Jump to content

Monte

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.

Coordinadas: 40°48′24.92″N 9°19′35.89″E / 40.806921°N 9.326635°E40.806921; 9.326635

Custu artìculu est iscritu in sa grafia logudoresa. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · LSC · nugoresu


Monte
Nùmene ufitziale: Monti
Istadu: Itàlia
Regione: Sardinna
Provìntzia: Nord-Est Sardigna (OT)
Ladiore: Nord
Longhiore: Est
Artiore: 300 m. subra su mare
Tirada: km²
Populatzione: 2440
biv./km²
Comunes lacanantes: Alà dei Sardi, Berchidda, Calangianus, Loiri Porto San Paolo, Olbia, Telti
Còdighe postale: 07020
Prefissu telefònicu: 0789
Bividores: Montinu - Montinos
Patronu:
 - Santu
 - Die

Santi Gaini Martire (Monti), Santa Maria de sa Paghe (Su Canale)
25 de Santi Gaini

miniatura

Monti (Monte in sardu, Mònti in gadduresu) est una bidda in su nord-est de sa Sardigna, posta a làcana de su Logudoro cun sa Gallura in sa regione de su Montacuto. Est abitada dae 2500 ànimas, contende puru sas fratziones de Su Canale [1] Archiviadu su 31 maju 2011 in s'Internet Archive. Sos Rueddos, Cuccuruedre, Stazione, Chirialza. A s'ala nord agatamus sa bidda de Telti, a est una parte de su logu de Olbia (o Terranoa), a sud Alà dei Sardi e a ovest Berchidda.

Geografia

Su logu montinu presentat cùcuros in totue e una paja de flumineddos chi current fintzas a su lagu de su Coghinas. Dae su belvedere si podet mirare totu su meravizosu ambiente chi ingìriat sa bidda, fatu de binzas e furestas de chercos e suelzos. In s'alciada chi che leat a Alà si passat pro Sa pineta e s'arrivit a Monte Pinu, terrinos imbuschidos, parte de sos cales impitada che "zona campeggio" e parte lassada a sa natura, chi b'at postu lèperes, chervos, groddes, porcrabos, astores e cantu b'at.

Istòria

Paret chi sa bidda àpat orìgines medioevales, cando faghiat parte prima de su Juigadu de Torres e posca, dae su XIII sec., de su "Logu de Arborea", fintzas a s'invasione e s'ocupadura de sos catalanos-aragonesos e, pius a tardu, de sos piemontesos. Pròpriu in su 1300, suta a sa dominatzione "turresa" est istada fraigada sa cheja de Santu Paulu cun su santuàriu omònimu. Incuddae, donzi annu s'isvoligaiat sa prutzissione de S.Paulu chi bidiat arrivire zente dae tota sa bidda e fintzas dae sas biddas acultzu chi, a pes, pigaiant e falaiant pro sos nessi 10 chilometros de andadolzas chi giughent a sa cheja. Ancora oe b'at zente chi s'intendet de faghere custu isfoltzu e si tucat. Atera festa importante est sa de su patronu de Monte, Santu Gainu, chi si isvoligat propriu ìn su mese de Santi Gaini cun mùsicas, ballos e cantos; fintzas a pagos annos faghet b'aiat puru sa "gara dei poeti improvvisatori", chi como però, s'est pèrdida.

Economia

S'economia montina est totu intzentrada subra a sas binzas e a su turismu. Sende sa bidda acultzu meda a s'ala turìstica pius famada de sa Sardigna, sa Gallura, e a sos incantevoles paesàgios suos chi donzi annu retzint turistas a millaja, sos montinos ant puntadu meda subra a su setore agroalimentare, abelzende agriturismos e tratorias de calidade alta, famados fintzas in continente. B'at pois su setore printzipale de s'economia montina: sas binzas. In Monte si narat chi "fintzas chie no tenet binza est binzateri" dae cantu sa cultura de s'ua est irraighinada in sa mentalidade montina; sas binnennas diventant gasie unu momentu de aunione e de festa pro tota sa comunidade. Connotos in meda istados europeos sunt sa Cantina Del Vermentino e sos lichitos binos suos rujos, rosados e biancos, dae s'Abbaia ae su Thaora, passende pro su Galana e su Funtanaliras, apretziados fintzas a s'estèriu. Sa chentina, d'onzi annu, ammanizat sa "sagra del vermentno", ue si podent assazare sos produidos tipicos de sa bidda. S'aciapant puru atividades artejanales chi tribagliant sa linna e su oltiju.

Limba

A livellu limbistigu su sardu montinu, logudoresu a s'incumintzu, leat medas influentzias dae su Galluresu. Tantas paraulas sunt in comunu o bortadas in logudoresu. Pro fagher s'esempiu "su mezoradu" (su gioddu), "su coltzu" (s'iscuru); sa moda de impreare, ancora de pius de sas biddas acultzu, sa "L" imbetzes chi sa "R" in medas paraulas, comente "sos Saldos", "s'alveschida".