Oružani otpor šestojanuarskoj diktaturi
Oružani otpor diktaturi, proglašenoj 6. januara 1929. godine, pružila je Komunistička partija Jugoslavije.
U prvih nekoliko meseci su ubijeni mnogi komunistički rukovodioci, uključujući sekretara KPJ Đuru Đakovića, sekretara Crvene pomoći Nikolu Hećimovića i nekoliko sekretara SKOJ-a (Mijo Oreški, Janko Mišić, Paja Marganović i drugi).
Nakon nesrazmerno velikog broja žrtava u redovima KPJ, i držanje većine naroda po strani, "oružani ustanak" je krajem 1929. godine obustavljen, ali su sukobi komunista i policije nastavljeni. Pored hapšenja i ubojstava, do 1931. godine je održano preko 150 suđenja na kojima je stotine komunista osuđeno na višegodišnje robije.[1]
Mnogi ocjenjuju da je ovo bilo najteže razdoblje u povijesti Komunističke partije Jugoslavije.[1] Oružani otpor diktaturi je ocenjen kao "kobna avanturistička politika", a kasnije je romantično nazivan "juriš na nebo".[1]
Višegodišnji period diktature u Kraljevini Jugoslaviji je započeo 6. 1. 1929. godine, kada je kralj Aleksandar I Karađorđević raspustio Narodnu skupštinu[2], zabranio rad svih političkih stranaka[2] i sindikata, političke skupove, uveo cenzuru, proglasio ideologiju „integralnog jugoslavenstva“ i državi promenio ime u Kraljevina Jugoslavija.
Diktatura kralja Aleksandra Karađorđevića značila je završetak kvaziustavnog stanja u Jugoslaviji. Vojno-monarhijsku diktaturu je, po nalogu kralja Aleksandra, vodio general Petar Živković.
Jedini otpor diktaturi došao je od Komunističke partije Jugoslavije, koja je pozvala narod na oružani ustanak.[3]
Neposredno po zavođenu diktature, Centralni komitet KPJ je izdao direktivu komunistima da se oružano suprostave diktaturi u Jugoslaviji:
Jedini izlaz iz ove krize za radničku klasu i seljaštvo jeste oružana borba, građanski rat protiv vladavine hegemonističke srbijanske buržoazije. Nikakve parlamentarne i demokratske kombinacije, nikakve vlade, njihovi izbori i pacifističko očekivanje nisu u mogućnosti da udovolje ma i jednom od osnovnih zahteva radničke klase, seljaštva i ugnjetenih naroda. Za radni narod osim oružane borbe drugog izlaza nema... Protiv generalske vlade, za vladu radnika i seljaka, za samoopredjeljenje sviju naroda Jugoslavije.[1][4]
– Poziv KPJ na oružani otpor diktaturi iz januara 1929.
Ocenjuje se da ova direktiva nije uzimala dovoljno u obzir "realne odnose u zemlji i procenu moći i uticaja partije u masama".[1] No, sukladno direktivi svog rukovodstva, članovi Partije i SKOJ-a su započeli oružanu borbu.
Od početka otpora diktaturi, središte delovanja KPJ bilo je u Zagrebu. Po Zagrebu su redovno distribuirani leci koji su pozivali radništvo na ustanak, na demonstracije protiv vlade i slično. U Zagrebu je pokret otpora diktaturi vodio Đuro Đaković, popularni radnički vođa i jedan od najaktivnijih vođa Komunističke partije.[1]
Prva polovina 1929. godine je obeležena serijom oružanih okršaja između komunista i policije.[5] Malobrojni komunisti su uzalud pokušavali da pokrenu mase na "oružani ustanak" putem izolovanih uličnih borbi.[5] Ova taktika KPJ je izazvala neizbežne odmazde jugoslovenske policije, tokom kojih su ubijene i uhapšene mnoge vođe komunista. Svelo se na to da su naoružani komunisti i policajci sačekivali jedni druge u mračnim uličicama.[6] Štaviše, u tom periodu frakcijski sukobi dodatno su destabilizovali KPJ, radikalizujući revolucionarno levo krilo ka "čišćenju partije od svih oportunističkih otpadnika".[7]
Diktatorska vlada generala Petra Živkovića je posle poziva na oružani otpor krenula svim sredstvima da uništi KPJ. Tokom marta i aprila policija je započela sa sistematskim radom na pronalaženju vođa KPJ u Zagrebu.[1] 25. aprila su ubijeni Đuro Đaković, organizacioni sekretar KPJ, i Nikola Hečimović, sekretar Centralnog odbora Crvene pomoći. U lipnju 1929. godine, generalni sekretar Jovan Mališić, pod ilegalnim imenom — Mrkonjić, obaviještava Kominternu:
»Mobilisane su cjelokupna žandarmerija i policija, mjestimično i vojska. Preko 500 radnika uhapšeno je prije Prvog maja i na sam Prvi maj«.[1]
U to vreme, mnogi od "instruktora" KPJ poslatih iz Moskve su glavom bez obzira napustili Jugoslaviju, uključujući i glavnog među njima, Gorkića.[8]
Shvativši što se događa u zemlji Politbiro je na proširenoj sjednici u svibnju 1929. godine napustio parolu oružanog ustanka, ali je usvojio zaključak »da se revolucionarna situacija sve više zaoštrava« i »da se može pretvoriti u neposredno revolucionarnu«, pa zbog toga »kurs Partije mora biti priprema za oružani ustanak«.[1]
Krajem 1929. godine rukovodstvo KPJ je bilo meta žestoke kritike Kominterne, zbog tendencije razvoja podzemne jugoslovenske partije ka pučizmu, a na štetu radničkog organizovanja.[5] Kominterna je tražila novo rukovodstvo da zaustavi frakcijske sukobe i obnovi organizaciju.[7] Avgusta 1930. godine Antun Mavrak je pozvan u Moskvu i imenovan za organizacionog sekretara KPJ.[9] Kominterna je smenila Mališića sa dužnosti političkog sekretara KPJ, postavivši Filipovića za predsednika Centralne rukovodeće instance.[10]
Jula 1930. godine Kominterna je saopštila da je slogan o "oružanom ustanku" bio potpuno pogrešno shvaćen u Jugoslaviji.[6] Fokus je stavljen na organizaciju ilegalnih sindikata, dok su oni koji zahtevaju trenutni oružani ustanak proglašeni teroristima u partijskoj štampi.[11]
Uprkos svemu, sukobi komunista i policije nastavljeni su i tokom sledeće godine.
- Đuro Đaković (1886-1929), organizacioni sekretar CK KPJ, ubijen 25. aprila 1929. godine na jugoslovensko-austrijskoj granici
- Nikola Hećimović (1900-1929), sekretar Crvene pomoći, ubijen 25. aprila 1929. godine na jugoslovensko-austrijskoj granici
- Mijo Oreški (1905-1929), politički sekretar CK SKOJ-a, poginuo u borbi s policijom, u Samoboru, 27. jula 1929. godine
- Janko Mišić (1900-1929), organizacioni sekretar CK SKOJ-a, poginuo u borbi s policijom, u Samoboru, 27. jula 1929. godine
- Slavko Oreški (1901-1929), vođa tehnike CK SKOJ-a, poginuo u borbi s policijom, u Samoboru, 27. jula 1929. godine
- Paja Marganović (1904-1929), sekretar CK SKOJ-a, ubijen 30. jula 1929. godine u Zagrebu
- Bracan Bracanović, član CK KPJ i sekretar PK KPJ za Srbiju, ubijen avgusta 1929. godine u Beogradu
- Marko Mašanović (1894-1930), član CK KPJ, ubijen aprila 1930. godine u Crnoj Gori
- Marijan Braun, član PK KPJ za BiH i sekretar MK KPJ za Sarajevo, ubijen jula 1930. godine u Sarajevu
- Pero Popović Aga (1905-1930), organizacioni sekretar CK SKOJ-a, ubijen 14. avgusta 1930. godine u Zagrebu
- Josip Kolumbo (1905-1930), politički sekretar CK SKOJ-a, ubijen 14. avgusta 1930. godine u Zagrebu
- Rista Samardžić (1895-1930), član Politbiroa CK KPJ, ubijen oktobra 1930. godine u Zagrebu
- Zlatko Šnajder (1903-1931), sekreat CK SKOJ-a, ubijen 1931. godine u Zenici
- Josip Debeljak (1902-1931), sekretar CK SKOJ-a, ubijen 15. oktobra 1931. godine u Zagrebu
- Josip Adamič, član MK KPJ za Zagreb i sekretar PK SKOJ-a za Hrvatsku, ubijen 15. oktobra 1931. godine u Zagrebu
- Božo Vidas Vuk (1893-1931), član CK KPJ, ubijen novembra 1931. godine u Zagrebu
Đuro Cvijić je optuživao Gorkića kao suodgovornog za "za sve što je počinio s Martinovićem zajedno":
M. Gorkić, glavni čovjek u sadašnjem rukovodstvu, se izvukao od svake odgovornosti za sve što je počinio s Martinovićem zajedno i sada vješto izigrava čovjeka koji ispravlja Martinovićeve sektaške i avanturističke greške.[12]
Rodoljub Čolaković u svojim sećanjima govori o Jovanu Mališiću kao glavnom krivcu za "kobnu avanturističku politiku koju je on sa svojim politički nedoraslim drugovima vodio":
Još je nejasno kako je on, pored ljudi koji su bili pozvaniji da vode našu Partiju, postao njen generalni sekretar. Vjerojatno će se moći o tome reći više kad budu dostupni dokumenti Kominteme iz tog perioda. [...] Martinović je bio stasit čovjeik tridesetih godina, lijepih crta lica, tamnosmeđe, grgurave kose i izrazitih plavih očiju, iz kojih je izbijalo nešto samouvjereno i oholo što je neprijatno doimalo već pri prvom susretu. Taj se utisak pojačavao u toku razgovora, jer je Martinović nastupao na razmetljiv i do te mjere nesamokritičan način da je neki pravi razgovor bio nemoguć, ako čovjek nije bio spreman da se svađa s tim prgavim i uobraženim ražalovanim partijskim generalom. Ni jednom riječju on se nije interesovao za prilike u zemlji i Partiji, za mučan proces likvidacije one kobne avanturističke politike koju je on sa svojim politički nedoraslim drugovima vodio, što je Partija skupo i bukvalno krvlju mnogih vjernih svojih kadrova platila. Martinović je bio sav zaokupljen ’nepravdom’ koja mu je bila nanesena time što je uklonjen iz rukovodstva; pričao je opširno o tome, praskao, a kad je govorio o Gorkiću i novom rukovodstvu on je prosto siktao, toliko mu je povrijeđeno samoljublje oduzimalo moć trezvenog rasuđivanja o događajima i ljudima. Kad sam mu u vrlo blagoj formi rekao da bi o svemu tome drukčije govorio kad bi imao prilike da bude u zemlji, da čuje šta o politici KPJ iz 1929/31. govore ozbiljni i odani ljudi, on je srdito odmahnuo rukom i s krajnjim prezirom odgovorio: ’Poznam ja dobro te trule oportuniste’. Uzeo sam da branim ’oportuniste’, pokušavajući da ispričam šta oni danas u zemlji konkretno rade, s kakvim se sve teškoćama bore, ali Martinović me nestrpljivo prekinuo. Nije želio da čuje nikakav argument koji bi ga, možda, prinudio da izmjeni svoj stav uvrijeđena i nepravedno osuđena čovjeka. To je bio tragičan slučaj — od skoro nepoznata mladića u Partiji postao je odjednom njezin generalni sekretar sa neograničenim ovlaštenjima; neiskusan, ambiciozan, mislio je da se sa revolucionarnom frazeologijom i voluntarizmom može nadomijestiti onaj kritički uporan rad u masama i doživio je poitički debakl.[1]
Josip Broz Tito je, u predavanjima u Političkoj školi u Kumrovcu 1977. godine, dao sledeću ocenu ovih dešavanja:
Odluka o ustanku bila je, istina, nerealna, jer za to nisu postojali uslovi, no treba ukazati i na drugu stranu. [...] Partija je u vrijeme šestojanuarske diktature zaista pokazala svoju revolucionarnu čvrstinu i hrabrost. Komunisti su herojski ’jurišali na nebo’, bili su disciplinirani i bez kolebanja su ušli u borbu protiv diktature. Nastradali su nam najbolji kadrovi. U aprilu je uhapšen i strijeljan Đuro Đaković, organizacioni sekretar Centralnog komiteta, jedan od najsvjetlijih likova naše Partije. S njim je tada ubijen i Nikola Hećimović, sekretar Crvene pomoći. Tih je dana u Zagrebu uhapšen i ubrzo zatim ubijen Pajo Marganović, sekretar CK SKOJ-a. Tokom ljeta to se isto dogodilo i sa Mijom Oreškim i Jankom Mišićem, ubijeni su u jednoj kući u Samoboru. Ubijen je i član Političkog biroa CK KPJ Bracan Bracanović, Crnogorac, koji je došao iz Kominterne, gdje je završio školu, i mnogi drugi...[1]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki (str. 145-151), Beograd, 1989.
- ↑ 2,0 2,1 „Parlamentarizam u Srbiji”. Arhivirano iz originala na datum 2019-04-02. Pristupljeno 2014-11-08.
- ↑ Ivan T. Berend, Decades of Crisis: Central and Eastern Europe Before World War II (str. 328)
- ↑ Ivo Banac, With Stalin Against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism (str. 61), Cornell University Press, 1988.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Geoffrey Swain, "Wreckage or Recovery: A Tale of Two Parties," in Matthew Worley (ed.), In Search of Revolution: International Communist Parties in the Third Period. Palgrave-Macmillan, 2004; pg. 131.
- ↑ 6,0 6,1 http://books.google.rs/books?id=857cMqogQY4C&pg=PA129&lpg=PA129&dq=Wreckage+or+Recovery:+A+Tale+of+Two+Parties&source=bl&ots=yTGYMN5o-Z&sig=urPuLJpzibFZy-SIa5tWOLC2oDM&hl=en&sa=X&ei=LPbQU-mWMKGc0QWW6IHQDA&ved=0CC8Q6AEwAg#v=onepage&q=Wreckage%20or%20Recovery%3A%20A%20Tale%20of%20Two%20Parties&f=false
- ↑ 7,0 7,1 Swain, "Wreckage or Recovery," pg. 132.
- ↑ Ante Ciliga, The Russian Enigma[mrtav link] (52)
- ↑ Branko Lazitch with Milorad M. Drachkovitch (eds.), Biographical Dictionary of the Comintern. New, Revised, and Expanded Edition. Stanford, CA: Hoover Institution Press, 1986; pg. 309.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/93_7.pdf
- ↑ Swain, "Wreckage or Recovery," pp. 133-134.
- ↑ Rodoljub Čolaković: Kazivanje o jednom pokoljenju, Svezak drugi, st. 347—353
| Republičke i pokrajinske organizacije |  | |
|---|---|---|
| Istorija SKJ (kongresi, konferencije, važni događaji) |
| |
| Vezane organizacije | ||