Hispanija
Hispanija (lat. Hispania) je rimsko ime za oblast koja se geografski poklapa s današnjom Španijom i Portugalom.
Od najstarijih vremena u Hispaniji su živeli narodi različitih rasa. Narodi koji su u neolitiku stigli iz Afrike u potrazi za rudnim bogatstvima raširili su se po jugu i istoku, a u središnjem i zapadnom delu pomešali su se s Keltima koju su upali u Hispaniju krajem bronzanog i početkom željeznog doba. Prema tradiciji, Feničani iz Tira otkrili su Tartes (nejasno definisanu oblast u južnoj Hispaniji) i kolonizovali Gades oko 1100 godine st. e. U sedmom i šestom veku stare ere Grci iz Fokeje su se proširili na oblast zapadno od Tartesa, a njihova kolonija Masilija (Massilia, danas Marseille) osnovala je nove kolonije na istočnoj obali Hispanije.
U trećem veku stare ere, kada su Feničani iz Kartagine preuzeli kontrolu nad Iberskim poluostrvom, Fokejani su izbačeni iz Hispanije. Nakon prvog punskog rata (264–241. st. e.) Kartaginjani su pod vodstvom Hamilkara, Hazdrubala i Hanibala značajno proširili svoju kontrolu i uticaj na poluostrvu, došavši do reke Ibar (Iberus) i osnovavši grad Novu Kartaginu (Carthago Nova, danas Cartagena) na obali Sredozemnog mora, koji je postao njihov glavni centar u tom delu svetu. Kartaginjani su eksploatisali rudna bogatstva poluostrva i regrutovali tamošnje stanovništvo, sve s ciljem da se pripreme za novi sukob s Rimom. Godine 219. st. e. Hanibalova opsada i zauzimanje hispanskoga grada Sagunta, rimskog saveznika, predstavljali su neposredni povod za drugi punski rat (218–201. st. e.). Rimljani su poslali vojne odrede u Hispaniju s ciljem da zadrže Hanibala tamo, ali to im nije pošlo za rukom, a tamošnje ratne operacije završile su se pravom katastrofom u kojoj su 211. st. e. poginula dvojica Scipiona. Međutim, Rimljani su time ipak uspeli da zadrže u Hispaniji delove kartaginske vojske koji bi inače bili poslati u Italiju kao pojačanje Hanibalovoj vojsci. Rimljani su 210. st. e. poslali u Hispaniju novu vojsku pod komandom mladog Publija Kornelija Scipiona (kasnije nazvanog Afrikanac), koji je tamo uspostavio rimsku dominaciju, zauzeo Novu Kartaginu i do 206. godine st. e. konačno isterao Kartaginjane s Iberskog poluostrva.
U Hispaniji su 197. godine st. e. bile ustanovljene dve provincije, koje su prvobitno zauzimale samo manji deo poluostrva: jedna je bila Hispania Citerior (= "Ovostrana Hispanija"), koja je zauzimala istočnu obalu poluostrva, a druga je bila Hispania Ulterior (= "Onostrana Hispanija"), koja je obuhvatala otprilike današnju Andaluziju. Da bi se novim provincijama obezbedili namesnici, u Rimu je broj pretora povećan sa četiri na šest. Međutim, lokalno stanovništvo nije bilo u potpunosti pokoreno pa su se ustanci i neredi nastavili tokom mnogih godina. Tiberije Sempronije Grakho (otac istoimenog narodnog tribuna) je 179. godine st. e. uspostavio mir u Hispaniji, uglavnom putem vlastitih kvaliteta svoje ličnosti, zahvaljujući kojima je s lokalnim stanovništvim uspostavio odnos zasnovan na međusobnom poverenju. Međutim, 154. st. e. lokalna su se plemena ponovo digla na ustanak, i Numancija se devet godina opirala Rimljanima. Osvajanjem Numancije 133. st. e. od strane Scipiona Emilijana ratovi u Hispaniji bili su privedeni kraju, a Rimljani su tada proširili svoju vlast na oko dve trećine poluostrva, izuzimajući jedino planinsku oblast na severu i severozapadu.
Tokom republike više nisu preduzimani novi osvajački pohodi u Hispaniji, niti je sprovođena sistematska rimska kolonizacija, premda su možda pre dolaska Julija Cezara na mesto provincijskog namesnika postojale dve rimske kolonije, kao i mnoga rimska i latinska naselja koja su na jugu i istoku zemlje predstavljala centre rimske civilizacije. Vredna rudna bogatstva u Hispaniji isprva su bila u javnom vlasništvu, ali su kasnije prodata privatnim licima, što je privuklo veliki broj rimskih i italskih poslovnih ljudi u južne i istočne oblasti poluostrva, koja su istovremeno obilovala plodnim zemljištem. U Hispaniju su naseljavani i veterani, a i lokalno je stanovništvo nastavilo da osniva vlastita naselja.
Tokom perioda rimskih građanskih ratova u 1. veku st. e. Hispanijom je vladao Marijev pristalica Sertorije, koji je bio protivnik Kornelija Sule i, kasnije, Pompeja, a koji je držao vlast u provinciji odmetnut od rimskog senata sve dok nije bio ubijen 72. godine st. e. Julije Cezar je svoju ratnu veštinu prvi put pokazao kada je kao propretor upravljao Hispanijom 61. godine st. e. Kasnije je tamo vodio rat protiv Pompejevih vojskovođa Afranija i Petreja (49. st. e.), a 45. godine st. e. protiv Pompejevih sinova, učvrstivši se konačno kao vladar rimske vojske pobedom kod Munde. Među kolonijama koje je u Hispaniji osnovao Cezar bile su Hispalis (danas Seville) i Tarraco (danas Tarragona). Konačnu pacifikaciju celog Iberskog poluostrva, uključujući severne i severozapadne oblasti, dovršio je tek Oktavijan Avgust.
Tokom principata Hispania Ulterior bila je prvo podeljena na dve druge provincije, Betiku (Baetica) i Luzitaniju (Lusitania), a Hispania Citerior promenila je ime u Tarakonska Hispanija (Hispania Tarraconensis). Zatim je iz ove druge provincije izdvojen njen zapadni deo i nazvan prvo Nova Hispanija (Hispania Nova), a zatim preimenovan u Callaecia (ili Gallaecia, odakle današnje ime Galicia). Od vremena Dioklecijanove tetrarhije (284. n. e.) južna oblast preostale Tarakonske Hispanije izdvojena je na posebnu Kartaginsku Hispaniju (Hispania Carthaginiensis). Sve provincije koje su tada postojale u Hispaniji činile su jednu civilnu dijecezu kojom je upravljao vikarij (vicarius Hispaniarum), koji je istovremeno bio zadužen i za Mauretaniju Tingitansku.
Iz Hispanije potiču neki od značajnih rimskih književnika: Seneka Stariji, Seneka Mlađi i Lukan (iz tamošnjih rimskih kolonija), te Kolumela, Kvintilijan i Marcijal (lokalnog hispanskog porekla). Car Trajan rođen je u Hispaniji, a carevi Hadrijan i Marko Aurelije poticali su iz porodica hispanskog porekla.
Napadi franačkih plemena početkom 3. veka nove ere ozbiljno su ugrozili život u severnim delovima Hispanije, ali se u 4. veku pojavljuje snažna hrišćanska crkva, koja je inspirisala dela Prudencija i Orozija. Hrišćanska je crkva preživala varvarske invazije u 5. veku i najzad uspela da vizigotske kraljeve preobrati u hrišćanstvo. Biskup Isidor iz Sevilje iz 7. veka predstavljao je važnu vezu za kontinuitet između antičke kulture i srednjeg veka.
Od rimskih ostataka u Hispaniji možda su najvredniji veliki mostovi u Alcantari i Meridi (lat. Augusta Emerita) te ostaci u Saragossi (lat. Caesaraugusta).
