प्रबाल
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
प्रबालः, पुं, क्ली, (प्रबलतीति । प्र + बल् प्राणने + “ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः ।” ३ । १ । १४० । इति णः । यद्वा, प्र + बल् + णिच् + अच् ।) रक्तवर्णवर्त्तुलाकाररत्नविशेषः । पला इति मुङ्गा इति च भाषा ॥ तस्याधिष्ठात्री देवता मङ्गलः । इति ज्योतिषम् ॥ तत्पर्य्यायः । विद्रुमः २ । इत्यमरः । २ । २ । ९३ ॥ अङ्गारकमणिः ३ अम्भोधिवल्लभः ४ भौमरत्नम् ५ रक्ताङ्गः ६ रक्ता- कारः ७ लतामणिः ८ । अस्य गुणाः । मधु- रत्वम् । अम्लत्वम् । कफपित्तादिदोषनाशित्वम् । स्त्रीणां वीर्य्यकान्तिकरत्वम् । धृते मङ्गलदायि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । सारकत्वम् । शीतत्वम् । कषायत्वम् । स्वादु- त्वम् । वान्तिकारित्वम् । चक्षुर्हितत्वम् । धारणे पापालक्ष्मीनाशित्वञ्च ॥ इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तस्य शुभलक्षणं यथा, -- “शुद्धं दृढं घनं वृत्तं स्निग्धं गात्रसुरङ्गकम् । समं गुरु सिराहीनं प्रबालं धारयेत् शुभम् ॥” तस्याशुभलक्षणं यथा, -- “गौरं रङ्गजलाक्रान्तं वक्रसूक्ष्मं सकोटरम् । रूक्षकृष्णं लघु श्वेतं प्रबालमशुभं त्यजेत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तस्योत्पत्त्यादि यथा, -- सूत उवाच । “आदाय शेषस्तस्यान्त्रं यमस्याकम्बलादिषु । चिक्षेप तत्र जायन्ते विद्रुमाः सुमहागुणाः ॥ तत्र प्रधानं शशलोहिताभं गुञ्जाजवापुष्पनिभं प्रदिष्टम् । सनीसकं देवकरोमकञ्च स्थानानि तेषु प्रभवं सुरागम् ॥ अन्यत्र जातञ्च न तत् प्रधानं मूल्यं भवेच्छिल्पिविशेषयोगात् ॥ प्रसन्नं कमलं स्निग्धं सुरागं विद्रुमं हि तत् । धनधान्यकरं लोके विषार्त्तिभयनाशनम् ॥ परीक्षा पुलकस्योक्ता रुधिराख्यस्य वै मणेः । स्फटिकस्य विद्रुमस्य रत्नज्ञानाय शौनक ! ॥” इति गारुडे ८० अध्यायः ॥ * ॥ अथ विद्रुमपरीक्षा । “श्वेतसागरमध्ये तु जायते वल्लरी तु या । विद्रुमा नाम रत्नाख्या दुर्ल्लभा वज्ररूपिणी ॥ पाषाणं प्रभजत्येषा प्रयत्नात् क्वथिता सती । विद्रुमं नाम यद्रत्नमामनन्ति मनीषिणः ॥ * ॥ ब्रह्मादिजातिभेदेज तच्चतुर्व्विधमुच्यते । अरुणं शशरक्ताख्यं कोमलं स्निग्धमेव च । प्रबालं विप्रजातिः स्यात् सुखवंध्यं मनोरमम् ॥ जवाबन्धूकसिन्दूरदाडिमीकुसुमप्रभम् । कठिनं दुर्व्वेध्यमस्निग्धं क्षत्त्रजातिं तदुच्यते ॥ पलाशकुसुमाभासं तथा पाटलसन्निभम् । वैश्यजातिर्भवेत् स्निग्धं वर्णाढ्यं मन्दकान्तिभम् ॥ रक्तोत्पलदलाकारं कठिनं न चिरद्युति । विद्रुमं शूद्रजातिः स्याद्वायुवेध्यं तथैव च ॥ * ॥ रक्तता स्निग्धता दार्य्यं चिरद्युतिः सुवर्णता । प्रबालानां गुणाः प्रोक्ता धनधान्यकराः पराः ॥ हिमाद्रौ यत्तु संजातं तद्रक्तमतिनिष्ठुरम् । तत्र लिप्तो भवेन्निम्बकल्कोऽतिमधुरः स्थितः । तस्य धारणमात्रेण विषवेगः प्रशाम्यति ॥ * ॥ विवर्णता तु खरता प्रबाले दूषणद्वयम् । रेखाकाकपदौ बिन्दुर्यथा वज्रेषु दोषकृत् । तथा प्रबाले सर्व्वत्र वर्जनीयं विचक्षणैः ॥ रेखा हन्याद्यशो लक्ष्मीमावर्त्तः कुलनाशनः । पट्टलो रोगकृत् ख्यातो बिन्दुर्धनविनाशकृत् ॥ त्रासः संजनयेत्त्रासं नीलिका मृत्युकारिणी । मूल्यं शुद्धप्रबालस्य रूप्यद्विगुणमुच्यते ॥ धारणेऽस्यापि नियमो जातिभेदेन पूर्ब्बवत् ॥” * ॥ तथाहि । “विरूपजातिं विषमं विवर्णं खरप्रबालं प्रवहन्ति ये ये । ते मृत्युमेवात्मनि वै वहन्ति सत्यं वदत्येष कृती मुनीन्द्रः ॥” इति युक्तिकल्पतरौ प्रबालपरीक्षा ॥ * ॥ (अस्य संशोधनादिकं यथा, -- “कुमार्य्या तण्डुलीयेन तुल्येन च निषेचयेत् । प्रत्येकं सप्तवारांश्च तप्ततप्तानि कृत्स्नशः ॥ मौक्तिकानि प्रबालानि तथा रत्नान्यशेषतः । क्षणाद्विविधवर्णानि म्रिथन्ते नात्र संशयः ॥ श्रीदुग्धेन प्रवालञ्च भावयित्वा तु हण्डिके । मध्येऽपि तक्रसहितं स्थापयेत्तन्निरोधयेत् । चुल्ल्यामग्निप्रतापेन म्रियते प्रहरद्वये ॥ इति प्रबालमारणम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसंग्रहे जारणमारणाधिकारे ॥) किशलयः । (यथा, कुमारे । १ । ४४ । “पुष्पं प्रबालोपहितं यदि स्यात् मुक्ताफलं वा स्फुटविद्रुमस्थम् । ततोऽनुकुर्य्याद्विशदस्य तस्या- स्ताम्रौष्ठपर्य्यस्तरुचः स्मितस्य ॥”) वीणादण्डः । इति मेदिनी । ले, १०७ ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
प्रबाल¦ न॰ प्र + बल--धान्यावरोधे ज्वलादि॰ ण।
१ किस-लये नवपल्लवे
२ वीणादण्डे च अमरः।
३ रत्नभेदे पु॰किं रत्नं कस्य ग्रहस्य पीतिकारित्वे न दोषहरं भवतीतिप्रश्ने तदुत्तरमाह ज्यो॰ रत्नमालायां
“माणिक्यन्तरणेःतुजातममलं, मुक्ताफलं शीतगोर्माहेयस्य तु विद्रुमोनिगदितः, सौम्यस्य गारुत्मतम्। देवेज्यस्य च पुष्परागमसुराचार्य्यस्य वज्रं, शनेर्नीलं निर्भलमन्ययोर्निगदितेगोमेदवैदूर्य्यके”।
“पुंसि क्लीवे प्रबालः स्यात् पुमानेव तुविद्रुमः” भावप्र॰ अत्रार्थेऽस्य पुंनपुंसकत्वमुक्तं रत्नानांगुणास्तत्रोक्ता यथा
“रत्नानि भक्षितानि स्युर्मधुराणिसराणि च। चक्षुष्याणि च शीतानि विषघ्नानि धृ-तानि च। मङ्गल्यानि मनोज्ञानि ग्रहदोषहराणि च”। युक्तिकल्पतरौ तस्योत्पत्त्यादिकं भेदादिकञ्चोक्तं यथा
“सूत उवाच आदाय शेषस्तस्यान्त्रं यमाशाकम्बला-दिषु। चिक्षेप तत्र जायन्ते विद्रुमाः सुमहागुणाः। तत्र प्रधानं शशलोहिताभं गुञ्जाजवापुष्पनिभं प्रदि-{??}म्। सनीसकं देवकरोमकञ्च स्थानानि तेषु प्रभवंपरागम्। अन्यत्र जातञ्च न तत् प्रधानं मूल्यं भवे-च्छिल्पिविशेषयोगात्। प्रसन्नं कोमलं स्निग्धं सुरागंविद्रुमं हि तत्। धनधान्यकरं लोके विषार्त्तिभय-नाशनम्। परीक्षा पुलहेनोक्ता रुधिराख्यस्य वैमणेः। स्फटिकस्म विद्रुमस्य रत्नज्ञानाय शौनक!” इति गा-रुडे
८ अ॰।
“श्चेतसागरमध्ये तु जायते वल्लरीतु या। विद्रुमा नाम रत्नाख्या दुर्लभा वज्ररू-पिणी। पाषाणं प्रभजत्येषा प्रयत्नात् क्वथिता सती। विद्रुमं नाम यद्रत्नमामनन्ति मनीषिणः। ब्रह्मादिजातिभेदेन तच्चतुर्विधमुच्यते। अरुणं शशरक्ताख्यं कोमगंरिग्धमेव च। प्रवालं विप्रजातिः स्यात् सखवेध्यं[Page4472-b+ 38] मनोरमम्। जवावन्दूकसिन्दूरदाडिमीकुसुमप्रभम्। क-ठिनं स्निग्धदुर्वेधं क्षत्रजातिः तदुच्यते। पलाशकु-सुमाभासं तथा पाटलसन्निभम्। बैश्यजातिर्भवेत् स्निग्धंवर्णाद्यं मन्दकान्तिभम्। विद्रुमं शूद्रजातिः स्याद्वायुवेध्यं तथैव च। रक्तता स्निग्धता दार्ढ्यं चिरद्युतिसुवर्णता। प्रबालानां गुणाः प्रोक्ता धनधान्यकराः पराः। हिमाद्रौ यत्तु संजातं तद्रक्तमतिनिष्ठुरम्। तत्र लिप्तोभवेन्निम्बकल्कोऽतिमधुरः स्थितः। तस्य धारणमात्रेणविषवेगः प्रशाम्यति। विवर्णता तु खरता प्रबाले दूषण-द्वयम्। रेखा काकपदी विन्दुर्यथा वज्रेषु दोषकृत्”। तथा प्रबाले सर्वत्र वर्जनीयं विचक्षणैः। रेखा हन्याद्-यशो, लक्ष्मीमावर्त्तः कुलनाशनः। पट्टलो रोगकृत् ख्यातोविन्दुर्धनविनाशकृत्। त्रासः संजनयेत् ग्रासं नीलिकामृत्युकारिणी। मूल्यं शुद्धप्रबालस्य रूप्यद्विगुणमु-च्यते। धारणेऽस्यापि नियमो जातिभेदेन पूर्ववत्”। तथा हि
“विरूपजातिं विषमं विबर्णं खरप्रबालं प्रव-हन्ति ये ये। ते मृत्युमेवात्मनि वै वहन्ति सत्यं वद-त्येष कृती मुनीन्द्रः”। तस्य शुभाशुभलक्षणे राजनि॰उक्ते यथा
“शुद्धं दृढं घनं वृत्तं स्निग्धं पात्रसुरङ्ग-कम्। समं गुरु सिराहीनं प्रवालं धारयेत् शुभम्। गौरं रङ्गजलाक्रान्तं रक्तसूक्ष्मं सकोटरम्। रूक्षकृष्णंलधुश्वेतं प्रबालमशुभं त्यजेत्”।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
प्रबाल¦ mn. (-लः-लं)
1. Coral.
2. A shoot, a sprout, a new leaf.
3. The neck of a lute, m. (-लः)
1. An animal.
2. A pupil. E. प्र before, बल to be strong, and aff. घञ्; also प्रबालक | [Page490-a+ 60]
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
प्रबाल/ प्र-बाल See. प्र-वाल.