Prawo do samoobrony

Prawo do samoobrony (ang. right of self-defense, fr. droit de légitime défense, hiszp. derecho de legítima defensa, ros. право на самооборону) – prawo do odparcia agresji przez państwo.

V Konwencja Haska z 1907 dotycząca praw i obowiązków mocarstw i osób neutralnych w razie wojny lądowej w art. 10 głosi, że nie może być uważany za czyn wrogi (ang. hostile act, fr. acte hostile) fakt, jeśli państwo neutralne użyje siły dla odparcia usiłowania naruszenia jego neutralności.

Traktat wersalski w art. 10 zobowiązywał członków Ligi Narodów szanować i chronić przed wszelką napaścią z zewnątrz obecną całość terytorialną i niezależność polityczną wszystkich członków Ligi a zatargi rozwiązywać pokojowo. Art. 12 zakazywał uciekać się do wojny przed upływem 3 miesięcy od decyzji rozjemczej lub sądowej albo sprawozdania Rady Ligi. Art. 15.7 dozwalał członkom Ligi zastrzec sobie prawo takiego działania, jakie uznają za niezbędne w obronie prawa i sprawiedliwości w sytuacji gdyby Radzie nie udało się doprowadzić do jednomyślnego przyjęcia sprawozdania przez wszystkich swych członków, poza przedstawicielami stron spór wiodących. Art. 16 uznawał członka Ligi rozpoczynającego wojnę wbrew zobowiązaniom Paktu za dopuszczającego się aktu wojennego (act of war) przeciw wszystkim członkom Ligi, zaś obowiązkiem Rady będzie zalecić poszczególnym zainteresowanym rządom, jakim kontyngentem sił wojskowych, morskich i lotniczych każdy z członków Ligi ma współdziałać w siłach zbrojnych przeznaczonych do tego, aby wymusić poszanowanie zobowiązań Ligi^[1].

Pakt reński w art. 2 postanawiał, że Niemcy i Belgia oraz Niemcy i Francja zobowiązują się we wzajemnych stosunkach nie wszczynać napaści, nie dokonywać inwazji ani nie uciekać się do wojny z wyjątkiem skorzystania z prawa do uprawnianej obrony (legitimate defence) tzn. odparcia niesprowokowanego aktu agresji (unprovoked act of aggression) będącego pogwałceniem art. 1 Paktu reńskiego, bądź działania w myśl art. 16 Paktu Ligi bądź działania w wyniku decyzji podjętej przez Zgromadzenie lub przez Radę Ligi Narodów lub w wykonaniu artykułu 15 ustęp 7 Paktu Ligi Narodów, pod warunkiem, że w tym ostatnim przypadku działanie jest skierowane przeciwko państwu, które pierwsze zaatakowało.

Pakt Brianda-Kellogga nakazywał rezygnację z rozstrzygania sporów międzynarodowych w drodze wojny bez sprecyzowania sankcji za zlekceważenie tego zakazu.

Karta Narodów Zjednoczonych w art. 2.4 głosi, że Wszyscy członkowie powinni w swych stosunkach międzynarodowych powstrzymywać się od stosowania groźby lub użycia siły przeciw nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej^[2] któregokolwiek państwa, lub wszelkiego innego sposobu, niezgodnego z zasadami Narodów Zjednoczonych.^[3]

Wg art. 39 Rada Bezpieczeństwa stwierdza istnienie zagrożenia lub naruszenia pokoju, bądź aktu agresji, oraz udziela zaleceń lub decyduje, jakie środki należy zastosować w myśl artykułów 41 i 42 w celu utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Wg art. 41 może ona zadecydować, jakie zarządzenia, nie pociągające za sobą użycia siły zbrojnej, należy zastosować dla wykonania jej decyzji, oraz może zażądać od członków Organizacji Narodów Zjednoczonych zastosowania takich środków. Artykuł 42 zezwala na użycie siły na mocy decyzji Rady, gdy uzna ona to za konieczne dla utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Art. 51 głosi Nic w niniejszej Karcie nie może uchybiać niepozbywalnemu^[4] prawu do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej na któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony będą natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Przedmiotem ataku w tej definicji jest państwo, brak natomiast pewności czy agresorem może być wyłącznie inne państwo lub ich grupa, czy także organizacja terrorystyczna.

Art. 8 bis i 25 ust 3. bis dodane w 2010 r. do Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego precyzują, iż odpowiedzialność za agresję (ograniczoną do aktu, który swoim charakterem, wagą i skalą stanowi oczywiste naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych) ponosić może wyłącznie osoba mogąca efektywnie sprawować kontrolę lub kierująca politycznymi lub zbrojnymi działaniami państwa, co zawęża pojęcie agresora do państw^[5]. Karane jest planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i wykonanie agresji (planning, preparation, initiation or execution).

Warunkiem koniecznym dla podjęcia legalnej samoobrony jest uprzednie wystąpienie zbrojnej napaści. Dopuszczalność podjęcia działań przed zaistnieniem faktu zbrojnej napaści, gdy atak wydaje się być nieuchronny jest przedmiotem sporów wśród znawców zagadnienia. W każdym wypadku działania podejmowane w ramach wyprzedzającej samoobrony muszą być zgodne z kryteriami proporcjonalności i konieczności zakreślonymi w sprawie Caroline z 1837 r.^[6] W wyroku wydanym w tej sprawie sąd orzekł dopuszczalność działań w ramach samoobrony wyprzedzającej, pod warunkiem spełnienia:

1) kryterium proporcjonalności – działania obronne muszą być odpowiednie do środków zastosowanych przez agresora, a współcześnie także zgodne z międzynarodowym prawem humanitarnym, oraz

2) kryterium konieczności – zagrożenie jest nieuchronne a środki pokojowe są niewystarczające dla jego eliminacji^[7]

Przypisy

↑ Projektowany w ramach Ligi Protokół w sprawie pokojowego regulowania sporów międzynarodowych z 2 października 1924 w art. 2 zobowiązywał Strony do powstrzymania się wojny z wyjątkiem przypadku odpierania aktu agresji lub działania w porozumieniu z Radą i Zgromadzeniem Ligi Narodów zgodnie z postanowieniami Paktu i niniejszego Protokołu. Tekst ang. i fr. Protocol for the Pacific Settlement of International Disputes, October 2, 1924, przekład polski Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego - Tom pierwszy: 1917-1926 Poznań 1989, nr 100, s. 421 - 430.
↑ W tekście ang. territorial integrity or political independence.
↑ Cele te określa art. 1 Karty : zachowanie międzynarodowego pokoju, rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, międzynarodowe współdziałanie w rozwiązywaniu zagadnień o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie.
↑ W tekście ang. inherent right (niezbywalne prawo) podobnie w ros. неотъемлемое право, we fr. droit naturel (prawo przyrodzone), zaś w hiszp. derecho inmanente (prawo immanentne czyli nieodłączne).
↑ Nie jest jednak przesądzone, że zbrodnia agresji nie może zostać popełniona również przez podmioty niepaństwowe (np. członek uzbrojonej grupy terrorystycznej, zorganizowanego ruchu powstańczego, ugrupowania toczącego wojnę narodowowyzwoleńczą). Grupa Robocza wypowiedziała się w tej kwestii, przyjmując na tyle szerokie znaczenie wymogu przywództwa (leadership requirement) umieszczonego w art. 25 ust. 3 bis, że nawet osoba, która formalnie nie sprawuje istotnej władzy (np. przemysłowiec) także będzie mogła ponieść odpowiedzialność karną przed MTK za zbrodnię agresji. (Propozycja definicji zbrodni agresji, warunków wykonywania jurysdykcji przez MTK i elementów definicji zbrodni agresji s.151). Brak przy tym wymogu piastowania przez sprawcę wysokich stanowisk państwowych (Definicja zbrodni agresji s.48). Osoby takie, jak przemysłowcy oraz przywódcy religijni (których wpływ na postępowanie niektórych państw jest wszechogarniający), mogą być objęte zakresem tego przepisu tylko, jeżeli będą w stanie wywierać wpływ na działania państwa w taki sam sposób, jak przywódcy polityczni i wojskowi (Zbrodnia agresji w prawie międzynarodowym. Stan po nowelizacji Statutu Rzymskiego MTK s.296).
↑ Legalna wojna? Prawne aspekty potencjalnego zbrojnego ataku na Iran. Statek Caroline wykorzystywany przez obywateli USA do wspierania kanadyjskich rebeliantów został zniszczony w nocy 29 grudnia 1837 r. przez ekspedycję brytyjską, kiedy cumował w porcie po amerykańskiej stronie granicy (zginął jeden obywatel USA). Incydent wywołał zdecydowany protest rządu amerykańskiego zarzucającego Brytyjczykom naruszenie amerykańskiego terytorium i zapoczątkował długotrwałą wymianę korespondencji dyplomatycznej pomiędzy stronami. Do zaostrzenia sporu doszło na skutek zatrzymania przez władze amerykańskie w 1840 r. na terytorium Stanów Zjednoczonych Alexandra McLeoda, podwładnego rządu brytyjskiego, podejrzanego o udział w ekspedycji.
↑ Terroryzm morski w świetle międzynarodowego prawa karnego s. 171, Militaryzacja i zbrojenia kosmosu s. 173n, Materiały do prawa międzynarodowego. Jak oświadczył ówczesny sekretarz stanu Daniel Webster aby skutecznie powoływać się na przedstawioną argumentację, rząd brytyjski musiał wykazać konieczność samoobrony, natychmiastowej, nieodpartej, nie pozostawiającej wyboru środka, ani chwili na zastanowienie (to show a necessity of self-defense, instant, overwhelming, leaving no choice of means, and no moment for deliberation) i że działanie, uzasadnione koniecznością samoobrony, musi być ograniczone przez tę konieczność i jednoznacznie się w niej mieścić (the act, justified by the necessity of selfdefense, must be limited by that necessity, and kept clearly within it.) The Caroline Case.

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Działanie w samoobronie w świetle współczesnego prawa międzynarodowego - refleks doktryny ‘wojny sprawiedliwej’
Prawnomiędzynarodowe aspekty samoobrony
Dopuszczalne przypadki użycia sił zbrojnych w świetle prawa międzynarodowego (podana tu informacja o początku wojny koreańskiej jest nieścisła)
Prewencyjna samoobrona - prawo, czy usankcjonowanie napaści?
Samoobrona w ujęciu Instytutu Prawa Międzynarodowego. michal-kowalski.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-16)].
Egzekwowanie prawa międzynarodowego przy użyciu siły
Prawo do samoobrony jako środek zwalczania terroryzmu
Zasada prawa do samoobrony we współczesnym prawie konfliktów zbrojnych

[1] Projektowany w ramach Ligi Protokół w sprawie pokojowego regulowania sporów międzynarodowych z 2 października 1924 w art. 2 zobowiązywał Strony do powstrzymania się wojny z wyjątkiem przypadku odpierania aktu agresji lub działania w porozumieniu z Radą i Zgromadzeniem Ligi Narodów zgodnie z postanowieniami Paktu i niniejszego Protokołu. Tekst ang. i fr. Protocol for the Pacific Settlement of International Disputes, October 2, 1924, przekład polski Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego - Tom pierwszy: 1917-1926 Poznań 1989, nr 100, s. 421 - 430.

[2] W tekście ang. territorial integrity or political independence.

[3] Cele te określa art. 1 Karty : zachowanie międzynarodowego pokoju, rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, międzynarodowe współdziałanie w rozwiązywaniu zagadnień o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie.

[4] W tekście ang. inherent right (niezbywalne prawo) podobnie w ros. неотъемлемое право, we fr. droit naturel (prawo przyrodzone), zaś w hiszp. derecho inmanente (prawo immanentne czyli nieodłączne).

[5] Nie jest jednak przesądzone, że zbrodnia agresji nie może zostać popełniona również przez podmioty niepaństwowe (np. członek uzbrojonej grupy terrorystycznej, zorganizowanego ruchu powstańczego, ugrupowania toczącego wojnę narodowowyzwoleńczą). Grupa Robocza wypowiedziała się w tej kwestii, przyjmując na tyle szerokie znaczenie wymogu przywództwa (leadership requirement) umieszczonego w art. 25 ust. 3 bis, że nawet osoba, która formalnie nie sprawuje istotnej władzy (np. przemysłowiec) także będzie mogła ponieść odpowiedzialność karną przed MTK za zbrodnię agresji. (Propozycja definicji zbrodni agresji, warunków wykonywania jurysdykcji przez MTK i elementów definicji zbrodni agresji s.151). Brak przy tym wymogu piastowania przez sprawcę wysokich stanowisk państwowych (Definicja zbrodni agresji s.48). Osoby takie, jak przemysłowcy oraz przywódcy religijni (których wpływ na postępowanie niektórych państw jest wszechogarniający), mogą być objęte zakresem tego przepisu tylko, jeżeli będą w stanie wywierać wpływ na działania państwa w taki sam sposób, jak przywódcy polityczni i wojskowi (Zbrodnia agresji w prawie międzynarodowym. Stan po nowelizacji Statutu Rzymskiego MTK s.296).

[6] Legalna wojna? Prawne aspekty potencjalnego zbrojnego ataku na Iran. Statek Caroline wykorzystywany przez obywateli USA do wspierania kanadyjskich rebeliantów został zniszczony w nocy 29 grudnia 1837 r. przez ekspedycję brytyjską, kiedy cumował w porcie po amerykańskiej stronie granicy (zginął jeden obywatel USA). Incydent wywołał zdecydowany protest rządu amerykańskiego zarzucającego Brytyjczykom naruszenie amerykańskiego terytorium i zapoczątkował długotrwałą wymianę korespondencji dyplomatycznej pomiędzy stronami. Do zaostrzenia sporu doszło na skutek zatrzymania przez władze amerykańskie w 1840 r. na terytorium Stanów Zjednoczonych Alexandra McLeoda, podwładnego rządu brytyjskiego, podejrzanego o udział w ekspedycji.

[7] Terroryzm morski w świetle międzynarodowego prawa karnego s. 171, Militaryzacja i zbrojenia kosmosu s. 173n, Materiały do prawa międzynarodowego. Jak oświadczył ówczesny sekretarz stanu Daniel Webster aby skutecznie powoływać się na przedstawioną argumentację, rząd brytyjski musiał wykazać konieczność samoobrony, natychmiastowej, nieodpartej, nie pozostawiającej wyboru środka, ani chwili na zastanowienie (to show a necessity of self-defense, instant, overwhelming, leaving no choice of means, and no moment for deliberation) i że działanie, uzasadnione koniecznością samoobrony, musi być ograniczone przez tę konieczność i jednoznacznie się w niej mieścić (the act, justified by the necessity of selfdefense, must be limited by that necessity, and kept clearly within it.) The Caroline Case.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]