Zamek w Paniowcach
48°37′12″N 26°36′43″E/48,620000 26,611944 Ruiny zamku w Paniowcach, XIX w. | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Inwestor | |
| Rozpoczęcie budowy | |
| Ukończenie budowy |
1590[1] |
| Zniszczono |
1652 |
| Pierwszy właściciel | |
| Kolejni właściciele |
Stanisław Rewera Potocki, Józef Potocki, Stanisław Józef Potocki, Paweł Starzyński |
Położenie na mapie obwodu chmielnickiego  | |
Położenie na mapie Ukrainy  | |
| 48°37′12″N 26°36′43″E/48,620000 26,611944
| |
Zamek w Paniowcach – zamek wybudowany przez Jana Potockiego, wojewodę bracławskiego w drugiej połowie XVI wieku na najwyższym cyplu nad Smotryczem[2] w Paniowcach[3].
Jan Potocki i kalwini
[edytuj | edytuj kod]Jan Potocki, gorliwy promotor nowatorstwa, w 1590 r. założył tu zbór kalwiński, drukarnię i szkołę, która składała się z dwóch oddziałów: niższego i wyższego, zwanego akademią[2]. W 1611 r. po śmierci Jana, podczas oblężenia Smoleńska, zamek otrzymał jego bratanek Stanisław Rewera Potocki[4], syn Andrzeja Potockiego, który także był kalwinem, lecz się nawrócił, zamknął drukarnię i akademię, a budowle zamienił na stajnie. Jan Potocki pochowany został pod kaplicą zamku w Paniowcach[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]W latach 1621 i 1633 warownia otoczona była przez Turków, lecz oparła się tej nawale[2]. W trakcie powstania Chmielnickiego w 1652 r. zamek został zajęty[2], ponieważ członek załogi zachęcony obietnicą zdobycia stopnia pułkownika wojska kozackiego, zdradził i otworzył bramę wjazdową[5] i wpuścił najeźdźców. Zdrajca został ścięty, a załogę wymordowano[2]. Od lat 50. XVII wieku zamek nie był zamieszkany. Kresowy zameczek trochę podźwignął z ruin Józef Potocki[6], hetman wielki koronny. Jego syn Stanisław[7], wojewoda poznański sprzedał jednak Paniowce w 1765 r. Pawłowi Starzyńskiemu, generałowi – lejtnantowi wojsk koronnych i odtąd znajduje się w posiadaniu tej rodziny. W czasie konfederacji barskiej w zrujnowanym zameczku, którego część jeszcze w 1780 r. była zamieszkana, przebywali jakiś czas konfederaci i Antoni Pułaski[2]. Po tych wydarzeniach zamek chylił się ku upadkowi[5] zamieniając się w ruinę. Napoleon Orda narysował zamek, będący już w ruinie[8].
Architektura
[edytuj | edytuj kod]
Obronny zamek w XVI w., o grubych ścianach, kilku dziedzińcach, ogromnych podziemiach, otoczony głębokimi fosami, był budowlą[2] powstałą na planie kwadratu o bokach długości 85 m. Nad brzegiem stał dwupiętrowy budynek mieszkalny, tworzący bok zamku. Na dwóch końcach budynku znajdowały się kwadratowe baszty o bokach długich na 12 m[5]. Naprzeciw również stał budynek tworzący bok zamku z dwupiętrową basztą bramą. Po lewej stronie bramy była kwadratowa wieża z kaplicą kalwińską. Wieża górą była ośmioboczna[5]. Pod koniec XIX wieku pozostały tylko ruiny zamku w postaci olbrzymich ścian, narożników ze śladami wież i wały ziemne. Na miejscu dawnej akademii były stajnia i wozownie. W ścianach znajdowały się kawałki marmurów z napisami, a na zewnątrz dawnej świątyni kamień z dziesięciorgiem przykazań, pamiątka po kalwinach. Kaplica była jakiś czas wykorzystywana przez katolików, a w XIX w. zamieniona została na skład. Świątynia posiadająca ślady malowideł zachowała się w dobrym stanie[2].
Pałac
[edytuj | edytuj kod]Dwukondygnacyjny pałac wzorowany na włoskich willach zbudowany został około 1840 r. przez Kaliksta Starzyńskiego niedaleko ruin zamku[4][2]. Pałac posiadał cztery narożne wieże[1]. Od frontu arkady z czterema kolumnami przedzielone balkonem na piętrze.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Antoni Urbański: Z czarnego szlaku i tamtych rubieży: zabytki polskie przepadłe na Podolu, Wołyniu, Ukrainie. Warszawa: 1928, s. 12.
- ↑ a b c d e f g h i j Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. VII. Warszawa: 1880–1902, s. 839–841.
- ↑ Paniowce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 839.
- ↑ a b Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 9: Województwo podolskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1996, s. 289–298, ISBN 83-04-04268-1, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
- ↑ a b c d Paniowce. [dostęp 2016-12-25].
- ↑ Józef Potocki. genealogia.grocholski.pl. [dostęp 2016-12-25].
- ↑ Stanisław Potocki. genealogia.grocholski.pl. [dostęp 2016-12-25].
- ↑ http://www.castles.com.ua/pan.html Zdjęcie na portalu Castles.ua, z błędnym podpisem głoszącym o białoruskim podróżniku, Napoleonie Ordzie.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zamek w Paniowcach
- Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona