Ludwik Zejszner

Ludwik Zejszner
Data i miejsce urodzenia	1805 ; Warszawa
Data i miejsce śmierci	3 stycznia 1871 ; Kraków
	profesor nauk geograficznych
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1829 ; Uniwersytet w Getyndze
Uczelnia	Uniwersytet Jagielloński; Akademia Medyko-Chirurgiczna w Warszawie
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ludwik Zejszner (ur. 1805 w Warszawie, zm. 3 stycznia 1871 w Krakowie) – polski geolog, paleontolog, geograf, kartograf i krajoznawca, prekursor kartografii geologicznej w Polsce. W pracach publikowanych po niemiecku zapisywał swoje nazwisko jako Ludwig Zeuschner^[1].

Życiorys

Syn nadwornego aptekarza króla Poniatowskiego. Studiował na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim, a potem na uniwersytetach w Berlinie i Getyndze. Na tej ostatniej obronił doktorat z krystalografii w 1829 r.^[2]

W 1829 r. został kierownikiem katedry mineralogii na Uniwersytecie Jagiellońskim, którą kierował do 1833 r., gdy został zdymisjonowany za posiadanie polskiej prasy niepodległościowej z okresu powstania listopadowego. Następnie do 1837 r. był dyrektorem górnictwa Wolnego Miasta Krakowa. W okresie 1838–1847 mieszkał w Warszawie, gdzie zajmował się własną pracą naukową. Po Wiośnie Ludów powrócił w 1848 na Uniwersytet Jagielloński, gdzie pracował do 1857 r. Od tegoż 1857 r. zatrudniony w warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej, a następnie w warszawskim państwowym biurze geologicznym, gdzie wykonywał mapy geologiczne i badał złoża na terenie Kongresówki. Tu związał się ze stronnictwem Wielopolskiego i przeszedł do służby rządowej jako urzędnik do specjalnych poruczeń. Po upadku powstania styczniowego, którego był przeciwnikiem, powrócił do Galicji. Następnie pracował w karpackim przemyśle naftowym aż do 1870 r., kiedy to powrócił do Krakowa. 3 stycznia 1871 r. został zamordowany przez osobę, którą przyjął na służbę. Powód zbrodni nie został wyjaśniony – w grę wchodził motyw rabunkowy lub polityczny^[3]. Pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie^[4] (pas 23, płd.).

Działalność naukowa

W swoich badaniach geologicznych specjalizował się przede wszystkim w Karpatach i Górach Świętokrzyskich. W latach 1829–1856 systematycznie badał Tatry, a ze swoich wszystkich publikacji ok. jedną czwartą poświęcił ich geologii. Za jego główną pracę w tej dziedzinie należy uznać Rzut oka na budowę geologiczną Tatrów (Warszawa 1842)^[5]. W 1843 r. towarzyszył w wycieczkach w Tatry i Góry Świętokrzyskie wybitnemu brytyjskiemu geologowi i stratygrafowi Roderickowi Murchisonowi. W 1844 r. w Berlinie opublikował, choć anonimowo, pierwszą w dziejach szczegółową mapę geologiczną Tatr, która została potem wykorzystana w mapie geologicznej Europy Środkowej Murchisona z 1845 r., a następnie w mapie geologicznej całego imperium austriackiego autorstwa Haidingera z 1847 r. Jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na dawne zlodowacenie Tatr i prowadził badania w tym kierunku^[6]. Zajmował się również hipsometrią, klimatem i hydrografią Tatr, tatrzańskim nazewnictwem i kulturą górali tatrzańskich^[5].

Eksplorował również Pasmo Babiogórskie. Na szczycie Babiej Góry stanął 31 sierpnia 1830 r., jako pierwszy zapisując jego nazwę w formie Diabła Kuchnia^[7]. W 1849 r. jako jeden z pierwszych polskich naukowców odbył i opisał podróż do źródeł Wisły i na Baranią Górę. W latach 50 i 60. XIX w. wykonał 9 arkuszy mapy geologicznej Gór Świętokrzyskich. W sumie był autorem 146 prac naukowych i szeregu mniejszych publikacji. Prowadził też badania paleontologiczne m.in. nad jurajskimi ślimakami z wapieni w Inwałdzie.

Autor podręcznika mineralogii, podręcznika paleontologii^[8], książki popularnonaukowej Geologia do łatwego zastosówania[!] (1856), tłumacz z niemieckiego monografii Humboldta pt. Kosmos. Członek korespondent Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego (1846–1870)^[9].

Oprócz prac geologicznych sporządził liczne opracowania etnograficzne, zwłaszcza ludów karpackich, w tym wydał Pieśni ludu Podhalan, czyli górali tatrowych polskich (1845).

Upamiętnienie

Na jego cześć nazwano rodzaj ramienionogów jurajskich Zeuschneria Smirnova, 1975^[10], którego gatunek typowy pochodzi z badanego wcześniej przez Zeuschnera odsłonięcia w Inwałdzie. Natomiast nazwa rodzajowa Zejszneria Siemiradzki, 1922 (ramienionóg dewoński, poprawna nazwa Carinatina Nalivkin, 1930)^[11] została uznana za nomen oblitum (łac. "nazwa zapomniana"); jest to dość rzadki przypadek, kiedy po spełnieniu kilku szczególnych warunków i wbrew ogólnym regułom nomenklatury zoologicznej jako poprawną przyjmuje się nazwę późniejszą

Ponadto na cześć L. Zejsznera nazwano kilkanaście gatunków kopalnych zwierząt i roślin^[12], między innymi:

Rhynchonella zeuschneri Zittel, 1870 (ramienionóg jurajski z obszaru współczesnych Pienin, obecna nazwa Lacunosella zeuschneri)^[13];
Chonetes zeuschneri Sobolew, 1909 (ramienionóg dewoński z obszaru współczesnych Gór Świętokrzyskich, obecna nazwa Devonaria zeuschneri)^[14];
Vielicyathus zejszneri Morycowa & Roniewicz, 1987 (koralowiec mioceński z okolic Wieliczki)^[15].

Katalog zbiorów L. Zejsznera z dewonu Gór Świętokrzyskich^[16]^[17] zestawił Józef Siemiradzki. Kolekcja ta jest przechowywana w Państwowym Muzeum Przyrodniczym we Lwowie (d. Muzeum im. Dzieduszyckich).

Jego imieniem nazwano też Schronisko Górskie PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich

Przypisy

↑ L.L. Zeuschner L.L., Geognostische Beschreibung der mittleren devonischen Schichten zwischen Grzegorzowice und Skaly-Zagaje bei Nowa Slupia, „Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft”, 21, 1869, 263-274. .
↑ Marek Graniczny, Joanna Kacprzak, Halina Urban i Piotr Krzywiec. Ludwik Zejszner – wybitny człowiek i przyrodnik, jeden z pionierów kartografii geologicznej w Polsce. „Przegląd Geologiczny”. 55 (11), s. 925-932, 2007.
↑ Szerzej opisuje sprawę Widacki, 1992.
↑ Jan WiktorJ.W. Tkaczyński Jan WiktorJ.W. (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 329, ISBN 978-83-233-4527-5 .
↑ ^a ^b Houdek Ivan, Bohuš Ivan: Osudy Tatier, Šport, Bratislava 1976, s. 68
↑ Szaflarski Józef: Poznanie Tatr. Szkice z rozwoju wiedzy o Tatrach do połowy XIX wieku, Warszawa 1972
↑ Omylak Józef: Z dziejów poznania i ochrony, w: "Światy Babiej Góry", wyd. Babiogórski Park Narodowy i Wydawnictwo "Grafikon", Zawoja 2002, s. 153
↑ L.L. Zejszner L.L., Paleontologia polska. Opis zoologiczny, botaniczny i geologiczny wszystkich zwierząt i roślin skamieniałych polskich do poznania warstw ziemi służący wraz z wizerunkami wszystkich gatunków rysowanemi z natury, Warszawa: Nakładem Redakcyi Biblioteki Warszawskiéj, 1846 [zarchiwizowane z adresu] .
↑ Provinzial-Handbuch der Königreich Galizien und Lodomerien für das Jahr 1850, s. 560; 1851, s. 625; 1852, s. 610; 1853, s. 618; 1854, s. 634; Handbuch des Lemberger Sttathalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1855, s. 462; 1856, s. 208; 1857, s. 356; 1858, s. 250; 1859, s. 267; 1860, s. 270; 1861, s. 402; 1862, s. 414; 1863, s. 425; 1864, s. 434; 1865, s. 447; 1865, s. 462; Galizisches Provinzial-Hanbuch für das Jahr 1868, s. 808; 1869, s. 532; Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1870, s. 569;
↑ T.N.T.N. Smirnova T.N.T.N., Revision of the Upper Tithonian brachiopods from Inwałd (Polish Carpathians), „Acta Geologica Polonica”, 25 (1), 1975, s. 115–139 .
↑ P.P. Copper P.P., Atrypida, [w:] R.L.R.L. Kaesler (red.), Treatise on Invertebrate Paleontology, Part H, Brachiopoda (revised), Vol. 4, 2002, s. 1375–1474, ISBN 0-8137-3108-9 .
↑ M.M. Syniawa M.M., Biograficzny słownik przyrodników śląskich. Część 1, Katowice 2000, s. 234 .
↑ W.W. Barczyk W.W., Rhynchonellid brachiopods from the Upper Tithonian and Lower Berriasian of the Pieniny Klippen Belt, „Acta Geologica Polonica”, 29 (1), 1979, s. 5158 .
↑ A.A. Baliński A.A., A.T.A.T. Halamski A.T.A.T., Pre-Taghanic (Lower to lower Middle Givetian) brachiopods from Miłoszów in the Holy Cross Mountains (Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 93 (1), 2023, s. 3–102 .
↑ E.E. Morycowa E.E., E.E. Roniewicz E.E., Scleractinian corals from the Middle Miocene salt deposits in Carpathian Foredeep, Poland, „Acta Palaeontologica Polonica”, 32 (1–2), 1987, s. 105–119 .
↑ J.J. Siemiradzki J.J., Zbiory L. Zejsznera z kieleckiego dewonu, „Sprawozdanie Komisyi fizjograficznej”, 43 (3), 1909, s. 62–94 .
↑ J.J. Siemiradzki J.J., Sur la faune dévonienne des environs de Kielce d’après les collections de feu le professeur L. Zejszner, „Bulletin international de l’Académie des Sciences de Cracovie, Classe des Sciences mathématiques et naturelles”, 1909 (5), 1909, s. 765–770 .

Bibliografia

Marek Graniczny, Joanna Kacprzak, Halina Urban i Piotr Krzywiec. Ludwik Zejszner – wybitny człowiek i przyrodnik, jeden z pionierów kartografii geologicznej w Polsce. „Przegląd Geologiczny”. 55 (11), s. 925-932, 2007.
Jan Widacki: Stulecie polskich detektywów. Kraków: Wydawnictwo Wawelskie, 1992. ISBN 83-85347-04-6.
Stanisław Salmonowicz, Janusz Szwaja, Stanisław Waltoś: Pitaval krakowski. Kraków: Wydawnictwo Literackie Kraków, 1974, s. 258-275.

Linki zewnętrzne

Prace Ludwika Zejsznera w języku polskim dostępne w Sieci (Katalog HINT)
Prace Ludwika Zejsznera w języku niemieckim dostępne w Sieci (baza danych ZOBODAT)
Dzieła Ludwika Zejsznera w bibliotece Polona

[1] L.L. Zeuschner L.L., Geognostische Beschreibung der mittleren devonischen Schichten zwischen Grzegorzowice und Skaly-Zagaje bei Nowa Slupia, „Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft”, 21, 1869, 263-274. .

[graniczny_et_al-2] Marek Graniczny, Joanna Kacprzak, Halina Urban i Piotr Krzywiec. Ludwik Zejszner – wybitny człowiek i przyrodnik, jeden z pionierów kartografii geologicznej w Polsce. „Przegląd Geologiczny”. 55 (11), s. 925-932, 2007.

[3] Szerzej opisuje sprawę Widacki, 1992.

[4] Jan WiktorJ.W. Tkaczyński Jan WiktorJ.W. (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 329, ISBN 978-83-233-4527-5 .

[H&B-5] Houdek Ivan, Bohuš Ivan: Osudy Tatier, Šport, Bratislava 1976, s. 68

[6] Szaflarski Józef: Poznanie Tatr. Szkice z rozwoju wiedzy o Tatrach do połowy XIX wieku, Warszawa 1972

[7] Omylak Józef: Z dziejów poznania i ochrony, w: "Światy Babiej Góry", wyd. Babiogórski Park Narodowy i Wydawnictwo "Grafikon", Zawoja 2002, s. 153

[8] L.L. Zejszner L.L., Paleontologia polska. Opis zoologiczny, botaniczny i geologiczny wszystkich zwierząt i roślin skamieniałych polskich do poznania warstw ziemi służący wraz z wizerunkami wszystkich gatunków rysowanemi z natury, Warszawa: Nakładem Redakcyi Biblioteki Warszawskiéj, 1846 [zarchiwizowane z adresu] .

[9] Provinzial-Handbuch der Königreich Galizien und Lodomerien für das Jahr 1850, s. 560; 1851, s. 625; 1852, s. 610; 1853, s. 618; 1854, s. 634; Handbuch des Lemberger Sttathalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1855, s. 462; 1856, s. 208; 1857, s. 356; 1858, s. 250; 1859, s. 267; 1860, s. 270; 1861, s. 402; 1862, s. 414; 1863, s. 425; 1864, s. 434; 1865, s. 447; 1865, s. 462; Galizisches Provinzial-Hanbuch für das Jahr 1868, s. 808; 1869, s. 532; Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1870, s. 569;

[10] T.N.T.N. Smirnova T.N.T.N., Revision of the Upper Tithonian brachiopods from Inwałd (Polish Carpathians), „Acta Geologica Polonica”, 25 (1), 1975, s. 115–139 .

[11] P.P. Copper P.P., Atrypida, [w:] R.L.R.L. Kaesler (red.), Treatise on Invertebrate Paleontology, Part H, Brachiopoda (revised), Vol. 4, 2002, s. 1375–1474, ISBN 0-8137-3108-9 .

[12] M.M. Syniawa M.M., Biograficzny słownik przyrodników śląskich. Część 1, Katowice 2000, s. 234 .

[13] W.W. Barczyk W.W., Rhynchonellid brachiopods from the Upper Tithonian and Lower Berriasian of the Pieniny Klippen Belt, „Acta Geologica Polonica”, 29 (1), 1979, s. 5158 .

[14] A.A. Baliński A.A., A.T.A.T. Halamski A.T.A.T., Pre-Taghanic (Lower to lower Middle Givetian) brachiopods from Miłoszów in the Holy Cross Mountains (Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 93 (1), 2023, s. 3–102 .

[15] E.E. Morycowa E.E., E.E. Roniewicz E.E., Scleractinian corals from the Middle Miocene salt deposits in Carpathian Foredeep, Poland, „Acta Palaeontologica Polonica”, 32 (1–2), 1987, s. 105–119 .

[16] J.J. Siemiradzki J.J., Zbiory L. Zejsznera z kieleckiego dewonu, „Sprawozdanie Komisyi fizjograficznej”, 43 (3), 1909, s. 62–94 .

[17] J.J. Siemiradzki J.J., Sur la faune dévonienne des environs de Kielce d’après les collections de feu le professeur L. Zejszner, „Bulletin international de l’Académie des Sciences de Cracovie, Classe des Sciences mathématiques et naturelles”, 1909 (5), 1909, s. 765–770 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]