Przejdź do zawartości

Wisconsin

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy stanu w USA. Zobacz też: inne znaczenia.
Wisconsin
State of Wisconsin
stan
30. stan od 29 maja 1848
Ilustracja
Jesień w hrabstwie Door
Pieczęć Flaga
Pieczęć Flaga
Dewiza: Forward
Państwo

 Stany Zjednoczone

Stolica

Madison

Kod ISO 3166-2

US-WI

Gubernator

Tony Evers (D)

Powierzchnia

169 635 km²[1]

Populacja (2023)
• liczba ludności


5 910 955

• gęstość

42,1 os./km²

Strefa czasowa

UTC-06:00
UTC-05:00

Języki urzędowe

de iure brak
de facto angielski

Położenie na mapie USA
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Mapa stanu

Wisconsin (ⓘwymowa:/wɪˈskɑːnsɪn/) – stan na północy Stanów Zjednoczonych, leżący w regionie Midwest, w Krainie Wielkich Jezior. Położony jest pomiędzy Jeziorem Górnym na północy i jeziorem Michigan na wschodzie. Na zachodzie graniczy ze stanem Minnesota, na południowym zachodzie ze stanem Iowa, na południu z Illinois, a na północnym wschodzie z Michigan.

W czasie kolonizacji europejskiej obszar ten był zamieszkany przez ludy algonkiańskie i siouańskie, takie jak Winebagowie, a dziś jest domem dla jedenastu plemion uznanych przez władze federalne, z których największym są Czipewejowie[2].

Wisconsin ma jedne z największych stad bydła w kraju. Jest największym krajowym producentem sera oraz drugim co do wielkości producentem mleka i masła w kraju. Wisconsin straciło tytuł wiodącego stanu mleczarskiego w 1993 roku na rzecz Kalifornii[3].

W 2019 roku Wisconsin miał najwyższy wśród stanów USA odsetek mieszkańców pochodzenia niemieckiego (36,8%) i polskiego (8,6%)[4].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
  • 1634 – na ziemie przyszłego stanu dotarł francuski badacz Jean Nicolet(inne języki)
  • 1672 – terytorium zostało włączone do kolonialnych posiadłości Francji (część Luizjany)
  • 1763 – własność Wielkiej Brytanii
  • 1783 – Wielka Brytania przekazała terytorium Stanom Zjednoczonym
  • 1812 – Brytyjczycy ostatecznie opuścili Wisconsin
  • 29 maja 1848 – Wisconsin zostało przyjęte do Unii jako 30. stan

Geografia

[edytuj | edytuj kod]

Z powierzchnią 169 635 km² Wisconsin zajmuje 23. miejsce wśród 50 stanów USA i jest nieco większy niż połowa obszaru Polski. Obszar całego stanu jest w większości nizinny i występują tu liczne jeziora polodowcowe. 28 976 km² (17%) powierzchni kraju zajmują powierzchnie wodne, a 46% zajmują lasy.

W stanie znajduje się ponad 15 tysięcy jezior i dużych obszarów leśnych, dzięki czemu liczni turyści regularnie podróżują z Chicago, do sąsiedniego stanu na północy[5][6]. Największe miasta stanu znajdują się na południowym wschodzie.

Północna część stanu jest domem dla lasu narodowego Chequamegon-Nicolet.

Demografia

[edytuj | edytuj kod]
Mapa gęstości zaludnienia

Na podstawie spisu ludności z roku 2020 stwierdzono, że stan Wisconsin liczył 5 893 718 mieszkańców, co oznaczało wzrost o 206 732 (3,6%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[8]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowiły 5,7% populacji, 21,8% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 17,5% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,2% ludności stanu stanowiły kobiety[9].

Język

[edytuj | edytuj kod]

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były[10]:

Rasy i pochodzenie

[edytuj | edytuj kod]

Według danych z 2022 roku, 82,5% mieszkańców stanowiła ludność biała (79,9% nie licząc Latynosów), 6,2% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 5,4% deklarujący przynależność do dwóch lub więcej ras, 2,9% to Azjaci, 0,7% to rdzenna ludność Ameryki i 0,04% to Hawajczycy i pochodzący z innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowili 7,3% ludności stanu[11].

Do największych grup należały osoby pochodzenia niemieckiego (36,9%), irlandzkiego (10,4%), polskiego (8,1%), norweskiego (6,7%), angielskiego (6,3%) i meksykańskiego (5,1%). Do pozostałych większych grup należały osoby pochodzenia włoskiego (202,4 tys.), francuskiego lub francusko–kanadyjskiego (201,7 tys.), „amerykańskiego” (185,3 tys.), szwedzkiego (131,2 tys.), holenderskiego (125,7 tys.), nieokreślonego europejskiego (107,2 tys.), szkockiego lub szkocko–irlandzkiego (83,2 tys.), czeskiego (77,5 tys.), portorykańskiego (65,5 tys.), Hmong (58,5 tys.), szwajcarskiego (51,3 tys.) i duńskiego (50,4 tys.)[11].

Miejscowości

[edytuj | edytuj kod]
Największe miasta w stanie Wisconsin, powyżej 60 000 mieszkańców (2021)[12]
 Osobny artykuł: Obszar metropolitalny Milwaukee.

Na terenie stanu Wisconsin znajdują się 604 miasta (city) i wsie (village), w tym 3 o liczbie ludności przekraczającej 100 000, 95 powyżej 10 000 mieszkańców, a 365 powyżej 1000 mieszkańców (2021 r.)[12].

Lista miejscowości zamieszkanych przez 10 000 lub więcej osób (2021 r.)[12]:

Religia

[edytuj | edytuj kod]
Ewangelicko-luterański kościół św. Jana w Milwaukee

Struktura religijna w 2014[13]:

Według The ARDA, w 2020 roku pod względem członkostwa do największych denominacji należały: Kościół katolicki (1 237 tys. członków), Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce (316,2 tys.), Kościół Ewangelicko–Luterański Synodu Wisconsin (209,8 tys.), oraz Kościół Luterański Synodu Missouri (179,5 tys.). Lokalne bezdenominacyjne zbory ewangelikalne zrzeszały 276,9 tys. członków[15].

W 2020 roku stan zamieszkiwało ponad 21 tys. amiszów[15]. Populacja amiszów podwoiła się na początku XXI wieku, ponieważ wiele rodzin wyemigrowało z Pensylwanii, aby uzyskać tańszą ziemię dla swoich rozwijających się rolniczych rodzin[16].

Gospodarka

[edytuj | edytuj kod]
Papiernia Fox River Company w Appleton

Oprócz rolnictwa, budownictwo, przemysł spożywczy, maszynowy i chemiczny są głównymi składnikami produktu krajowego brutto (PKB) stanu[17]. Od ponad wieku gospodarka stanu Wisconsin pozostaje silnie uzależniona od przemysłu papierniczego i poligraficznego[18].

W 2015 roku do największych pracodawców w stanie należą[19]:

Rolnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Pola uprawne w hrabstwie Grant

Urodzajne gleby i silna gospodarka rolna stanu sprawiają, że jest on liderem pod względem wartości rynkowej produktów rolnych[17].

Wisconsin produkując ponad 1,4 mln ton sera rocznie, jest największym producentem w USA, a miasteczko Plymouth jest uznawane za „Światową Stolicę Sera”[20][21]. W 1890 roku Uniwersytet Wisconsin w Madison otworzył pierwszą w kraju szkołę mleczarską[20]. Produkty mleczne przyniosły w 2020 roku 5,7 miliarda dolarów przychodu[22].

Do innych produkowanych na dużą skalę produktów rolnych należą (w nawiasach wielkość sprzedaży w 2020 roku): bydło (1,7 mld $), kukurydza (1,4 mld $), soja (660 mln $), ziemniaki (294,8 mln $), trzoda chlewna (150 mln $), żurawina (136,5 mln $), siano (133,4 mln $), kurze jaja (113,1 mln $) i brojlery (110,9 mln $)[22].

Zasoby naturalne

[edytuj | edytuj kod]

Wysokiej jakości piasek wydobywany w południowo-zachodnim Wisconsin jest wykorzystywany w innych stanach do poszukiwań ropy i gazu[17].

Energia

[edytuj | edytuj kod]

W 2020 r. węgiel stanowił około dwóch piątych produkcji energii elektrycznej w stanie Wisconsin. Jednak produkcja węglowa w stanie systematycznie spada, a przed rokiem 2019 węgiel odpowiadał za ponad połowę produkcji energii. Elektrownie opalane gazem ziemnym przyczyniają się do drugiego co do wielkości udziału w produkcji stanowej i produkują ponad jedną trzecią energii. Dwa obecnie aktywne reaktory jądrowe w elektrowni jądrowej Point Beach dostarczają około 16% produkcji[17].

W 2020 roku odnawialne źródła energii dostarczyły 10% produkcji w stanie Wisconsin. Dziesiątki zapór w całym stanie dostarczają energię hydroelektryczną (5%), a większość zasobów wiatrowych (3%) znajduje się we wschodniej i południowej części stanu[17].

Szkolnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Szkolnictwo wyższe dzieli się na publiczne (stanowe) i prywatne. Sieć systemu uniwersyteckiego w stanie Wisconsin tworzy 26 uniwersytetów z prawem nadawania stopni bakalaureatu, magisterium oraz doktoratu (przeczytaj więcej: University of Wisconsin System(inne języki)) z głównym ośrodkiem uniwersyteckim w stolicy stanu Madison. W stanie Wisconsin jest również sieć 16 koledżów technicznych Wisconsin Technical College System(inne języki) współdziałających z systemem uniwersyteckim (tzw. kredyty zdobyte na koledżu są uznawane na uniwersytecie). Znane uniwersytety i koledże prywatne to: Marquette University(inne języki), Beloit College(inne języki), Viterbo University(inne języki), Lawrence University(inne języki), oraz wiele innych.

Od 1936 r. na Uniwersytecie Wisconsin w Madison wykładana jest filologia polska[23]. Studia na tej uczelni umożliwiają uzyskanie dyplomu studiów licencjackich[24].

 Osobny artykuł: Polonistyka na Uniwersytecie Wisconsin w Madison (University of Wisconsin–Madison).

Polonia w Wisconsin

[edytuj | edytuj kod]

Polskie doświadczenia w Wisconsin różniły się od innych społeczności w USA: większość przybyła przed 1890 rokiem i prawie wszyscy pochodzili z obszarów rządzonych przez Niemcy. Pierwszą dużą osadą polską w Wisconsin była Polonia w hrabstwie Portage w latach 50. XIX wieku[25]. W 1866 roku zbudowali swój pierwszy kościół[26].

W 1900 roku 80% Polaków w Wisconsin pochodziło z obszarów niemieckich. Centrum polskiego życia miejskiego w Wisconsin stało się Milwaukee, które w 1890 roku miało 30 tys. Polaków. Do 1915 r. liczba ta wzrosła do 100 tys. Późniejsze migracje Polaków, począwszy od lat 90. XIX w., zdominowali Polacy austriaccy i rosyjscy[25].

W 2019 roku Polonia w tym stanie stanowi 8,6% ogółu ludności stanu (498,7 tys. osób), co jest najwyższym odsetkiem w Stanach Zjednoczonych. Jednak tylko niewielki odsetek tej grupy Amerykanów polskiego pochodzenia w Wisconsin mówi po polsku i ma głębsze związki z Polską[27].

Największa grupa Polonii mieszka w hrabstwie Milwaukee (94,7 tys.), gdzie stanowią 10% populacji. Najwyższy odsetek Polaków występuje w takich hrabstwach, jak: Portage (29,7%), Marathon (16,8%), Trempealeau (15,4%), Marinette (14,1%), Waukesha (13,2%) i Oconto (13,2%)[27].

Polska Bazylika św. Jozafata w Milwaukee.

Osoby polskiego pochodzenia

[edytuj | edytuj kod]

Znani duchowni i inne osoby powiązane z Kościołem katolickim, to: Jerome Listecki (od 2010 roku arcybiskup Milwaukee), Henry Theophilus Howaniec, David Zubik, Paweł Piotr Rhode, Raphael Fliss i Donald Biliński.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).
  2. ↑ American Indians in Wisconsin – Overview [online], Wisconsin Department of Health Services, 12 sierpnia 2014 [dostęp 2021-08-23] (ang.).
  3. ↑ Brandon Gaille, 19 Wisconsin Dairy Industry Statistics, Trends & Analysis [online], BrandonGaille.com, 12 kwietnia 2018 [dostęp 2021-08-22] (ang.).
  4. ↑ Wisconsin Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs) [online], worldpopulationreview.com [dostęp 2021-08-22].
  5. ↑ Jim Lacy, Who has more lakes: Minnesota or Wisconsin? [online], State Cartographer’s Office, 28 maja 2019 [dostęp 2021-08-22] (ang.).
  6. ↑ Area Tourists Still Going To Lake Geneva Despite Wisconsin On Chicago’s Travel Quarantine List [online], 4 sierpnia 2020 [dostęp 2021-08-22] (ang.).
  7. ↑ Laura, There’s Something Incredible About These 10 Rivers In Wisconsin [online], OnlyInYourState, 22 października 2015 [dostęp 2021-08-22] (ang.).
  8. ↑ Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020 [online], 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2021-08-17].
  9. ↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: Wisconsin; United States [online], census.gov [dostęp 2021-08-21] (ang.).
  10. ↑ Data Center Results [online], apps.mla.org [dostęp 2019-02-17].
  11. ↑ a b 2022: ACS 5-Year Estimates Data Profiles (DP05/DP02) [online], data.census.gov [dostęp 2024-11-08] (ang.).
  12. ↑ a b c City and Town Population Totals: 2020–2021. U.S. Census Bureau. [dostęp 2023-05-13]. (ang.).
  13. ↑ Religion in America: U.S. Religious Data, Demographics and Statistics [online], Pew Research Center [dostęp 2019-02-17] (ang.).
  14. ↑ W nawiasie zaznaczono grupy mające ponad 50 tys. członków.
  15. ↑ a b c Wisconsin - State Membership Report (2020) [online], www.thearda.com [dostęp 2024-11-08].
  16. ↑ Wisconsin, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-08-22] (ang.).
  17. ↑ a b c d e Wisconsin – State Energy Profile Analysis – U.S. Energy Information Administration (EIA) [online], eia.gov [dostęp 2021-08-21].
  18. ↑ Wisconsin economy stuck in old-growth industries [online], jsonline.com [dostęp 2021-08-21] (ang.).
  19. ↑ Top 5 Employers in Wisconsin: Which Companies Have the Most Jobs? [online], Newsmax, 3 kwietnia 2015 [dostęp 2021-08-23] (ang.).
  20. ↑ a b Casey Leins, 10 Things to Know About Wisconsin [online], US News, 2019 [dostęp 2021-08-21] (ang.).
  21. ↑ Does Wisconsin make the most cheese in the world? [online], AnswersToAll [dostęp 2021-08-21] (ang.).
  22. ↑ a b Wisconsin’s Top 10 Agricultural Commodities – Farm Flavor [online], farmflavor.com [dostęp 2021-08-21].
  23. ↑ Polish [online], German, Nordic, and Slavic+ [dostęp 2020-09-13].
  24. ↑ Majors [online], German, Nordic, and Slavic+ [dostęp 2020-09-13].
  25. ↑ a b Poles in Wisconsin [online], Wisconsin Historical Society, 3 sierpnia 2012 [dostęp 2021-08-23] (ang.).
  26. ↑ Welcome to The Polish Churches Of Milwaukee, Wisconsin [online], The Polish Churches Of Milwaukee WI [dostęp 2021-08-23] (ang.).
  27. ↑ a b 2019: ACS 5-Year Estimates Data Profiles (DP02) [online], data.census.gov [dostęp 2021-08-23].
  28. ↑ Anthony Bukoski [online], wisconsinacademy.org, 25 stycznia 2018 [dostęp 2021-08-23] (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Hrabstwa w stanie Wisconsin

Flag of Wisconsin

Miejscowości w Wisconsin, USA
powyżej 50 000 mieszk.
15 000-50 000 mieszk.
poniżej 15 000 mieszk.
(w tym obszary niemunicypalne)

Flaga stanowa Wisconsin

Podział administracyjny Stanów Zjednoczonych
Stany
Dystrykt federalny
Terytoria zależne
Nieinkorporowane terytoria stowarzyszone
Nieinkorporowane terytoria zorganizowane
Nieinkorporowane terytoria niezorganizowane
Inkorporowane terytorium niezorganizowane:

Flaga Stanów Zjednoczonych

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wisconsin&oldid=75183123”