Mitteleuropa

Mitteleuropa, granice kulturowe i polityczne

Mitteleuropa (z niem. Europa Środkowa) – niemieckie sformułowanie oznaczające Europę Środkową, niejednokrotnie używane także w innych językach i mające kilka różnych znaczeń. Stosowane m.in. jako pojęcie historyczne, opisujące program polityczny określający cel wojenny Niemiec podczas I wojny światowej, zakładający dominację Cesarstwa Niemieckiego nad Europą Środkową i jej eksploatację przez Niemcy, aneksję terytoriów zamieszkanych w większości przez nieniemiecką ludność autochtoniczną oraz stopniową germanizację miejscowych ludów.

Koncepcja Mitteleuropy (jedności regionu środkowoeuropejskiego) powstała w XIX wieku w Austro-Węgrzech. Została wyrażona po raz pierwszy w 1848 przez austriackiego ministra Feliksa zu Schwarzenberga.

Koncepcja Naumanna

Mapa przedstawiająca niemieckie plany polityczne wobec Europy Środkowej i Wschodniej po Traktacie brzeskim z 9 lutego 1918, Traktacie brzeskim z 3 marca 1918 i Traktacie bukaresztańskim z 7 maja 1918

     Niemcy i ich sojusznicy

     Część Polski i Armenii przeznaczona do aneksji przez Niemcy/Turcję

     Półautonomiczne państwa pod kontrolą Niemiec - w przyszłości planowana aneksja

     Państwa gospodarczo i administracyjnie zależne od Niemiec

     Ukraina - pod gospodarczą kontrolą Niemiec

     Planowana Republika Tatarska - niemiecki obszar osiedleńczy

     Państwa politycznie i gospodarczo związane z Niemcami

     Planowana Republika Zakaukaska - politycznie związana z Niemcami

     Półautonomiczne państwa kozackie wewnątrz Rosji - niemiecka strefa wpływów

„Mapa przyszłości Europy. Wizja senna niemieckiego rezerwisty Kutschkego” autorstwa Albana Rumanna z 1915.

Temat jedności Europy Środkowej podejmowała również koncepcja polityki niemieckiej sformułowana w 1915 przez politologa Friedricha Naumanna, ogłoszona w książce Mitteleuropa. W jej myśl ta część Europy miała stać się podporządkowanym państwu niemieckiemu tworem gospodarczo-politycznym. W swym programie Naumann popierał również germanizację oraz madziaryzację tego regionu . Wysuwano także żądania stworzenia na Krymie niemieckiego państwa kolonialnego oraz dążono do skolonizowania państw bałtyckich.

Koncepcja Cesarstwa Niemieckiego

Rządzące elity polityczne Niemiec zaadaptowały ideę Mitteleuropy podczas I wojny światowej przy wytyczaniu celów wojennych oraz planów nowego porządku europejskiego po ewentualnym zwycięstwie Państw Centralnych . Mitteleuropę tworzyłyby marionetkowe państwa (w tym Królestwo Polskie) pod polityczną, gospodarczą i wojskową kontrolą Rzeszy. Rejon miał być wykorzystywanym gospodarczo zapleczem imperium niemieckiego, a jego zasoby miały służyć rywalizacji z Anglią na arenie światowej w celu uzyskania pozycji wiodącego mocarstwa. Organizacja gospodarcza opierałaby się na dominacji Niemiec, które narzuciłyby szereg korzystnych dla siebie umów gospodarczych z podległymi im satelickimi państwami, takimi jak Ukraina czy Polska. Liczono również na to iż nastroje klasy pracującej w Niemczech mogą być uspokojone przy pomocy aneksji terytorialnych, osadnictwa oraz lepszej kondycji gospodarczej Niemiec. Populacja na podporządkowanych terenach stopniowo byłaby germanizowana, także poprzez czystki etniczne na ludności rodzimej i równoległe osadnictwo niemieckie . Niemiecki plan Mitteleuropy podczas I wojny światowej przewidywał znaczną aneksję terytorium Polski (tzw. polskiego pasa granicznego) i wypędzenie z tych terytoriów Polaków oraz Żydów, zastępowanych stopniowo kolonistami niemieckimi . Sama Polska miała być stopniowo germanizowana, także poprzez zmniejszenie populacji polskiej na skutek klęsk głodu. Częściowa realizacja tych planów miała swoje odzwierciedlenie w traktacie brzeskim, który usankcjonował gospodarczą i militarną dominację Niemiec na Ukrainie.

Koncepcja federalizacji

Austro-Węgry, mapa etniczna, rok 1911

Mitteleuropa, mapa wyznaniowa, rok 1901

Koncepcja federalizacji Austro-Węgier podjęta została jeszcze w połowie 1918 r., jako ostatnia próba zachowania Monarchii w całości. Nowa konstytucja państwa zakładać miała federację krajów koronnych rządzonych przez odrębnych monarchów z dynastii Habsburgów. W Polsce środowisko monarchistyczne za odpowiedniego kandydata do korony uznało Karola Habsburga. Politycznie koncepcja Mitteleuropy straciła znaczenie po I wojnie światowej, kiedy Austro-Węgry rozpadły się na szereg samodzielnych państw, a Niemcy utraciły znaczną część swego terytorium. Obecnie Mitteleuropa jest pojęciem głównie geograficznym, choć funkcjonuje także jako nostalgiczne określenie terenów tworzących niegdyś Austro-Węgry (od Lwowa po Triest). Wobec faktycznej klęski militarnej państw centralnych, w tym wielonarodowej monarchii austro-węgierskiej, zaistniały warunki do odzyskania lub uzyskania niepodległości przez wiele narodów Europy Centralnej i Wschodniej.

Zobacz też

• Lebensraum
• Federacja Wschodnioeuropejska

Bibliografia

• JörgJ. Brechtefeld JörgJ., Mitteleuropa and German Politics: 1848 to the Present, Basingstoke: Macmillan, 1996, ISBN 0-333-65390-4 .
• ChrisCh. Cook ChrisCh., JohnJ. Stevenson JohnJ., Leksykon historii Europy XX wieku, 1900–2004, WłodzimierzW. Gałąska (tłum.), Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, ISBN 83-05-13363-X .
• JürgenJ. Frölich JürgenJ., Friedrich Naumanns „Mitteleuropa”. Ein Buch, seine Umstände und seine Folgen, [w:] Rüdiger vomR. Bruch (red.), Friedrich Naumann in seiner Zeit, Berlin: De Gruyter, 2000, DOI: 10.1515/9783110800531.245, ISBN 3-11-016605-4 .
• ImanuelI. Geiss ImanuelI., Tzw. polski pas graniczny 1914–1918. Przyczynek do niemieckiej polityki wojennej w czasie I wojny światowej, Warszawa: PWN, 1964 .
• Hein ErichH.E. Goemans Hein ErichH.E., War and Punishment: The Causes of War Termination and the First World War, Princeton, NJ: Princeton University Press, 2000 .
• IzabelaI. Goworowska-Puchala IzabelaI., Mitteleuropa. Rdzeń Starego Kontynentu, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 1997, ISBN 83-7174-113-8, OCLC 69500886 .
• MaciejM. Górny MaciejM., Concept of Mitteleuropa, [w:] OliverO. Janz (red.), 1914–1918-online: International Encyclopedia of the First World War, Berlin: Wolny Uniwersytet Berliński, 18 września 2015 [dostęp 2024-09-18] .strona główna serwisu
• LeonL. Grosfeld LeonL., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach 1914–1918, Warszawa: PWN, 1962 .
• Robert AdolfR.A. Kann Robert AdolfR.A., A History of the Habsburg Empire, 1526–1918, wyd. 2, Berkeley: University of California Press, 1977 .
• Richard W.R.W. Kapp Richard W.R.W., Bethmann-Hollweg, Austria-Hungary and Mitteleuropa, 1914–1915, „Austrian History Yearbook”, 19 (1), 1983, s. 215–236, DOI: 10.1017/S0067237800001065 .
• GrzegorzG. Kucharczyk GrzegorzG., Prusy, Rzesza i Mitteleuropa. Wokół niemieckiego tła Aktu 5 listopada 1916 r., „Historia Slavorum Occidentis”, 13 (2), 2017, s. 29–41, DOI: 10.15804/hso170202, ISSN 2084-1213 .
• AntoniA. Kukliński AntoniA. (red.), Problematyka przestrzeni europejskiej, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rewasz, 1997, ISBN 83-85557-36-9, OCLC 836983892 . Brak numerów stron w książce
• CzesławC. Madajczyk CzesławC., Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1961 .
• Henry CordH.C. Meyer Henry CordH.C., Mitteleuropa: In German Thought and Action 1815–1945, Haga: Martinus Nijhoff, 1955, ISBN 978-94-015-1361-6 .
• PiotrP. Mikietyński PiotrP., Niemiecka droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwa Polskiego (1914–1916), Kraków: Historia Iagellonica, 2009 .
• JanuszJ. Pajewski JanuszJ., Mitteleuropa. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Poznań 1959 .
• NormanN. Stone NormanN., The Austro-German Alliance, 1914–18, [w:] Roy ArnoldR.A. Prete, KeithK. Neilson (red.), Coalition Warfare: An Uneasy Accord, Waterloo, ON: Wilfrid Laurier University Press, 1983, s. 17–28, ISBN 978-0-88920-672-4 .
• Paul R.P.R. Sweet Paul R.P.R., Germany, Austria-Hungary and Mitteleuropa; August 1915–April 1916, [w:] HugoH. Hantsch, AlexanderA. Novotny (red.), Festschrift für Heinrich Benedikt überreicht zum 70. Geburtstag, Wiedeń: Notring der Wissenschaftlichen Verbände Österreichs, 1957, s. 180–212 .
• JanJ. Vermeiren JanJ., The First World War and German National Identity: The Dual Alliance at War, Cambridge: Cambridge University Press, 2016, ISBN 978-1-107-03167-8 .