Gradina (tip naselja)
Gradine (gradišta) ostaci su utvrđenih stalnih naselja na uzvisinama koje se grade od prapovijesti pa sve do srednjeg vijeka. Tijekom opasnosti služile su kao pribježišta (refugium) ili kao stražarska mjesta (manje gradine). Unutar njih u pravilu se nalaze stambene građevine smještene u sredini ili duž zaštitnih zidova. Utvrđivale su se najprije palisadama s užim ili širim rovovima između njih, a kasnije se podižu i zidovi različite visine i širine, koji su u početku građeni od nevezana kamenja i zemlje, a poslije pojačavani drvenom građom.
Termin gradina u širem smislu obuhvata:
- Sva praistorijska nalazišta sa dominatnim geografskim položajem i sa fortifikacionim sistemom izgrađenim od tvrdog materijala
- Sva mjesta trajnijeg boravka manjih ili većih praistorijskih zajednica koja su, samim geografskim položajem pružala:
- Određen stepen bezbjednosti od iznenadnog napada
- Mogućnost sagledanja i konrole užeg područja
- Uslove za lako organizovanje odbrane[1]
Najstarije gradine u Hrvatskoj potječu s kraja neolitika. Iz ilirskog su razdoblja najbolje očuvane na krškome zemljištu, a posebnu skupinu čine gradine na području Liburnije, Kvarnera i Istre, tzv. kasteljeri, koji uglavnom pripadaju željeznom dobu. Te su gradine načinjene od velikih tesanih blokova, odnosno od lomljena nevezana kamenja. I na svim ostalim područjima Balkana, koja su Iliri naseljavali, mnoštvo je gradina. Dvije gradine kod Livna proglašene su za nacionalne spomenike Bosne i Hercegovine. Za rimske su vladavine pojedine gradine bile napuštene, dok su druge upotrebljavali starosjedioci ili su služile kao rimske vojne stanice. Mnoge gradinske utvrde iz ranog srednjeg vijeka još su nedovoljno istražene i valorizirane.
Arheologija je ustanovila njihovu neznatnu pojavu u mlađem neolitu, u Vinčanskoj kulturi (Grad u Gornjoj Tuzli). Jedan broj je izgrađen u vrijeme srednjeg i kasnog eneolita: Vis kod Dervente, vučedolska: Zecovi kod Prijedora, Debelo Brdo kod Sarajeva). Veći val osnivanja gradina pada u rano bronzano doba. Najveći broj gradina podignut je u kasno bronzano doba, u vrijeme invazije panonskih plemena na područje Balkana. Od njihove opasnosti branilo se domaće stanovništvo sve boljom organizacijom i zbijanjem u plemena, koja čuvaju svoju teritoriju. Gradine su podizane na način da su bile dio sistema odbrane šire teritorije, a ne samo manje zajednice. Zatvaranje i stabilizacija većih zajednica na određenim prostorima bio je početak stvaranja plemenskih zajednica koje su u istoriji poznate kao ilirska plemena (Autarijati, Dalmati, Desidijati, Mezeji i mnogi drugi). Izgradnja gradina traje i u željeznom dobu, a u mnogima se život nastavio i nakon rimskih osvajanja.[2]
Arhiktektura gradina, što se tiče njenih tehničkih osobina, u priličnoj je mjeri skromna, gledajući je iz perspektive njoj teritorijalno i vremenski bliske antičke arhikteture. Iliri nisu poznavali ni opeku ni žbuku. Grubo pritesavanje kamena zapaženo je tek u posebnim slučajevima.[3]
Građene su na glavicama usamljenih bregova sa blagim padinama. [4] Uvijek se nastojalo da jedna strana bude stjenovita strmina radi lakše odbrane. Činio ju je masivni kameni bedem uz korištenje prirodne osobine zemljišta. Bedemi su građeni jednostavnim tehnikama suhozida. Bili su to jednostruki ili višestruki zidovi od velikih kamenih blokova sa unutrašnjim prostorom ispunjenim okomito usađenim kamenim pločama i šiljcima i obično pojačanim drvenom građom. Visina (6 do 8m) i širina (do 10 m) bedema ovisila je o stepenu prirodne zaštite. Poznat je slučaj gradine na Prkosima sa 5 odbranbenih bedema. Odbrana gradine bila je pojačana okomito usađenim kamenim pločama i šiljcima.
Na gradinama susreću se zagonetni arhitektonski objekt, koji bi se mogli nazvati međašnjim gromilama (limitnim tumulima), sa strateško-fortifikacionom i vjersko-obrednom ulogom. Veličina takve gromile varira između 5 i 15 metara promjera osnove i 1 do 6 metara visine. [5]
Unutar gradina podizane su jednodjelne kuće od kamena, drveta i zemlje, sa ognjištem u sredini i ekonomski objekti (livnice i radionice za preradu metala). Neka utvrđena naselja prerasla su u trgovačka, političko-upravna i vjerska središta. [2]
Gradine su uglavnom evidentirane, djelimično sondažno istražene i poneke sistematski ispitane. Ne zna se tačan broj gradina, osim za manja područja. Na Glasincu je evidentirano preko 100,[6] u Petrovačkom polju 34 [7] i kod Livna oko 40. Smatra se da je njihov broj u Bosni i Hercegovini preko 1000. Poznate i uglavnom istražene gradine su:
- Debelo Brdo (Sarajevo)
- Gradina Pod kod Bugojna
- Gradine na Glasincu. Nalazi sa ovih gradina i nekropola (tumula) iz bliže okoline su korišteni za proučavanje i objašnjenje života populacije u nauci poznatoj po imenu Glasinačka kultura.
- Gradine kod Posušja
- Gradine u Duvanjskom polju
- Gradine kod Glamoča
- Gradine kod Livna
- Gradine kod Bosanskog Petrovca
- Gradina Varvara (Prozor)
- Daorson kod Stoca
- ↑ „Gradine”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ 2,0 2,1 „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Đuro Basler: Gradine i njihova zaštita”. ANUBiH Naše starine. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Blagoje Govedarica -PRILOZI KULTURNOJ STRATOGRAFIJI PRAHISTORIJSKIH GRADINA U JUGOZAPADNOJ BOSNI”. ANUBIH, Godišnjak 1982. Arhivirano iz originala na datum 2018-02-12. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ „Blagoje Govedarica: Otkriće Glasinačke kulture- Gradine”. Filozofski fakultet Sarajevo – Freie Univerzitat Berlin. Arhivirano iz originala na datum 2019-06-08. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Salmedin Mesihović: Historija Autarijata”. Filozofski fakultet Sarajevo, 2014.. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-21. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Vejsil Ćurčić, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, godina 1902 - STARINE IZ OKOLINE BOSANSKOG PETROVCA
- Alojz Benac, Arheološka problematika zapadne Bosne, Arheološko društvo BiH, Zbornik, knjiga I, Sarajevo 1983. –GRADINA U VIDOŠIMA
- Blagoje Govedarica, Arheološka problematika zapadne Bosne, Arheološko društvo BiH, Zbornik, knjiga I, Sarajevo 1983. -Iz najstarije prošlosti Livanjskog polja
- Bojanovski, Ivo (1988). BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA. ANUBiH, Sarajevo.
