleeyay shuruucda beelaha soomaaliyeed "Xeer" asaas ahaan kaasoo suura galiyay beeyad ku wanaagsan dhaqaalaha si looga wada faaiideysto una wanaagsanaato danaha mashaariic dhaqaale.[77]

Qaybta Beeraha waxaa lagu tiriyaa qaybaha ugu muhiimsan ee xagga dhaqaalaha ee dalka iyadoo ah marka lagu daro xoolaha 40% wax soo saarka dadka ee soomaaliya kaasoo ah 65% guud ahaan waxyaabaha ka soo xarooda dhoofinta;[74] marka dhinac la iska dhigo wax soo saarka beeraha iyo hilibka la qalay ama asigoo nool taasoo ay dhoofiso Soomaaliya waxay kale oo ay dhoofisaa kaluunka, dhuxusha, mooska, liinta, Galleyda, masago dhammaantood waa wax soo saarka gudaha.[74] Arrinta ku saabsan dhoofinta xoolaha waxay soomaaliya dhoofisay 3 malyan oo xoolo nool ah sanadii 1999 waxaana laga dhoofiyay dekadaha Boosaaso iyo berbera waxaa la dhoofiyay 95% guud ahaan orgida 52% iyo Wanan kuwaas oo laga dhoofiyay Bari afrika guud ahaan. Waxay dhoofisaa Somaliland sanadkiiba ku dhawaad 180 malyan tan oo xoolo ah marka lagu daro ilaa 480 malyan oo tan wax soo saarka beeraha. Sidaa daraadeed Soomaaliya waxay ku jirtaa suuqgeeyaha ugu weyn luubaan iyo malmasha guud ahaan aduunka.[78]

waxaa jira tiro badan shirkadaha duulimaadyada gaarka ah taasoo taasoo hogaaminayasa dagaal xagga dhimista sicirka si ay u hesho tiro badan oo duulumaadyo ah si shirkadaha kale meesha uga saarto.

Laakiin qaybta warshadaha waxaa ka jirta dhibaato la xiriirta dagaalkii sokeeye oo ku dhisan gasacaynta iyo diyaarinta wax soosaarka beeraha si looga dhigo wax la dhoofin karo, qaybta warshadaha ma dhaafsana 10% wax soo saarka guud ee gudha. Marka laga tago ku tiirsanaanta wax soo saarka beeraha waxaa biloowday qayba ka mid ah wax soo saarka warshadaha horumar ay sameeynayaan, tusaale ahaan waxaa jira shirkado taasoo hogaanka u haysa dagaal ah dhimista sicirka si ay u hesho duulimaadyo badan taasoo meesha ka saaraysa shirkadaha tabarta daran.[79] Waxaa kaloo jira qaybo howlo tasoo korriin laga dareemaya taasoo ah mid ay ku tiirsanyihiin shacabka Soomaaliyeed ee dibadda jira sida shirkadaha taleefoonada mobilada iyo xarumaha idaacadaha gaarka loo leeyahay Maqayadaha internetka waxaa sidoo kale jira Koka koola ee caalami ah taasoo ku tusaysa taasoo ay ku kalsoon yihiin shirkadaha caalamiga ah marka la eego maalgashiga ee hadda Soomaaliya.[80]

Sidaas daraadeed waxaa lagu tiriyaa shikadaha xawilaadda qaybaha ugu badan ganacsiga ee hadda jira, kuwaas oo sameeya ku shubista in ku dhow 2 Bilyan doollar sanadkiiba dalka gudihiisa iyagoo soo mariya xawilaadaha dibadda ee soomaalida dibadda[74] waxaana lagu tiriyaa shirkadaha aadka ugu dhaqdhaqaa badan qaybtaan shirkadahaan ma sameeyaan qaadista lacagta si xawilladaha khaashka ah waxaa ku xiran shirkaadaas shirkadda "Dahabshiil" oo xarunteedu tahay Hargaysa kuwaasoo ay ka shaqeeyaan in ka badan 1,000 soomaali waxay leedahay 40 laanmo dhamaan caalamka waxaa ka mid ah laanta Dubay iyo London.[81]

Sida ay muujiyeen shirkado maraykan iyo shiine ah si isku mid ah inuu jiro dano muuqda ee ku saabsan macdanta ku jurta soomaaliya gaar ahaan soo saarista shidaalka waxaana taa cadeeyay shirkadda lagu magacaabo Range Resources ee maraykanka ah jiritaanka kayd badan oo shidaal ah dhulks maamul goboleedka Puntland lagu qiyaasan shan ilaa toban bilyan oo fuusto ee saliidda ceeriinka ah.[82]

Isgaarsiinta iyo warbaahinta

Waxaa sii kordhayay tobankii sano ee u danbaysay tiro badan Wargaysyada xarumaha Idaacadaha iyo Talefishinada kuwaas oo aan ku ekayn oo kaliya caasimadda, laakiin u gudbay magaalooyinka waaweyn. kuwaas oo qabsaday warbaahinta.

kuma eka oo kaliya warbaahinta waxyba gaartay isgaarsiinta xarigga dhulka iyo midda xarig la' iyadoo ay korotay adeegsedeyaasha Internetka shan sano gudaheed intii u dhaxeeysay 2002 iyo 2007 qiyaastii 44,900% iyadoo gaartay heerkii ugu sareeyay koritaanka afrika abid.[83] Iyadoo ay ka wada hadlayaan shirkadaha guud ee ka shaqeeya Macluumaadka Teknolojiyadda suuq ka kooban nus malyan adeegsade internet. waxaa hadda laga helaa Soomaaliya 22 Bixiyaha Adeegga Internet waxaa dheeraad ah ilaa 234 Maqaayad Internet oo dalka ku faafsan taasoo sanadkiiba ku guulaysatay gaarsiinta 15.6%. waxaana hadda la suurta-galiyay isgaarsiin Internet ah dhanka Dayax Gacmeedka gaar ahaan meelaha fogfog taas oo aan lahayn Khad taleefan ama shabkad xarig la' ah. Waxay ka mid ah Qaramada Midoobay ama Heeyadaha aan dawliga ahayn Hay'adaha maaliyadda gaar ahaan shirkadaha xawila lacagta iyo maqaayadaha internetka waa kuwa ugu badan adeesiga shabakadda caarcaarada Internetka ee dalka. Waxaa lagu tiriyaa qaybta Isgaarsiinta Talefonka ee internetka kuwa ugu badanq qayb ahaan koritaanka marka loo eego dhamaan qaaradda isla goobta iyadoo koraysa tirada Talefon Guri kuwaasoo sanadkii gaari kara 12.5% (hadda waxaa la helaa 100,000 khad talefon guri) markii la barbar dhigo dawladaha kale ee dhaca geeska afrika gaar ahaan bariga afrika si guud kuwaas oo dhib ku qaba xiridda khadka talefonka guriga sabab ka dhalatay burburin ulakac ah sicir barar ku yimid fiilooyinka maarta ah ee loo adeegsado galinta taleefonada dhulka. Waxaa xusid mudan gaarsiinta khad dhulka ah ee kuwa cusub ah ee cusub waxay qaadanaysaa saddex maalmood oo kaliya Soomaaliya laakiin waxay gaari kartaa sanado dheer dalka dariska la ah ee lagu magacaabo Kiinya.

Waxaa lagu tilmaamaa qaybta isgaarsiinta ee xariga dhulka ah dalka waa qaybaha ugu wanaagsan marka loo eego qaarada Afrika kuwaas oo ay bixiyaan shirkado badan soona gudbiya adeeg heer sare ah waxaa ka mid ah la hadalka dibadda adigoo bixinaya 10 doollar oo kaliya, waxaa taa dheer Isgaarsiin xarig la' tasoo ay korortay koror aad u weyn tirada haysata ee shirkadaha adeega bixinta taleefonada xarig la' kaasoo gaaray 627,000 adeegsade.

Ciidanka

Ciidanka somaliya waa kuwa igu awooda badan afrika waxa ayna la dagaalameen ciidankii itoobiya 1977 waxaan guuleestay ciidanka somaliya somaliya ciidankeeda wexee Ku bixisaa dakhli dhan 50 bilyan oo doolar waana ciida Ka daagalimi Kara cimila walba qaboow iyo kulee

Beeyada

Soomaaliya waxaa hareeyay cimilo kulul oomane ah, halka uu gaarayo roobka da'a inta u dhexeysa sanadkiiba 10 20 iyo Inji halka ayna ka badnayn dhulka la beeri karo 2% bedka guud ee Soomaaliya, dagaalkii sokeeye ee Soomaaliya wuxuu ahaa mid ku reebay raad xun Kaymaha, waxaa la jaray in badan oo geedahaas ah ujeedaduna waxay ahayd Dhuxul taas oo sababtay abaar. Dawladdii Hantiwadaaga waxay samaysay qorshe ballaaran ee ah beerista dhir guud ahaan jamhuuriyadda taas oo loola jeeday Bacaad celin iyo ka hortagga saxaraha. waxaana la aas'aasay markii ugu horaysay hay'adda beeyada ee soomaaliya xilligii Hantiwadaaga taasoo loogu magac-daray "ECOTERRA Somalia" ee raacsan "Golaha Beeyada Soomaaliya" taasoo gacan ka gaysatay wacyi galint ku saabsan beeyada waxay kaloo samaysay dhaqaajinta barnaamijkii beeyada dhammaan qaybaha xukuumadda sidoo kale heeyadaha bulshada rayadka ah sidoo kale waxaa la aas'aasay "xarunta cilimi baarista iyo la socodka iyo dhowrista nolosha barriga" iyadoo loo marayo heeyada "ECOTERRA" caalamiga ah sanadkii 1986, waxaa faaiidadeeda la arkay 1989 halka ay ogolaadeen xisbiyada dalka xukuumadda dhammaan saxiixa xukuumadda soomaaliya heshiis "manuuciaya ka ganacsiga nuucyada sii baaba'ya" (CITES) taasoo waxaa markii ugu horreysay la mamnuucay ka ganacsiga faanta maroodiga. Waxaa taa la socday u dhaq-dhaqaaqda iyo abaal marinta goldman ee beeyada (Af-Ingiriis: Goldman Environmental Prize) Faaduma Jibriil olo-oleynta bulshada ee ku wajahnayd ku wacyi galinta beeyada waxayna ka soo biloowday magaaladii ay ku dhalatay iyadoo isku duba riday guddiyo ilaaliya nolosha barriga xeebaha, waxay kaloo tababartay kuwaas oo u howl gali doona ilaalinta beeyada gaar ahaan meelaha dhuxuusha laga gubo.

Dadka

Waxa uu gaarayaa dadka Soomaaliya dega ilaa 12,832,017 qof, waana tiro aan la hubin waxaana la xisaabsada tirada dadka tii ay samaysay dawladdii Hantiwadaaga 1975, waxaa kale oo jira trakoob soo baxay 2015 oo qiyaas ah kaas oo ay soo bandhigtay Wasaarada Qorshaynta Soomaaliya waxaana lagu sheegay 12,316,895 qof suurtagal maaha in la ogaado tirakoobka rasmiga ah ee hadda taasoo ay sababtu tahay mujtamaca soomaaliyeed oo u badan Reer guuraa sidoo kale tira badan oo barakacayaal ah kuwaas oo ka cararay baahi ama dagaal sokeeye, sidoo kale waxaa kordhay tirada ku maqan qurbaha dagaalkii sokeeye dabadii taasoo hadana sabatay in ay dalka ka cararaan aqoonyahanadii soomaaliyeed una cararaan Bariga Dhexe, Yurub iyo Woqooyiga Ameerika. Sinjiga ugu badan, oo ah 85% waa Soomaali iyadoo aay jiraan sinjiyo kale oo isku dardar ah kuwaas oo gaaraya 15%, waxaa ka mid ah: Baantuuga Gibilcadka Barawaani Baajuun, Hindi, Iiraan waxaa kaloo jira kuwo ay dhaleen isticmaarka xilligii gumaysiga talyaaniga kuwaas oo lagu magacaabo Misyooni oo gaaraya 30 kun oo qof waxaa jiri kara dadyoow kale ee aan Soomaali ahayn oo iska tagay markii xoriyadda la qaatay 1960 horayna u raacan isticmaarkii.

Luqadda

Af-Soomaaliga waa Afka rasmiga ah ee Jamhuuriyadda Soomaaliya waana Af-soomaaliga (Maay iyo Maxaa tiri), waa mid ka mid ah afafka Kushiitiga taasoo ah mid raacsan laan ka mid ah laamaheeda Afrika Aasiya, kuwa ugu dhow Af-Soomaaliga waa Af-Cafarta taasoo looga hadlo Itoobiya, Eratareya iyo Jabuuti, sidoo kale Oramada taasoo iyana looga hadlo Itoobiya iyo Kiinya. Af-Soomaaligu waa tan ugu badan Afafka Kushitiga loogu qorista badanyahay sideedaba,[84] Waxaa jirtay daraasad cilmiyeed ku saabsan Af-Soomaaliga kana horaysay 1900.

Diinta

Muddaddii qadiimiga, Soomaalidda waxay ku baraarugsanaan jiray diinta Ra-xuur Waaq, laakin maanta, marka laga reebo in yar oo ka mid ah shacabka soomaaliyeed dhammaantood waxay haystaan islaamka[85] badankood waa sunno kuwaas oo haysta madhabka shaaficiyadda[86] wuxaa lagu tilmaamaya dastuurka soomaaliya in ay diinta islaamku tahay diinta kaliya ee dalka ka jiri karta, shareecada islaamkuna tahay asalka.

Ciidaha iyo fasaxyada rasmiga ah

Taariikhda Munaasabadda Qeexis
Fasax rasmi taariikh
1 Jannayo Ciida sanadka cusub Maalinta ugu horraysa ee sanadka
1 May Maalinta Shaqaalaha Maalin loo asteeyay shaqaalaha
26 Juun Maalinta Xoriyad Malintii ay xoroobeen gobollada waqooyi
1 Luuliyo Maalinta Jamhuuriyadda Soomaaliya maalintii ay noqotay Jamhuuriyad
Ciido diin ah taariikh aan sugnayn
1 Muxaram Hijri Maalinta hijriga ugu horeeysa
10 Muxaram Caashuuraa
12 Rabi' al-awwal Mowliidka Nebiga Dhalshada Nebi Muxamed
1 Shawaal Ciidul Fidri Ciida Soonfur
10 iyo 11 Carafo Ciidul Adxaa Ciidda carafo


Dhaqanka

Soomaalidu waxay ku abtirsataa dhaqan fac weyn oo xeerar iyo qawaaniintiisa leh. Marka aad culuuntan dhaqanka qaarkood dhegeysato waxaad garan karaysaa baaxadda dhaqan cilmiyeysan ay laahaayeen Soomaalidii hore.

Dhaqanka soomaaliyeed wuxuu isugu jiraa caadooyin waxyaabo la soo wariyay dhaqankaas oo ku kaydsan maskaxda waayeelka soomaaliyeed taasoo casriyo hore lagu dhaqmi jiray dhaqamada gudaha iyo dhaqamada dawlado kale keeneen soomaaliya waa mid ku salaysan taariikh sida Itoobiya Kiinya, Yemen ,Hindiya iyo Iiraan.

Miyuusigga

Soomaaliya waxay uga duwantahay dunida inteeda kale iyadoo ah mid ka mid ah dawladaha Afrika taasoo shacabkeedu ka koobanyahay hal qomiyad waana Soomaali taasoo ka dhigtay in ay ka midaysan yihiin naaxiyadda muusikada guud ahaan dalka waana waxa ka caawiyay faafinta kooxada muusikada soomaaliyeed oo ay ka mid tahay kooxda "Waabari" iyo "Horseed" meela ka baxsan Soomaaliya qaar ka mid ah ayaa sameeyay laxan heesaa soomaaliyeed sida "Maryan Mursal" iyagdoo musikadii Soomaaliyeed qaybo kale oo reer galbeed ku dhexdartay.

Fanka

  • Fanka soomaalida wuxuu u qaysanyahay:
  • Fan shaxaneed, sida farshaxanka – Sawirka – Far-guri – Injineernimo – Dhisme – Fanka dhismaha – Geeda qoris...
  • Fan ku luuqeen, Suugaan – sida Miyuusiga – Heesaha - Shineemda iyo masraxiyadda – Gabayga – Sheeko xiriirta...
  • Fan Cayaareed, sida qoobka cayaarka – Gamuuan tuurka – Indhe sarcaad – Shi0ribka – Jaandheerta – Dhaantada...

Waa hab, abuurida, qurxinta, habaynta iyo soo bandhiga heesaha Soomaalida, ruwaayadaha iyo majaajilooyinka u dhaqanka ah dadka Soomaalida ah meelkasta ooy joogaan, gaar ahaan inta ku dhaqan Bariga Afrika. Guud ahaan, fanka Soomaalidu waa nooc ka mid ah Suugaanta Soomaalida. Sidoo kale, dadka ku hadla Af Soomaaliga waxay leeyihiin fan aad u heersareeya, qani ku ah aqoon iyo xirfad qoto dheer. In kastoo fanka maanta jira yahay mid aad u da' yar wuxuu leeyahay waaxyaabo iyo noocyo aad u badan. Kuwaasi waxaa ka mid ah heesaha qaaciga, qaraamiga, heesaha jaaska, ruwaayadaha, majaajiloyinka, filimaanta, bandhigyada fanka, qoob-ka-ciyaarka iyo guud ahaan madadaalada ku baxda luuqada Soomaaliga.

Cunto karinta

nuucyada kala gadisan ee Cunto.

Cunto kariska Soomaalida wuu kala gadisanyahay meel walbo meesha kale sidaa daraadeed inuu ka mid yahay waxyaabaha muhimka u ah soomaalida in laga heli karo meel kasta ee dalka ka mid ah cunto Xalaal ah sida ay qabto diinta islaamka sida in aysan dhici karin wax ay ku jiraan xedha doofaarkaama Hilib Doofaar sidoo kale ma laga yaabo in laguu keeno Cabitaan alkolo ah nuucyadii kala duwan, sidoo kale lagama cuno bakhtiga, ama dhiiga la fariisiyay.

Soomaaliya waxaa laga qadeeyaa kowda wixii ka dambeeya duhurka dabadii laakiin inta lagu guda jiro bisha Ramadaan waxaa la cunayaa Marka ay dhamaato salaadda taraawiixdataasoo xitaa gaadhi karta kow iyo tobanka fiidnimo. waxaa la cunaa "Cambuulada" oo ugu badan bisha Soomaaliya taasoo laga cuno dhammaan dalka, waxaa la kariyaa marka hore cambuulada, taasoo meelaha qaar looga yaqaan digir (Af-Soomaali: digir), muddo gaarsiisan shan saacadood oo xidhiidh ah dab yar oo khafiif ah si ay u noqoto mid bisil.

Waxaa kale oo jirta Muufo taasoo ka samaysan Ganleey la shiiday kadibna la cajiimay laguna dubay Tinaar, waxaa qaabkaas oo kale loo sameeyaa Sabaayad waxay kaga duwantahay dubista.

Sidoo kale fiiri

Xogta

  1. ↑ UNFPA Somali Population Survey 2014. Somalia.unfpa.org (6 April 2014). Retrieved 6 October 2016.
  2. ↑ Phoenicia pg 199
  3. ↑ The Aromatherapy Book by Jeanne Rose and John Hulburd pg 94
  4. ↑ Egypt: 3000 Years of Civilization Brought to Life By Christine El Mahdy
  5. ↑ Ancient perspectives on Egypt By Roger Matthews, Cornelia Roemer, University College, London.
  6. ↑ Africa's legacies of urbanization: unfolding saga of a continent By Stefan Goodwin
  7. ↑ Civilizations: Culture, Ambition, and the Transformation of Nature By Felipe Armesto Fernandez
  8. ↑ Man, God and Civilization pg 216
  9. ↑ Oman in history By Peter Vine Page 324
  10. ↑ Society, security, sovereignty and the state in Somalia – Page 116
  11. ↑ East Africa: Its Peoples and Resources – Page 18
  12. ↑ Shaping of Somali society Lee Cassanelli pg.92
  13. ↑ Futuh Al Habash Shibab ad Din
  14. ↑ Sudan Notes and Records – Page 147
  15. ↑ Politics, language, and thought: the Somali experience – Page 135
  16. ↑ Africa report pg 69
  17. ↑ Essentials of geography and development: concepts and processes By Don R. Hoy, Leonard Berry pg 305
  18. ↑ Encyclopedia of African history – Page 1406
  19. ↑ ANC Today Volume 7, No. 1, 12-18 January 2007
  20. ↑ Superpower diplomacy in the Horn of Africa – Page 22
  21. ↑ UN news center. Somalia economy stronger than others in Africa, UN-backed meeting says
  22. ↑ Susan M. Hassig, Zawiah Abdul Latif, Somalia, (Marshall Cavendish: 2007), p.22
  23. ↑ Prehistoric Implements from Somaliland by H. W. Seton-Karr pg 183
  24. ↑ 24.0 24.1 24.2 Njoku Raphael Chijioke The History of Somalia ABC-CLIO, 29–31
  25. ↑ Dalal Roshen, The Illustrated Time History of the World, 2011, The Rosen Publishing Group, 131
  26. ↑ Abdel Monem A. H. Sayed|first=Zahi A. Hawass (ed.), Egyptology at the Dawn of the Twenty Century: Archaeology, 2003, American Univ in Cairo Press, P 432–433
  27. ↑ Journal of African History pg.50 by John Donnelly Fage and Roland Anthony Oliver
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 Zolberg, Aristide R., et al., Escape from Violence: Conflict and the Refugee Crisis in the Developing World, (Oxford University Press: 1992), p.106
  29. ↑ Gates, Henry Louis, Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience, (Oxford University Press: 1999), p.1749
  30. ↑ Tripodi, Paolo. The Colonial Legacy in Somalia p. 68 New York, 1999.
  31. ↑ Helen Chapin Metz, ed. Somalia: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1992.
  32. ↑ Federal Research Division, Somalia: A Country Study, (Kessinger Publishing, LLC: 2004), p.38
  33. ↑ Laitin, David D., Politics, Language, and Thought: The Somali Experience, (University Of Chicago Press: 1977), p.73
  34. ↑ Francis Vallat, First report on succession of states in respect of treaties: International Law Commission twenty-sixth session 6 May-26 July 1974, (United Nations: 1974), p.20
  35. ↑ David D. Laitin, Politics, Language, and Thought: The Somali Experience, (University Of Chicago Press: 1977), p.75
  36. ↑ Barrington, Lowell, After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial and Postcommunist States, (University of Michigan Press: 2006), p.115
  37. ↑ Encyclopaedia Britannica, The New Encyclopaedia Britannica, (Encyclopaedia Britannica: 2002), p.835
  38. ↑ 38.0 38.1 "The dawn of the Somali nation-state in 1960, Buluugleey.com". Waxaa laga kaydiyay the original 2009-01-16. Soo qaatay 2022-09-13.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  39. ↑ The making of a Somalia state ;Strategypage.com 2006-08-09
  40. ↑ Aden Abdullah Osman the founding father; Mudulood.com</refThe founding father of Somalia Mudulood.com
  41. ↑ Greystone Press Staff, The Illustrated Library of The World and Its Peoples: Africa, North and East, (Greystone Press: 1967), p.338
  42. ↑ "The making of Somalia, Somaliland, Somalilandtimes.net". Waxaa laga kaydiyay the original 2019-12-20. Soo qaatay 2018-12-05.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  43. ↑ The beginning of the Somalia state Radiobuuhoodle.com 2009-02-25
  44. ↑ Historical self-governing clan factors in present day Somalia
  45. ↑ Land Mines—Weighing the Cost
  46. ↑ http://www.kaiserscross.com/188001/536101.html
  47. ↑ Somaliland citizens ask to be recognised as a state, BBC News
  48. ↑ Somaliland votes for independence, BBC News
  49. ↑ |It is a competition that used to be fought out with arrows and sabers. Now it is fought out with AK-47s Hprsite.squarespace.com 2007-11-16
  50. ↑ United Nations Operation in Somalia (UNOSOM) 1992. Australian War Memorial.
  51. ↑ Biegon, Rubrick. Somali Piracy and the International Response 2009-01-29 Foreign Policy in Focus [1] retrieved 2010-02-08
  52. ↑ Piracy Off Coast Not Only Criminal, But Very Successful, Security Council Hears, AllAfrica.com, retrieved February 8, 2010 [2]
  53. ↑ "Tharoor, Ishaan. How Somalia's fishermen became pirates. 2009-04-18". Waxaa laga kaydiyay the original 2013-08-26. Soo qaatay 2018-12-05.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  54. ↑ Hartley, Aiden. What I learned from Somali pirates 2008[dead link]
  55. ↑ Lehr, Peter and Lehmann, Henrick, Violence at Sea: Piracy in the Age of Global Terrorism, p. 3
  56. ↑ Lehr, Peter. Warships won't stop pirates. The Guardian 2009-04-10
  57. ↑ Adow, Mohammed. The pirate kings of Puntland. Aljazeera. 2009-06-17, retrieved 2010-02-08
  58. ↑ Harper, Mary. Life in Somalia's pirate town BBC News 2008-09-18
  59. ↑ The Somali Bantu: Their History and Culture 2018-12-05
  60. ↑ L. Randol Barker et al., Principles of Ambulatory Medicine, 7 edition, (Lippincott Williams & Wilkins: 2006), p.633
  61. ↑ Tanzania accepts Somali Bantus". BBC News. June 25, 2004.
  62. ↑ Somali-Bantu Refugees to Find New Lives in United States America.gov. 02/05/2003.
  63. ↑ Somali Bantus gain Tanzanian citizenship in their ancestral land
  64. ↑ The worst drought in 60 years in Horn Africa, Africa and Europe in Partnership
  65. ↑ SOMALIA: Government names national drought committee Archived Nofeembar 9, 2011 // Wayback Machine. Raxanreeb.com (2011-07-04). Retrieved on 2011-12-15.
  66. ↑ الرئيس الصومالي السابق: من كرسي الرئاسة إلى الدراسة Al-arabiya, 16 Jan 2013
  67. ↑ Stateless Justice in Somalia, Dr Andre Le Sage, Centre for Humanitarian Dialogue
  68. ↑ "The Transitional Federal Charter of the Somali Republic, Article 8, p.6" (PDF). Waxaa laga kaydiyay the original (PDF) 2010-02-15. Soo qaatay 2018-12-05.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  69. ↑ Shariah in Somalia – Arab News
  70. ↑ Countrystudies.us Somalia - Climate 04[dead link]
  71. ↑ UNICEF Somalia - Health - Issue 2018-12-05
  72. ↑ Staff writer Puntland (Somalia) to introduce free primary schools Afrol News 2006
  73. ↑ Basic education survey
  74. ↑ 74.0 74.1 74.2 74.3 "CIA - The World Factbook - Somalia (2008)". Waxaa laga kaydiyay the original 2016-07-01. Soo qaatay 2018-12-05.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  75. ↑ Country Re-Engagement Note
  76. ↑ The Somali Democratic Republic UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs
  77. ↑ "The Rule of Law without the State, Somalia". Waxaa laga kaydiyay the original 2009-05-12. Soo qaatay 2022-09-13.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  78. ↑ Somalia After State Collapse: Chaos or Improvement? Benjamin Powell, Ryan Ford, Alex Nowrasteh November 30, 2006
  79. ↑ "Africa Open for Business The World Bank". Waxaa laga kaydiyay the original 2012-02-04. Soo qaatay 2022-09-13.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  80. ↑ Ferrett Grant Coca-Cola Makes Somalia Return BBC News 2004
  81. ↑ Freeing Finance: If money makes the world go round, Dahabshiil CEO Abdirashid Duale makes sure it goes to the right people
  82. ↑ Exploration rights in Somalia for Chinese oil giant CNOOC Oilmarketer.co.uk 2009-02-25
  83. ↑ "Internet Usage Statistics for Africa, Internetworldstats.com". Waxaa laga kaydiyay the original 2018-04-13. Soo qaatay 2022-09-13.  Barameter aan la aqoon |ciwaan= ignored (caawin)
  84. ↑ A software tool for research in linguistics and lexicography: Application to Somali 2018-12-05
  85. ↑ Middle East Policy Council - Muslim Populations Worldwide 2018-12-05
  86. ↑ Mohamed Diriye Abdullahi, Culture and Customs of Somalia, (Greenwood Press: 2001), p.1

Daabacado kale

  • Hadden, Robert Lee. 2007. "The Geology of Somalia: A Selected Bibliography of Somalian Geology, Geography and Earth Science."[dead link] Engineer Research and Development Laboratories, Topographic Engineering Center, Alexandria, VA. Abstract.
  • Hess, Robert L. Italian Colonialism in Somalia. Chicago: University of Chicago, 1966. *Fitzgerald, Nina J. Somalia. New York: Nova Science, Inc., 2002.
  • Lewis. I.M. Pastoral Democracy: A study on Pastoralism and Politics among the Northern Somali clans. Ohio: Ohio University Press, 1958. ISBN 978-3-8258-3084-7.
  • Mwakikagile, Godfrey. The Modern African State: Quest for Transformation, Chapter Four: Somalia: A Stateless State - What Next?, pp. 109–132, Nova Science Publishers, Inc., Huntington, New York, 2001.
  • Tripodi, Paolo. The Colonial Legacy in Somalia. New York: St. Martin's P Inc., 1999.

Linkiyo banaanka ah

Xukuumadda
Macluumaad guud
Warbaahin
Kuwo kale

 Djibouti  Yemen • Gacanka Cadmeed Gacanka Cadmeed
 Ethiopia WOQOOYI Badweynta Hindiya
GALBEED     Somalia    BARI
KOOFUR
 Kenya Badweynta Hindiya Badweynta Hindiya

Coordinates: 02°02′N 45°21′E / 2.033°N 45.350°E / 2.033; 45.350{{#coordinates:}}: cannot have more than one primary tag per page

Waxaa laga keenay "https://so.wikipedia.org/w/index.php?title=Soomaaliya&oldid=268021"