Lubowla (Słowacja)

Lubowla
Stará Ľubovňa
Herb	Flaga
Państwo	Słowacja
Kraj	preszowski
Powiat	Lubowla
Burmistrz	Ľuboš Tomko
Powierzchnia	30,79 km²
Wysokość	532 m n.p.m.
Populacja (2023); • liczba ludności; • gęstość	; 15 628; 508,91 os./km²
Nr kierunkowy	+421 52
Kod pocztowy	064 01
Tablice rejestracyjne	SL
	Położenie na mapie kraju preszowskiego Lubowla
	Położenie na mapie Słowacji Lubowla
	49°18′N 20°41′E/49,300000 20,683333
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Lubowla, Stara Lubowla^[6] (słow. Stará Ľubovňa, wym. [ˈ s t a r a ː ˈ ʎ u b o v ɲ a ]; węg. Ólubló; niem. Altlublau; łac. Lublovia) – miasto powiatowe we wschodniej Słowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Spisz (na terenie do końca XVIII w. będącym częścią ziemi sądeckiej). Liczy 16 341 mieszkańców (2011), jego powierzchnia wynosi 30,786 km².

Położenie

Lubowla leży na wysokości 545 m n.p.m., w Kotlinie Lubowelskiej między Magurą Spiską na północnym zachodzie, Górami Lubowelskimi na północnym wschodzie i Górami Lewockimi na południu. Stare centrum miasta położone jest w widłach Popradu i jego prawobrzeżnego dopływu, rzeczki Jakubianka. Związany z miastem Zamek Lubowelski wznosi się na północ od miasta, po przeciwnej stronie Popradu. Ok 3 km na południe od miasta, w dolinie Jakubianki, leży wieś Nowa Lubowla.

Przez Lubowlę przebiegają drogi krajowe nr 77 z Bardejowa do Popradu i nr 68 z Preszowa do granicy z Polską kilkanaście kilometrów na północ od miasta. Biegnie tędy również linia kolejowa z Popradu do Nowego Sącza przez granicę z Polską.

Historia

Lubowla jest jednym z najstarszych miast obecnego Spisza. Pierwsza pisemna wzmianka o mieście pochodzi z 1292, z czasów sporu polsko-węgierskiego o południowe tereny ziemi sądeckiej. Wykorzystując stan anarchii na Węgrzech księżniczka Kinga, dążąca do zacieśnienia związków Spisza z Polską, obsadziła ten teren swoimi wojskami, które stacjonowały tam aż do śmierci księżniczki w 1292 r. Potem jednak teren obecnego północnego Spisza, wcześniej będący częścią ziemi sądeckiej, został włączony do Węgier.

Fakt wzmiankowania Lubowli w 1292 r. już jako zorganizowanej jednostki osadniczej świadczy o tym, że musiała ona istnieć już sporo wcześniej. Nie jest wykluczone, że pierwszą osadę funkcjonująca w tym miejscu zniszczył najazd tatarski z lat 1242/43. W następnych latach została ona odbudowana już jako wieś na prawie niemieckim (sołtysim). Na początku XIV w. dziedzicznym sołtysem Lubowli był kasztelan nowo wybudowanego (zapewne w latach 1295–1300) Zamku Lubowelskiego Tomasz Seczi^[7].

W 1364 król Ludwik nadał Lubowli prawa miejskie i obdarzył miasto wieloma przywilejami. W 1412, na mocy umowy zawartej w Lubowli, miasto to, wraz z szeregiem innych miast i wsi spiskich weszło w skład tzw. zastawu spiskiego – ziem zastawionych przez Zygmunta Luksemburczyka Władysławowi Jagielle. Z ziem tych utworzono nowe starostwo spiskie, a zamek lubowelski ustanowiono siedzibą polskiego starosty spiskiego. Pod rządami polskich królów miasto rozkwitało, prowadząc handel z Polską. Było miejscem wielu spotkań i rokowań między władcami Polski i Węgier. 11 kwietnia 1556 miasto dotknął katastrofalny pożar, oszczędzając jedynie 6 domów. W 1634 r. w drodze kupna, Lubowla weszła w posiadanie rodu książąt Lubomirskich, któremu zamek zawdzięcza rozbudowę. Lubomirscy ufundowali także zamkową kaplicę^[8]. W ich rękach zamek znajdował się do 1745 r.^[8] W czasie potopu szwedzkiego, w latach 1655–1661, na zamku lubowelskim były ukryte polskie regalia, które przewiózł tam z Zamku Królewskiego na Wawelu hetman Jerzy Sebastian ks. Lubomirski. W 1656 r. zamek w Lubowli odwiedził wracający do kraju z uchodźstwa król Jan II Kazimierz^[8]. W grudniu 1683 r. na zamku przebywał powracający spod Wiednia król Jan III^[8].

Pod władzę królów Węgier – wówczas byli już nimi Habsburgowie – miasto wróciło w 1769, po zagarnięciu starostwa spiskiego i południowej części ziemi sądeckiej przez Marię Teresę. W latach 1778–1876 miasto było częścią prowincji XVI miast spiskich. W 1910 miasto, wg spisów ludności pomijających Polaków liczyło 1,9 tys. mieszkańców, w tym 1,4 tys. Słowaków, 300 Niemców i 200 Węgrów. W połowie listopada 1918 r. założono tu Polską Radę Narodową. Przynależność państwową miał wtedy określić plebiscyt, do którego jednak nie doszło.

Ostatnimi prywatnymi właścicielami zamku w Starej Lubowli i okolicznych dóbr (m.in. miejscowość uzdrowiskowa Drużbaki Wyżne) był ród Zamoyskich, którego przedstawiciele zakupili zamek w 1883 r. Twierdza pełniła funkcje reprezentacyjne, a właściciele mieszkali w kasztelu pod zamkiem. W części pomieszczeń Andrzej Zamoyski urządził małe muzeum polskiej historii zamku, przyczyniając się do ocalenia części wyposażenia z czasów Lubomirskich. Założył także szkołę z językiem polskim. Po przerwie spowodowanej I wojną światową Zamoyscy powrócili do Lubowli w 1920 r., aby przeprowadzić remont niektórych partii zamku. Ostatnim właścicielem zamku był Jan Kanty hr. Zamoyski, żonaty z hiszpańską księżniczką Izabelą de Bourbon. W 1934 na zamku zrestytuowano jurysdykcję polską zakonu św. Łazarza, którego wielkim przeorem został Jan Zamoyski. W czasie II wojny światowej na zamku znajdowała się siedziba Gestapo. Niemcy nałożyli na Zamoyskich rygory aresztu domowego, które nie przeszkodziły im jednak udzielać pomocy okolicznym mieszkańcom i angażować się w ruch oporu^[9]. Po II wojnie światowej zamek i dobra zostały odebrane Zamoyskim i znacjonalizowane przez komunistyczne władze Czechosłowacji.

17 września 2006 na zamku w Lubowli zawiązano konfederację spiską.

Przynależność państwowa

Od uzyskania praw miejskich Lubowla znajdowała się pod panowaniem następujących państw:

1364-1412 – Królestwo Węgier
1412-1569 – Korona Królestwa Polskiego (depozyt Zygmunta Luksemburskiego)
1569-1769 – Rzeczpospolita Obojga Narodów, Korona Królestwa Polskiego (depozyt Zygmunta Luksemburskiego)
1769-1772 – Monarchia Habsburgów, Królestwo Węgier (koniec depozytu Zygmunta Luksemburskiego)
1772-1804 – Monarchia Habsburgów, Królestwo Węgier
1804-1867 – Cesarstwo Austrii, Królestwo Węgier
1867-1918 – Austro-Węgry ( Królestwo Węgier - Kraje Korony Świętego Stefana)
1918-1938 – Pierwsza Republika Czechosłowacka
1938-1939 – Druga Republika Czechosłowacka
1939-1945 – Republika Słowacka
1945-1948 – Trzecia Republika Czechosłowacka
1948-1960 – Republika Czechosłowacka
1960-1990 – Czechosłowacka Republika Socjalistyczna
1990-1992 – Czeska i Słowacka Republika Federacyjna
od 1993 – Republika Słowacka

Przemysł

Obecnie Lubowla jest ośrodkiem przemysłu tekstylnego, metalowego i elektronicznego.

Transport

W Lubowli znajduje się stacja kolejowa.

Zabytki

Ważniejsze zabytki miasta to:

Zamek Lubowelski (Hrad Ľubovňa) – wybudowany pod koniec XIII w. (pierwsza wzmianka z 1311); dobrze zachowany
Muzeum Architektury Ludowej (Skansen w Starej Lubowli) otwarte pod zamkowym wzgórzem w roku 1985, z greckokatolicką drewnianą cerkwią pod wezwaniem św. Michała Archanioła ze wsi Matysowa oraz drewnianymi domami mieszkalnymi z początków XX w., przeniesionymi z różnych miejscowości na terenie północno-wschodniego Spisza
kościół św. Mikołaja – gotycki, z XIII w. (datowany na ok. 1280 r.), przebudowany w drugiej połowie XVII w. w stylu barokowym oraz w XIX w. w stylu klasycystycznym, barokowe wnętrze z późnogotycką chrzcielnicą i rzeźbą Madonny z roku 1360
średniowieczny rynek (Námestie sv. Mikuláša) z renesansowymi i klasycystycznymi domami mieszczańskimi.

Kultura

W mieście jest używana gwara przejściowa słowacko-spiska. Gwara spiska jest zaliczana przez polskich językoznawców jako gwara dialektu małopolskiego języka polskiego, przez słowackich zaś jako gwara przejściowa polsko-słowacka^[10].

Ludzie związani z Lubowlą

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Lubowlą.

Miasta partnerskie

Przypisy

↑ Zoznam zvolených starostov a primátorov podľa obcí, miest a mestských častí. Štatistický úrad Slovenskej republiky, 2014. [dostęp 2017-09-30]. (słow.).
↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 30,79S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).
↑ ^a ^b ^c Statistical Office of the Slovak Republic: Základná charakteristika. 2015-04-17. [dostęp 2022-03-31]. (słow.).
↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.
↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.
↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. KSNG, 2013. s. 264. [dostęp 2017-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
↑ Ivan Chalupecký: Mesto, odkiaľ vládli Spišu [w:] "Krásy Slovenska" R. LXIX, nr 3-4/92, s. 4-7
↑ ^a ^b ^c ^d Zamek Lubowelski [online], www.pinkwart.pl [dostęp 2020-08-28] .
↑ Mówi członek Hiszpańskiej Rodziny Królewskiej [online], niedziela.pl [dostęp 2020-08-28] (pol.).
↑ JúliaJ. Dudášová-Kriššáková JúliaJ., Goralské nárečia z pohľadu súčasnej slovenskej jazykovedy, Prešov: Vydavateľstvo Prešovskej univerzity v Prešove, 2016, s. 20-24, ISBN 978-80-555-1714-8 (słow.).

Linki zewnętrzne

Zdjęcia miasta, zamku i skansenu (słow.)
Lubowla, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 450 .

[zarządzający-1] Zoznam zvolených starostov a primátorov podľa obcí, miest a mestských častí. Štatistický úrad Slovenskej republiky, 2014. [dostęp 2017-09-30]. (słow.).

[2] Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 30,79S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).

[base_info-3] Statistical Office of the Slovak Republic: Základná charakteristika. 2015-04-17. [dostęp 2022-03-31]. (słow.).

[4] Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.

[5] Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.

[ksng-6] Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. KSNG, 2013. s. 264. [dostęp 2017-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].

[ICh-7] Ivan Chalupecký: Mesto, odkiaľ vládli Spišu [w:] "Krásy Slovenska" R. LXIX, nr 3-4/92, s. 4-7

[:0-8] Zamek Lubowelski [online], www.pinkwart.pl [dostęp 2020-08-28] .

[9] Mówi członek Hiszpańskiej Rodziny Królewskiej [online], niedziela.pl [dostęp 2020-08-28] (pol.).

[10] JúliaJ. Dudášová-Kriššáková JúliaJ., Goralské nárečia z pohľadu súčasnej slovenskej jazykovedy, Prešov: Vydavateľstvo Prešovskej univerzity v Prešove, 2016, s. 20-24, ISBN 978-80-555-1714-8 (słow.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]