Architetura romànica
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Ël romànich a l'é në stil d'architetura ch'as dësvlupa ant ij sécoj XI e XII.   L'espression Romànich, coma vàire àotre designassion dë stil dla stòria dl'architetura, a l'é mai stàita dovrà da coj ch'a tiravo sù dle costrussion ant stë stil-sì, ma a l'é stàit anventà da jë studios modern coma utiss për categorisé un moviment cultural. Ël dovré dë st'espression a fa data dël prinsipi dël sécol ch'a fa XVIII e a l'ha ël but dë smon-e na continuità antra l'architetura dij sécoj ch'a fan XI e XII dl'Età ëd Mes europenga e l'architetura roman-a, ën basand-se ansima a vàire fator ch'a fan continuità tant ant la sërnùa dle forme che an cola dij materiaj. An dzorpì, a sotligna n'analogìa con la formassion dle lenghe romanze. Dl'architetura romànica an resto scasi mach d'esempi d'edilissia religiosa: cese, abassìe, monasté. Në stil pan-europengh[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël romànich a së smon coma prim ëstil pan-europengh da 'nt ij temp dl'architetura roman-a imperial; ant ël continent esempi dë stë stil-sì as treuvo spantià da tute le bande. Na question motobin amportanta ch'a ven ësmonùa da lòn che le costrussion a së smijo antra 'd lor daspërtut për l'Euròpa a l'é la relativa mobilità dla gent dl'Età 'd Mes. A l'anvers ëd lòn che soèns as pensa dla vita anans dla Rivolussion Industrial, mërcandin, nòbij, sivalié, mèistr e bonòm as traverso l'Euròpa e ël mond dël Mediteran për fesse sò afé, për fé la guèra e për fé romiagi, ën ëmnand-se dapress sò savèj che facia ch'a l'abio le costrussion dij vàire pòst dël mond. La stra pì amportanta ëd romiage anvers Santiago ëd Compostela (la Via ëd San Giaco), an Galissia a l'ha avù soa fonsion a deje adoss e spantié vàire element dlë stil Romànich. Në schema particular ëd gesia da romiagi a l'é nassù e a l'ha dësvlupasse anviron a je stra prinsipaj a Tours, Limoges, Conques, Tolosa e Santiago ëd Compostela. Caràter dlë stil[modìfica | modifiché la sorgiss] L'organism ëd la cesa romànica a l'é ant la sostansa na derivassion dla trasformassion dla basìlica. A lë stil romànich a-j fa da fondamenta na combinassion ëd travaj an pera e mon, arch e pilastr. Ël concet prinsi dla costrussion a l'é ël mariesse ëd forme geométriche pure. Ël romànich a smon na strutura articolà e diferensià ant jë spassi e ant ij volum, con caraterìstiche neuve rëspet a l'unicità dlë spassi architetònich antich tardiv e a la composission për adission d'ambient diferent, ch'a l'é a la base dl'architetura otonian-a. A-i é ant ël romànich na comunicassion antra jë spassi, caraterisà dal rapòrt modolar dle dimension; le gionzure a son sotlignà an sens longitudinal antra campà ëd navà e an sens trasversal tra coste-sì e cole dle navatele, tra còro e presbiteri. La neuva concession dla vòlta an pera a ciama dij sostëgn an muradura motobin pì vajant, e për via ch'as savìa pa vàire coma fé ij cont dla stàtica a-i era da manca dë tiré sù dle muraje motobin gròsse, ën durbend-ie andrinta mach dij cit passagi. Për ij travaj an mon e pera ël Pilastr (un supòrt vertical për sòlit a session quadra ò retangolar) a resta na solussion pì bela che nen na colòna. Parèj le colòne a ven-o viaman arpiassà da 'd pilastr, ò pura a ven-o modificà për ten-e sù mej j'arch. La geometrisassion e la rigidità dël Romànich n'architetura a sàota a l'euj ant la trasformassion dij capitej dle colòne da 'nt lë stil corinsi a la forma a cubo, com a së s-ciàira ant la Gesia ëd San Michel, a Hildesheim. A-i é ëdcò n'element costrutiv d'autut neuv ch'as dësvlupa col romànich: n'element a trapessi ch'as buta antra capitel e arch, për anandié la curva. Le sòrt d'alternansa dj'element ëd sostëgn ch'a nasso col romànich a son antra tre:
Caraterìstiche comun-e dle cese romàniche a son le fnestre cite, sempie, dobie o triple (monòfore, bìfore o trìfore) coronà da n'arch; la fassada a caban-a con an mes na bela fnestra rionda, ël roson; ël cioché ch'a smija na tor gorëgna. Architetura sivila e militar[modìfica | modifiché la sorgiss]Lòn ch'a-i resta dl'architetura sivila romànica a l'é 'd sòlit ëd ròba isolà, tardiva e modesta, soens con ossadura an bòsch: ca d'abitassion (a Cluny, a Saint-Gilles, an Arles, a Estella), tor gentilissie (a Pavìa, an Àscoli Picèn, a San Gimignan) ca-tor (a Pisa), palass pùblich (a Pomposa, sécol ch'a fa XI; a Saint-Antonin-du-Gard, sécol ch'a fa XII), pont (an Avignon), soens con dë dzorastruture d'età gòtica. Ij servissi dij convent a son rivane an condission pì bele: ciòstr (a Geron-a) e cusin-e (a Fontevrault). L'istess për le struture militar urban-e (muraje a Monteriggioni e pòrte dla fin dël sécol ch'a fa XII a Còm) e cole feodaj (tor e fortëssa retangolar dël sécol ch'a fa XI e cilìndriche dël sécol ch'a fa XII, con còste o cite tor angolar: a Loches, a Falaise, a Provins). D'época pì tarda i l'oma ëd castej (Loarre, Goslar, Edingham). Ël dësvlup dël romànich[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant ël dësvlup ëd l'architetura romànica as peulo dserne, truch e branca, quatr fas: un moment protoromànich (955 anviron-1030 anviron) lombard e catalan; na prima età romànica (1030 anviron-1080 anviron) cand ch'as dësvlupo d'arserche formaj e costrutive ant l'àrea antra Lòira e Saòna, an Lombardìa e an Normandìa; na sconda età romànica (1080 anviron-1150 anviron) dë spantiament europengh, con caraterisassion locaj e urban-e; un moment romànich tardiv, findi al 1200 e ancor pì an là, contemporani al prim gòtich dl'Ìsola 'd Fransa, dzortut ëspantià an Provensa, an Almagna e ant la val dla Mòsa. Ël protoromànich[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'ancamin l'arserca architetònica a l'era mach episòdica, ma già da la mità dël sécol ch'a fa X an Lombardìa, ant le region pre-alpin-e, ant ij Pirené e ant la bassa Borgògna a së spantia n'architetura provinsal protoromànica. Costa a pija anspirassion da l'avosà àbside preromànich ëd Sant Ambreus a Milan e a va dapress a la tradission dël ravënnèis e comacin tardiv e dël rétich: as esprim an ritmand j'estern dij batisté e dj'àbside dle cese ëd campagna con ëd fasse, ëd cite arcade e ëd nicie. La prima età romànica[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant la prima età romànica, da banda dlë stil rùstich comasch, ch'a goerna ant j'antern le pilie cilìndriche dla tradission dl'àuta Età ëd mes otonian-a, a nasso d'arserche neuve, ch'a parto da San Michel a Lomel (sconda desen-a dël sécol ch'a fa XI) për rivé a Sant Ambreus a Milan: l'antern a smon un sistema d'arcade con vòlte a crosiera costolonà ch'a pògio ansima a 'd pilie alternà a forma ëd cros. La sconda età romànica[modìfica | modifiché la sorgiss]Con ij coercc a vòlta dla fin dël sécol (për esempi col ëd Sant Ambreus a Milan) as realisa ël prinsipi d'adission orgànica dle campà, ch'a l'era già present ant l'autërnansa dij sostegn lombarda e norman-a.
Antratant a së spantia, dai protòtip ëd Tours e Conques, la tipologìa dla cesa ëd pelerinage dont esempi a son coj ëd Limoges, Tolosa e Santiago.
A-i compariss na scoltura architetònica ch'a s-ciairiss e a dësvlupa ëd fasson didàtica ël simbolism religios dl'architetura e che da le grande abassìe a passa a le catedraj urban-e, con estern pì soagnà. Ël romànich tardiv[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël moment final dël romànich a l'é dzortut present ant l'àrea dla Mòsa, dël Danubi e an Anghiltèra.
A smon un foson ëd portaj, ornà ëd vàire órdin ëd galarìe e pòrti un dzora a l'àutr, e n'organisassion dij volum estern meno sclinta.
Esempi as treuvo ant le catedrai ëd Tournai (an Belgi), d'Ely (an Anghiltèra), Gross Sankt Martin e Sant Apòstoj a Colònia. Moment ëd transission[modìfica | modifiché la sorgiss]Com a-i riva con tuti jë stil d'architetura, a l'é anda-ie sò temp për arpiassé ëdcò ël romànich. Për tiré sù na gròssa costrussion a-i andasìo dij bej agn për question finansiarie, ëd maladìa, ëd temp brut, guère e via fòrt. Dël sécol ch'a fa XIII a-i ero daspërtut ëd gesie dont la costrussion a l'era anandià ma motobin lontan d'esse finìa, antramentr che lë stil gòtich a l'era dapress a nasse. An vàire cas ël romànich a l'é stàit dovrà për la costrussion antrega, ma dj'àotre vire ël passagi al gòtich a l'é rivà basta ampressa për fe-ie intré stë stil neuv an tuta la costrussion. A l'é restane chèich esempi ëd gesie ch'a smon-o tant n'architetura romànica che gòtica an soe struture. La Basìlica ëd Onze Lieve Vrouwe Tenhemelopneming (che ant sël pòst a diso "Gesia ëd Nòstra Cara Sgnora") a l'é n'esempi ëd na transission parej. La strutura da fòra a l'é bele che romànica con soe tor rionde e sò arch mes riond, ma l'andrinta, ch'a l'é stàit finì dapress a la transission, a l'é d'autut gòtich. L'intrada dla fassada a në smon un sempi arch riond romànich, ch'as treuva giontà a capel na fassada motobin gòtica. Variassion regionaj[modìfica | modifiché la sorgiss]Gran Brëtagna[modìfica | modifiché la sorgiss]Ch'a varda Architetura Norman-a. Fransa[modìfica | modifiché la sorgiss]L'architetura romànica a l'é spantiasse an Fransa mersì a j'abassìe. La Borgògna a l'era ël sénter dla vita dij monio fransèis; un-a dj'abassìe Beneditin-e pì avosà dl'Età 'd Mes europenga a l'era a Cluny. Ëdcò la pràtica dël romiagi a l'ha giutà a spantié lë stil. Vàire pelerin a passavo për la Fransa antramentr ch'a 'ndasìo a Santiago ëd Compostela. N'esempi: Saint-Benoît-du-Sault ant la provinsa dël Berry. Le scòle romàniche fransèise, ch'a l'han sò deuit particular për minca region, a resto caraterisà da soa varietà ëd vòlte an pera. Spagna[modìfica | modifiché la sorgiss] Lë stil romànich a l'é nassù prima ëd tut ant la penìsola ibérica dij sécoj ch'a fan X e XI, anans ch'as sentèissa l'anfluss ëd Cluny. A së s-ciàira a Lleida, Barslon-a, Taragon-a, Huesca e ant ij Pirené, a l'istess temp ch'a-i nassìa ant ël setentrion d'Italia lòn ch'i disoma "Prim Romànich" ò "Romànich Lombard". A l'é në stil motobin primitiv, dont ij caràter a resto dle muraje motobin ëspësse, l'avèj pa dë sculture e ël dovré dla banda lombarda, visadì un motiv rìtmich fàit ën giugand ant sle serie d'arch ornamentaj. Le vòlte an muradura a son ëstàite adotà tòst an sle sempie struture catalan-e. Lë stil romànich pì clàssich a l'é rivà con l'anfluss ëd Cluny për la Via ëd San Giaco, ch'a la men-a al Dòm ëd Santiago ëd Compostela. A l'é stàit ël Dòm ëd Jaca a feje da model a lë stil romànich ëspagneul dël sécol ch'a fa XII. Sò motiv fondamentaj a son soa particolar ëstrutura dl'àbside e soa session pian-a, soe decorassion "a scach" butà a bande longhe, che jë spagneuj a diso taqueado jaqués. Dëmentrè che ij Règn cristian dë Spagna a së slargavo anvers al meridion, ës model-sì a l'é spantiasse për tuti ij pòst arconquistà, bele che a-i sio sta-ie dle variassion. Ël romànich ëspagneul a mostra ëdcò l'anfluss djë stij spagneuj ch'as dovravo anans dël romànich, dzortut lë stil asturian e Mosaràbich. Ma a coj temp-là an Spagna a-i era ëdcò un fòrt anfluss dl'architetura dij Mòro, com a së s-ciàira da 'nt le vòlte dla Moschéa ëd Córdoba, e dal dovré dj'arch pòli-lobulà. Dël sécol ch'a fa XIII, chèich gesia romànica as alternava già col Gòtich. Polònia[modìfica | modifiché la sorgiss]Andova a l'era malfé trové dla pera, dle vire as dovravo ij mon. N'esempi ëd gesia romànica an mon a l'é la gesia ëd San Giaco a Sandomierz, Polònia. Sta gesia a l'é staita fondà dël 1226 da Iwo Odrowąż e tirà sù da sò anvod St. Jacek Odrowąż. La gesia a l'é fàita an stil romànich, ma ël cioché, tirà sù dël sécol ch'a fa XIV, a l'é già an prim ëstil gòtich. Lombardìa[modìfica | modifiché la sorgiss]An Lombardìa, j'esigense gropà a la divossion dj'arlichie a l'han ëmnà a la costrussion ëd cripte ch'a son rivà a esse dle cese soteranie a tre e sinch navà (catedral d'Àich).
|
