Psalterium
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 314.122 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| instrument strunowy szarpany | |
| Podobne instrumenty | |
Psalterium, psałterium, psalterion (dawniej szaltarz, zaltarz, zołtarz[1]) – dawny instrument muzyczny z grupy chordofonów[2][3][4]; rodzaj cytry[2]. Popularny w średniowiecznej Europie[3][5], znany w kulturze perskiej i hebrajskiej od starożytności[6]; zaczął zanikać w epoce renesansu[3]. Odmianą psalterium jest cytra uderzana – cymbały[2][7][8].
Budowa i technika gry
[edytuj | edytuj kod]Terminem psalterium określano w średniowieczu instrumenty składające się z płaskiego pudła rezonansowego i równolegle nad nim rozciągniętych strun[9]. Kształt korpusu – w zależności od czasu zbudowania i regionu geograficznego – był trapezoidalny, prostokątny lub trójkątny[2][3]; na średniowiecznych malowidłach i ilustracjach często ma kształt tzw. świńskiej głowy – trójkąta ze ściętymi narożnikami i wklęsłymi krawędziami dwóch boków[7][10], a czasami formę ptasiego skrzydła (półpsalterium, ala bohemica[8])[11][12]. Kilka strun (pojedynczych bądź w potrójnych chórach[13]) rozpiętych było nisko nad płytą rezonansową, na dwóch szerokich podstawkach[2]. Struny wykonywano z metalu (mosiądzu, srebra lub miedzi) lub z jelit zwierzęcych[13]. Instrument nigdy nie miał znormalizowanego stroju[14]. W płycie rezonansowej znajdował się przynajmniej jeden otwór rezonansowy (w „świńskiej głowie” trzy lub cztery[10]) ozdobiony rozetką[2]. Na psalterium grano trzymając je przy piersi i szarpiąc struny palcami (pojedynczo bądź akordowo, jak w technice rasgueado[15]), rzadziej trzymając płasko na kolanach i uderzając pałeczkami[2][3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Według Sachsa psalterium przeniknęło do średniowiecznej Europy z Bliskiego Wschodu, gdzie od starożytności, na terenach Egiptu grano na cytrze szarpanej kanun, a na terenach Półwyspu Arabskiego i Iranu – na cytrze uderzanej, cymbałach santir[11]. Pierwotny, grecki termin psaltērion w Grecji odnosił się do harfy, później używany był przez długi okres na określenie kilku rodzajów instrumentów strunowych. Grecka nazwa w średniowiecznej Europie rozpowszechniła się w łacińskiej formie psalterium. W miarę upływu czasu, jej znaczenie zawęziło się do cytry szarpanej[16]. Psalterium rozpowszechniło się w średniowieczu bardziej w zachodnich i południowych regionach Europy, cymbały – we wschodnich i południowych[11][6]. Według Drobnera psalterium rozwinęło się w średniowiecznej Europie z monochordu, poprzez zwielokrotnienie liczby strun i ustalenie pozycji podstawków[17].
Kamiński, powołując się na źródła historiograficzne, wzmiankował Hermenryka Augieńskiego, mnicha z Ellwangen, który w 1. połowie IX wieku, w jednym ze swoich listów do opata St. Gallen wspomniał instrument wykorzystywany przez Słowian zachodnich podczas tańców, a który określił mianem psalterium[18]. Najstarsze przedstawienie instrumentu znajduje się na płaskorzeźbie z 1184 w Portalu Chwały katedry w Santiago de Compostela[11].
Od XII wieku psalterium używane było przez truwerów, trubadurów i minnesingerów[8]; razem fidelami, dudami, szałamają, harfą, lirą korbową i chrottą stanowiło podstawę instrumentarium XIII-wiecznego kuglarza w Prowansji[19]. W średniowieczu nie uformował się specyficzny repertuar dla psalterium; używane ono było do gry solowej i do akompaniamentu, w muzyce świeckiej i kościelnej, na traktach, w środowiskach mieszczańskich oraz na dworach królewskich[13][20]. Instrument wchodził prawdopodobnie w skład zespołu muzycznego utrzymywanego przez królową Aldonę Annę Giedyminównę[21].
W późnym średniowieczu psalterium wprowadzone zostało do muzyki ludowej[8], a w epoce renesansu, nie mogąc sprostać wymaganiom muzyki profesjonalnej, zniknęło z rezydencji i dworów monarszych[13][22].
Mimo braku zastosowania w muzyce klasycznej instrument był nadal wykorzystywany w nowożytności, a jego konstrukcja była udoskonalana i dostosowywana, żeby spełnić wymogi stroju równomiernie temperowanego. W wyniku ekspansji terytorialnej będącej następstwem wielkich odkryć geograficznych instrument przedostał się na tereny Ameryki Łacińskiej. Wykształcone tam psalterium miało zazwyczaj 24 struny w poczwórnych, strojonych w unisonach chórach. Struny rozciągnięte były na dwóch lub trzech podzielonych na krótkie odcinki podstawkach. Instrument obejmował zakres trzech oktaw[23].
W nowożytności, muzykę z wykorzystaniem psalterium tworzyli m.in. kompozytorzy włoscy: Emanuele Barbella, Niccolò Jommelli, Carlo Ignazio Monza oraz Florido Ubaldi, i hiszpańscy: Vicente Adán, Braulio Canales oraz Gaspar Esmit[23].
Współcześnie psalterium wykorzystywane jest sporadycznie w muzyce ludowej i wykonawstwie muzyki dawnej. Regionalne odmiany zachowały się m.in. w formach arabskiego kanun[23], rosyjskich gusli[24], fińskich kanteli[25], francuskiego épinette des Vosges[26], estońskich kanneli, łotewskich kokli i litewskich kanklės[27].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 72.
- ↑ a b c d e f g Baculewski et al. 2006 ↓, s. 725.
- ↑ a b c d e Ekiert 2006 ↓, s. 415.
- ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 22.
- ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 22, 91.
- ↑ a b Sikorski 1975 ↓, s. 91.
- ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 98.
- ↑ a b c d Buchner 1995 ↓, s. 71.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 40.
- ↑ a b Buchner 1995 ↓, s. 63, 68, 76, 78.
- ↑ a b c d Sachs 2005 ↓, s. 277.
- ↑ Buchner 1995 ↓, s. 71, 75, 276.
- ↑ a b c d McKinnon i in. 2020 ↓, 2. The instrument: medieval and Renaissance.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 278.
- ↑ McKinnon i in. 2020 ↓, lead.
- ↑ McKinnon i in. 2020 ↓, 1. The ancient Greek and Latin terms.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 97–98.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 39.
- ↑ Buchner 1995 ↓, s. 59.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 59, 68.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 57.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 85.
- ↑ a b c McKinnon i in. 2020 ↓, 3. Baroque, Classical and modern.
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 330.
- ↑ Buchner 1995 ↓, s. 277.
- ↑ Buchner 1995 ↓, s. 310.
- ↑ Rossing 2010 ↓, 7.5 Acoustical Study of Carved Baltic Psalteries.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Alexander Buchner: Encyklopedia instrumentów muzycznych. Racibórz: R.A.F. SCRIBA, 1995. ISBN 83-85578-71-4.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
- Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
- James W. McKinnon i inni, Psaltery, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2020, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.22494 [dostęp 2024-05-25] (ang.).
- Thomas D. Rossing: The Science of String Instruments. Nowy Jork, NY: Springer, 2010. DOI: 10.1007/978-1-4419-7110-4. ISBN 978-1-4419-7109-8.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- psalterium w serwisie YouTube – Leszek Pelc, prezentacja psalterium
- Le psaltérion médiéval w serwisie YouTube – Baptiste Chopin, kompozycje Donata Da Casciego i Guillauma de Machaua