Uwłaszczenie chłopów

Grigorij Miasojedow: Czytanie manifestu 19 lutego 1861 roku reformy uwłaszczeniowej Aleksandra II

Uwłaszczenie chłopów – reformy przeprowadzone głównie w XIX wieku nadające chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię, połączone ze zniesieniem obciążeń feudalnych (pańszczyzna, czynsz).

Historia uwłaszczenia

Uwłaszczenie było niezbędnym warunkiem wkroczenia na drogę rozwoju kapitalistycznego, uwalniało bowiem chłopów od zależności feudalnych i pozwalało zasilić rozwijające się miasta oraz przemysł. Ponadto oznaczało modernizację i unowocześnianie samego rolnictwa.

Uwłaszczenie mogło nastąpić:

• za odszkodowaniem (z rekompensatą finansową dla feudała),
• bez odszkodowania (bez tejże rekompensaty).

Odszkodowanie mógł wypłacić osobiście uwłaszczony chłop lub Skarb Państwa. W tym przypadku władze często „ukrywały” sumy odszkodowawcze w podwyższonych podatkach chłopskich, przez co realnie włościanin ponosił koszty rekompensat.

W Rosji na mocy reformy uwłaszczeniowej cara Aleksandra II Romanowa z 1861 roku, 22 558 748 chłopów zyskało wolność osobistą: nie mogli być już przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży, zastawu i darowizny. Właściciele ziemscy stracili prawo do dowolnego przesiedlania i karania chłopów. Z kolei chłopi otrzymali prawo podejmowania aktywności przemysłowej i handlowej, zawierania umów, kształcenia się, zawierania związków małżeńskich, nabywania dóbr, przechodzenia do stanów mieszczańskiego i kupieckiego.

Przepisy ukazu carskiego z 1864 roku o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim zapewniały uwłaszczenie pełne i natychmiastowe za odszkodowaniem, objęły wszystkie grunty znajdujące się w posiadaniu chłopów, we wszystkich rodzajach dóbr (dobra szlacheckie, dobra duchowne) oraz nakładały na uwłaszczonych chłopów podatki gruntowe. Dotyczyły one przede wszystkim kmieci, zagrodników i chałupników osadzonych dotychczas na tzw. "gruntach włościańskich". Reformy nie objęły natomiast gruntów karczmarzy, młynarzy, gajowych i służby dworskiej, które były wydzielone z gruntów folwarcznych. Ukaz nie załatwiał sprawy serwitutów dworskich, pozwalając na ich likwidację w drodze dobrowolnej umowy między chłopami a dziedzicem, z wynagrodzeniem dla chłopów.

Wprowadzenie carskiego uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim, poprzedził Manifest 22 stycznia zapowiadający uwłaszczenie i zniesienie pańszczyzny. Pomimo że uwłaszczenia chłopów polskich nie udało się wprowadzić Tymczasowemu Rządowi Narodowemu, żandarmeria powstańcza (żandarmi narodowi) surowo karała szlachtę i oficjalistów, wymuszających na chłopach odrabianie zniesionej pańszczyzny lub płacenie czynszu.

Procesy uwłaszczeniowe zachodziły w Europie już od XV wieku i przebiegały według trzech modeli:

• Model angielski – polegał na stopniowej likwidacji wielkiej własności ziemskiej i podziale ziemi. Proces ten trwał w Anglii od XV do XVIII wieku.
• Model francuski – polegał na długotrwałym procesie przechodzenia od rent naturalnej i odrobkowej do renty pieniężnej oraz likwidowaniu stosunków feudalnych w trybie rewolucji. Dekrety z lat 1789–1794 stały się podstawą prawną zniesienia panujących stosunków feudalnych, a chłopi stali się właścicielami użytkowanych gospodarstw bez wykupu.
• Model pruski – polegał na zachowaniu wielkiej własności ziemskiej i wykupie włościan z pańszczyzny z nadaniem im ziemi na własność. Była to tzw. „pruska droga do kapitalizmu”, czyli odgórne, stopniowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem w latach 1808–1872, z zapewnieniem przewagi ekonomicznej i politycznej ziemiaństwa, tak by nie zmienić rewolucyjnie podstaw gospodarki państwa. Przejawiało się to między innymi tym że ziemianin z 1 morgi ziemi folwarcznej płacił 1 grosz srebrny i 5 fenigów podatku, natomiast chłop z 1 morgi ziemi płacił 6 groszy i 7 fenigów podatku. Nawet urzędnicy pruscy stwierdzali, że są to nadmierne ciężary fiskalne nakładane na chłopów.

Zobacz też

• rugi chłopskie
• zniesienie niewolnictwa
• poddaństwo

Bibliografia

• Stanisław Berger: Mała encyklopedia rolnicza. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1964.
• Jan Borkowski: Chłopi polscy w dobie kapitalizmu. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981. ISBN 83-01-02081-4.
• Artur Korobowicz, Wojciech Witkowski: Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918). Wolters Kluwer Polska: 2016. ISBN 978-83-8107-821-4.
• Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
• W. Bruce Lincoln: The Great Reforms. Autocracy, Bureaucracy and the Politics of Change in Imperial Russia. Dekalb: Northern Illinois University Press, 1990. ISBN 0-87580-155-2. OCLC 21376939. (ang.).
• Antoni Mączak: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. O.Ż. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981.
• Bogusław Pacek, Jan Suliński: Od Napoleona do III RP. Szkice z dziejów 200 lat żandarmerii Wojska Polskiego. Warszawa: 2013. ISBN 978-83-11-12807-1.