Zamek w Borkach
49°31′N 25°45′E/49,516667 25,750000 Zamek na mapie F. von Miega, XVIII w. | |
| Państwo | |
|---|---|
| Obwód | |
| Miejscowość | |
| Typ budynku | |
| Rozpoczęcie budowy |
XVI w. |
| Zniszczono |
XIX w. |
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego  | |
Położenie na mapie Ukrainy  | |
| 49°31′N 25°45′E/49,516667 25,750000
| |
Zamek w Borkach – zamek obronny z XVI w. w Borkach Wielkich (hromada Borki Wielkie, rejon tarnopolski, obwód tarnopolski) w Ukrainie. Warownia jest najstarszym zabytkiem historycznym w mieście[1].
Topografia
[edytuj | edytuj kod]W XVI w. zamek posiadał wysokie ściany wykonane z dębowych bali, które otaczały budynki mieszkalne i gospodarcze oraz cztery bastiony, które były umieszczone na rogach, z rzędami otworów strzelniczych. Od strony południowo-zachodniej znajdowała się brama wjazdowa wzmocniona ziemnymi wałami, których pozostałości przetrwały do lat 50. XX w.[2]
Zamek został zbudowany na szczycie płaskiego wzgórza o wysokości 326 m n.p.m., które do końca lat 30. XX w. nosiło nazwę „Ohrydek”. Lewy brzeg rzeki Terebny (ukr. Теребна) u podnóża wzgórza tworzył stromy, porośnięty krzewami stok, który do dziś nazywany jest „Krucza”. Doliny rzek Terebna i Hnizna (ukr. Гнізна), które łączą się w tym miejscu, tworzyły mocno podmokły, nieprzejezdny teren. Wraz z budową tamy, do której droga prowadziła łukiem od bramy wjazdowej zamku do młyna wodnego, duży staw miał tu rozlewisko. Od strony północno-wschodniej zamek otoczony był długim, głębokim wąwozem, co utrudniało podejście. Jedynie od strony południowo-wschodniej znajdował się otwarty płaski teren. Kilka kilometrów od tego miejsca wykopano głębokie rowy, wzmocnione grubymi balami, od których pochodzi współczesna nazwa traktu - „Za szańcami” (j. niem. Schanze – „rów, umocnienia ziemne”). Tak zobaczyli zamek jezuiccy misjonarze, którzy odwiedzili Tarnopol w 1608 r. w drodze do Kamieńca[3].
Zamek był wielokrotnie niszczony przez ataki tatarskie[4] i wielokrotnie odbudowywany[5]. Podczas kładzenia fundamentów budynków mieszkalnych przy ulicy Gagarina (sąsiadującej z dawnym zamkiem) w latach 1970-1980 budowniczowie natknęli się na ślady pożarów, fragmenty ze stali, groty strzał, kozackie gliniane fajki i inne artefakty, ale zostały one utracone, ponieważ nie przeprowadzono tam żadnych wykopalisk archeologicznych.
Historia
[edytuj | edytuj kod]9 lipca 1643 r. Aleksander Koniecpolski, syn Stanisława, odwiedził schorowanego Mikołaja Potockiego, hetmana wielkiego koronnego, w zamku boreckim w celu konsultacji w sprawach wojskowych[6].
Latem 1649 r., podczas oblężenia Zbaraża i w wyniku postanowień traktatu zborowskiego, obiekt został doszczętnie zniszczony wraz z miastem, należącym do Mikołaja Potockiego[5].
Akt lustracji dóbr Mikołaja Potockiego (1626-1675), syna Mikołaja, starosty królewskiego, właściciela dóbr zwanych państwem boreckim, z lat 1661-1664 zawiera następujący opis: „Zamek jest otoczony wałem, ale wrogowie go zniszczyli. Jest jednak brama, w której znajduje się komnata z pokojem. Jest tam piec i dobra krypta do przechowywania napojów. Inne domy zostały zniszczone i zburzone. W zamku znajduje się wiklinowa stajnia...”[7]
Pod koniec XVII w. zamek został przebudowany. Wraz z ustaniem najazdów tatarskich po podpisaniu pokoju w Karłowicach 26 stycznia 1699 r.[8] warownia straciła na znaczeniu jako budowla obronna. Dlatego w XVIII w. został odbudowany jako tak zwana „kamienna fortyfikacja”[9]. Wraz z powstaniem starostwa boreckiego zamek stał się siedzibą starosty.
19 sierpnia 1759 r. generał-porucznik hr. Michał St. Kamiński (1688-1770) herbu Ślepowron[10], starosta borecki i zarządca majątku, wydał na zamku akt zezwalający na utworzenie parafii w sąsiedniej wsi Dyczków[11] oraz akt nadania ziemi cerkwi Michała Archanioła w Chodaczkówie[12]. Z czasem zmieniali się właściciele zamku. Ostatnim z tych, którzy otrzymali ziemię borecką wraz z dożywotnim tutejszym starostwem był kasztelan hr. Wiktoryn Zaleski (1765-1796).
Po I rozbiorze Polski w 1772 r. Galicja weszła w skład monarchii habsburskiej. W 1782 r. starostwa zostały zniesione i wprowadzono jednostopniowy podział administracyjny (cyrkuł)[4]. W 1784 r. Wiktoryn Zaleski został zmuszony do wykupienia zamku wraz z miastem od guberni galicyjskiej i przejęcia go na własność[13].
Mapa austriackiego kartografa wojskowego Friedricha von Miega Koenigsreiches Galizien und Lodomerien 1779-1782 wyraźnie pokazuje zarysy zamku boreckiego z czterema bastionami połączonymi solidnym murem[14].
Właściciel zamku i miasta, hrabia Wiktoryn Zaleski, oraz jego kolejni posiadacze, hr. Adam Starzeński (1796-1825) i hr. Franciszek Wodzicki (1825-1840), nie mieszkali w nim na stałe i stopniowo tracili zainteresowanie obiektem. Zamek przestał być własnością i zaczął stopniowo podupadać. Za kolejnych właścicieli, hrabiów Baworowskich i ich potomków, obiekt przestał istnieć. Zamiast niego pojawiło się kilka murowanych domów, które służyły jako administracja dworu i były tymczasową rezydencją właścicieli majątku.
W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. na austriackich wojskowych mapach topograficznych terenu Borek Wielkich widniało jeszcze umowne określenie z j. niem. Schl.(oss), oznaczające zamek, pałac lub majątek bez fortyfikacji obronnych. W 1896 r. ksiądz Petro Bilyński zauważył: „Po zamku nie ma już śladu, tylko bardzo długie doły piwne wykopane w twardej glinie w dość dobrym stanie. Znajduje się tu również dom zarządcy majątku, który został przebudowany z dawnej bramy i nadal nazywany jest portiernią. W czasach pańszczyzny mieszkał tam do 1848 r. urzędnik policyjno-sądowy, a w piwnicy znajdował się tymczasowy areszt. Wokół miejsca, gdzie niegdyś znajdował się zamek, nadal dobrze widoczny jest ziemny czworokątny wał”[15].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Мацелюх Р., Побер Б., Ханас В. Великі Бірки: З глибини віків до наших днів. — Тернопіль : Лілея, 2005. — С. 30.
- ↑ Czołowski A., Janusz B. Przeszłóść i zabytki wojewódstwa Tarnopolskiego. (Nakładem Powiatowej Organizacji Narodowej). — Tarnopol, 1926. — S. 47—54.
- ↑ Brykowska M. Ze studiów nad architekturą z początku XVII wieku wokół Tarnopola // Sztuka ziem wschodnich Rzeczpospolitej XVI—XVIII w., red. J. Lileyko. — Lublin : TN KUL, 2000. — S. 170, 177.
- ↑ a b Grzegorz Rąkowski: Podole Przewodnik krajoznaczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej.. Pruszków: 2006, s. 31, 35. ISBN 83-89188-46-5.
- ↑ a b Борецький замок в селищі Великі Бірки. Замки, відпочинок, оздоровлення, зцілення в Галичині. [dostęp 2024-09-30].
- ↑ Oswięcim S. Dyaryusz 1643—1651. — Kraków : Wyd. Dr. Wiktor Czermak, 1907. — S. 5.
- ↑ Лаба В. Історія села Малий Ходачків від найдавніших часів до 1939 року. — Львів, 2011. — С. 24.
- ↑ Pokój w Karłowicach. [dostęp 2024-09-30].
- ↑ Fortyfikacja złożona z dziedzińca bogatego szlachcica otoczona czworokątnym murem, fosą i wałem z palisadą, wzmocnionym kamiennymi wieżami na rogach i obronną bramą wjazdową
- ↑ Michał Stanisław Kamieński h. Ślepowron (Korwin). [dostęp 2024-09-30].
- ↑ Ерекційна грамота про утворення парохії в с. Дичкові видана Митрополитом Андреєм Шептицьким у Львові 17 серпня 1904 р. — С. 1.
- ↑ ЦДІАЛ України Ф. 159, Оп. 9, Од. зб. 3389, арк. 5.. [dostęp 2012-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-27)].
- ↑ Galizien und Lodomerien (1779—1783) — Перше військове опитування. ЦДІАЛ України Ф. 146, Оп. 86, Од. зб. 1913, арк. 75.. [dostęp 2024-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-27)].
- ↑ Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien. Skala 1: 28800. Wiedeń: Friedrich von Mieg, 1779—1782;, s. 392.
- ↑ Білинський П. Місто Тарнопіль і його околиці // Rocznik kółka naukowego tarnopolskego, rok 1895, cz. III. Tarnopol, 1896. — S. 64.