Józef Zajączek

Józef Zajączek
	; Józef Zajączek, portret pędzla nieznanego malarza polskiego przed 1826 rokiem
	; Świnka
Rodzina	Zajączkowie
Data i miejsce urodzenia	10 marca lub 1 listopada 1752 ; Kamieniec Podolski
Data i miejsce śmierci	28 lipca 1826 ; Warszawa
Ojciec	Antoni Zajączek
Matka	Marianna Cieszkowska
Żona	Aleksandra de Pernet
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons

Józef Zajączek książę herbu Świnka (ur. 10 marca lub 1 listopada^[1] 1752 w Kamieńcu Podolskim, zm. 28 lipca 1826 w Warszawie^[2]) – polski i francuski generał, polityk; poseł województwa podolskiego na Sejm Czteroletni (1790–1792), sekretarz Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej (1791), jakobin polski, w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794) członek Rady Najwyższej Narodowej; od 1795 na emigracji we Francji, uczestnik wojen napoleońskich, od 1807 dowódca 2 Dywizji Księstwa Warszawskiego, w czasie inwazji na Rosję (1812) dowódca V Korpusu Wielkiej Armii; od 1815 namiestnik Królestwa Polskiego, senator wojewoda Królestwa Polskiego (1815)^[3]; wolnomularz.

Wojsko Polskie

Do służby wojskowej wstąpił prawdopodobnie w wieku 16 lat. Został żołnierzem kawalerii oraz adiutantem hetmana koronnego Ksawerego Branickiego.

Brał udział w konfederacji barskiej, pod jej koniec przebywał w Paryżu jako sekretarz posła konfederacji. Po upadku konfederacji wiosną 1774 r. udał się z grupą oficerów (w tym z Kazimierzem Pułaskim) na Bałkany, by walczyć po stronie Turcji przeciw Rosji, jednakże plan ten upadł na skutek klęsk Turcji. Następnie wyjechał do Francji i służył krótko w armii francuskiej. Po powrocie do kraju służył w gwardii przybocznej hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, a następnie w oddziale dragonów w stopniu kapitana. W 1777 r. był już podpułkownikiem dragonów i adiutantem hetmana. Od 1784 r. był posłem na Sejm, gdzie postulował zwiększenie stanu liczebnego i reformy wojska, lecz występował także za zachowaniem wolności szlacheckich. W lutym 1787 r. został dowódcą Regimentu Konnego Buławy Wielkiej Koronnej w randze pułkownika. Jako członek prorosyjskiego stronnictwa Branickiego w 1788 r. uczestniczył pod komendą rosyjską w zdobyciu tureckiej twierdzy Oczaków.

W 1790 r. został posłem województwa podolskiego na Sejm Czteroletni^[4]. W tym okresie porzucił stronnictwo Branickiego i przeszedł na pozycje reformatorskie i patriotyczne stopniowo coraz bardziej się radykalizując. Interesował się zwłaszcza losem chłopów i reformami wojska. Był zwolennikiem Konstytucji 3 maja oraz członkiem^[5] i jednym z sekretarzy Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. 2 maja 1791 roku podpisał asekurację, w której zobowiązał się do popierania projektu Ustawy Rządowej^[6]. Należał do ugrupowania polskich jakobinów. Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 w obronie Konstytucji 3 maja w randze generał-majora. Zasłużył się 18 czerwca w bitwie pod Zieleńcami, dowodząc 3 Pułkiem Straży Przedniej, po której został odznaczony nowo ustanowionym orderem Virtuti Militari. Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej był zwolennikiem kontynuowania walk. Następnie podał się do dymisji i udał na emigrację, skąd jako działacz konspiracji przedpowstańczej niekiedy przyjeżdżał do kraju.

Jako uczestnik insurekcji kościuszkowskiej walczył w bitwach pod Racławicami (po której został awansowany na generał-lejtnanta za dowodzenie lewym skrzydłem), pod Chełmem i pod Gołkowem. Po wzięciu Tadeusza Kościuszki do niewoli przez krótki okres pełnił funkcję Wodza Naczelnego. Wchodził w skład Rady Najwyższej Narodowej, gdzie jako jakobin reprezentował lewicę. Był członkiem Sądu Kryminalnego Wojskowego i komendantem obrony Warszawy. Jego działalność na tym stanowisku, a szczególnie złe przygotowanie obrony Pragi, są krytykowane przez historyków. Nagrodzony złotą obrączką Ojczyzna Obrońcy Swemu nr 6^[7]. Jeszcze przed kapitulacją wyjechał z miasta do Galicji, gdzie przez rok był internowany przez Austriaków.

Służba u Napoleona

Zajączek przedostał się następnie do Francji i awansował na generała armii napoleońskiej. Brał udział w wyprawie Napoleona do Egiptu, gdzie pełnił funkcje gubernatora różnych prowincji oraz walczył z mamelukami, Turkami i Anglikami. Awansował na generała dywizji. Po klęsce Francji w Egipcie od 1802 r. służył we Francji i we Włoszech. W 1806 r. na rozkaz Napoleona organizował wojsko polskie – 1 Legię Północną, następnie od stycznia 1807 r. na ziemi kaliskiej Legię Kaliską, którą dowodził w kampanii pruskiej w 1807 r. – weszła ona następnie w skład wojska Księstwa Warszawskiego jako 2 Dywizja. Podczas wojny polsko-austriackiej 1809 r. Zajączek dowodził różnymi formacjami. W 1812 r. uczestniczył w wyprawie Napoleona na Moskwę dowodząc 16 Dywizją Piechoty, a po kontuzjowaniu księcia Józefa Poniatowskiego objął dowództwo V Korpusu (polskiego) Wielkiej Armii. Został trzykrotnie ranny w bitwie pod Smoleńskiem, walczył w bitwie pod Tarutinem, a w bitwie nad Berezyną stracił prawą nogę. Dostał się do niewoli rosyjskiej.

Nazwisko generała Józefa Zajączka zostało uwiecznione na Łuku Triumfalnym w Paryżu.

W 1807 Napoleon nadał Józefowi Zajączkowi rozległe dobra ziemskie w Kaliskiem, w których generał założył cztery folwarki. Trzy z nich noszą nazwy bitew, w których wziął udział (Fajum, Aleksandria, Racławice), czwarty to rodowe Zajączki. Dochód z klucza opatóweckiego w samym tylko 1807 wyniósł 81.081 złp^[8].

W czasach Księstwa Warszawskiego został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Virtuti Militari^[9].

Namiestnik Królestwa Polskiego

Po klęsce Napoleona mianowany przez cara Aleksandra I generałem piechoty i pierwszym namiestnikiem Królestwa Polskiego, który to urząd sprawował w latach 1815–1826, przy czym cechował się uległością wobec władz rosyjskich i wielkiego księcia Konstantego. W uznaniu tych zasług w 1818 otrzymał od cara tytuł książęcy^[10]^[11].

Józef Zajączek zmarł 28 lipca 1826 w pałacu Namiestnikowskim w Warszawie^[12]. Nabożeństwo żałobne odbyło się 2 sierpnia w kościele Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. Celebrował je biskup sandomierski Adam Prosper Burzyński, a krótkie kazanie wygłosił biskup płocki Adam Michał Prażmowski.

Józef Zajączek został pochowany w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Opatówku, jego serce złożono w warszawskim kościele bernardynów, a pozostałe wnętrzności w katakumbach na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Z polecenia cara Mikołaja I ogłoszono trzydniową żałobę (od 25 września) obowiązującą wszystkich urzędników: „Suknie czarne zwyczajne z krepą u kapelusza, mundury zaś z krepą u lewej ręki, u szpady i u kapelusza”.

Rodzina

Józef Zajączek był synem Antoniego Zajączka herbu Świnka, pułkownika milicji nadwornej Zamoyskich, i Marianny z Cieszkowskich^[13] herbu Dołęga.

Od 1786 Józef Zajączek był żonaty z Aleksandrą de Pernet (1754–1845) pochodzącą z rodziny osiadłych w Polsce uchodźców hugenockich, która poślubiła go po uprzednim rozwodzie z panem Isaure, lekarzem hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Nie mieli dzieci.

Jego młodszym bratem był Ignacy Zajączek (ok. 1756–1810), podczas powstania kościuszkowskiego zastępca członka Rady Najwyższej Narodowej, w okresie Księstwa Warszawskiego dyrektor generalny Dyrekcji Poczt i członek Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Publicznej^[14]^[15].

Bratankami stryjecznymi namiestnika, byli Wincenty Zajączek i Rafał Zajączek^[16] (ten drugi żył w latach 1770–1846, pułkownik Wojska Polskiego, uczestnik kampanii napoleońskich, jest pochowany na Cmentarzu Miejskim w Kaliszu^[17]^[18]). Ich ojcem był Kajetan Zajączek, a dziadkiem Jakub, brat Antoniego Zajączka.

Po śmierci Józefa Zajączka na mocy testamentu z 31 stycznia 1826 jego spadkobiercą został Józef Radoszewski, zięć Ignacego Zajączka^[19]. Car przyznał wdowie po Józefie Zajączku dożywotnią rentę w wysokości 75.230 złotych polskich rocznie (poza przysługującą jej po mężu emeryturą wojskową wys. 24.770 złp).

Odznaczenia

Ojczyzna Obrońcy Swemu (1794)
Order Orła Białego (1 grudnia 1815, Polska)^[20]^[21]
Krzyż Komandorski Orderu Virtuti Militari (1808, Polska)^[20]^[22]
Krzyż Komandorski Orderu Legii Honorowej (1804, Francja)^[20]
Order św. Andrzeja (1816, Rosja)^[20]
Order św. Aleksandra (Rosja)^[20]
Order Świętej Anny I Klasy (Rosja)^[20]
Order Orła Czarnego (11 sierpnia 1819, Prusy)^[23]^[24]
Order Orła Czerwonego (1819, Prusy)^[25]^[26]

Józef Zajączek w literaturze i piosence

Marian Brandys: Generał Arbuz. Warszawa: Iskry, 1988, s. 284. ISBN 978-83-2071-030-4.
Jadwiga Nadzieja: Od jakobina do księcia namiestnika. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1988, s. 267. ISBN 978-83-2160-682-8.
Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. 1752-1826. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975, s. 614.
To o Zajączku śpiewał Przemysław Gintrowski w piosence Książę Józef Poniatowski: „Na murach Lipska legł bitewny pył, A w kraju dźwięczy melodyjka stara, Że ten kto wczoraj jakobinem był, Jutro zostanie namiestnikiem cara.” tekst Jerzy Czech, muzyka Przemysław Gintrowski^[27]

Uwagi

Przypisy

↑ Zajączek Józef, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-10-02] .
↑ Józef Zajączek. [w:] Archiwum Państwowe w Poznaniu [on-line]. [dostęp 2023-08-17].
↑ Diarjusz Senatu z roku 1830–1831, wydał Stefan Pomarański, w: Archiwum Komisji Historycznej, t. XIV, Kraków 1930, s. 452.
↑ Kalendarzyk narodowy y obcy na rok ... 1792. Warszawa: 1791, s. 325.
↑ Adam Skałkowski, Towarzystwo przyjaciół konstytucji 3 maja, Kórnik, 1930, s. 82.
↑ Bronisław Dembiński. W przededniu 3-maja 1791 roku. „Tygodnik Illustrowany”. Nr 1, s. 10–11, 13 stycznia 1906.
↑ Gazeta Rządowa, nr 69 11 września 1794 roku, s. 277.
↑ Józef Raciborski. Opatówek. „Ziemia: miesięcznik krajoznawczy ilustrowany”. 4, s. 120, kwiecień 1922. Warszawa: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.
↑ Krzysztof Filipow, Order Virtuti Militari 1792-1945, Warszawa 1990, s. 40.
↑ Artur Korobowicz, Wojciech Witkowski: Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918). Kraków: Zakamycze, 2003, s. 128. ISBN 83-7333-146-8.
↑ Oskar Flatt: Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym. Warszawa: Drukarnia Gazety Codziennej, 1853, s. 18–20.
↑ Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 18.
↑ Jadwiga Nadzieja: Od jakobina do księcia namiestnika. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1988, s. 6. ISBN 978-83-2160-682-8.
↑ Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 298. ISBN 83-7188-003-0.
↑ Jan Pachoński: Oficerowie Legionów Polskich 1796-1807. T. 2: Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich 1796-1807. Kraków: Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 1998, s. 348–349. ISBN 83-7188-003-0.
↑ Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 31–32, 531. ISBN 83-7188-003-0.
↑ Stanisław Małyszko: Zabytkowe cmentarze przy Rogatce w Kaliszu. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2012, s. 252. ISBN 978-83-62689-09-5.
↑ Pomniki epoki napoleońskiej w Polsce. napoleon.org.pl. [dostęp 2019-10-01]. (pol.).
↑ Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 506. ISBN 83-7188-003-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego. 1820, s. 5.
↑ Marta Męclewska: Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego: 1705-2008. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, 2008, s. 284. ISBN 978-83-7022-178-2.
↑ T. Jeziorowski, The Napoleonic Orders. Ordery Napoleońskie. Warszawa 2018, s. 148.
↑ Liste der Ritter des Königlich Preußischen hohen Ordens vom Schwarzen Adler, s. 18.
↑ Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat: für das Jahr 1821, s. 28.
↑ Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego. 1821, s. 5.
↑ Józefa Zajączka nie ma na liście odznaczonych Orderem Orła Czerwonego na stronach Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat: für das Jahr 1821.
↑ Książę Józef Poniatowski. piosenkaztekstem.pl. [dostęp 2022-07-04].

Linki zewnętrzne

Biografia generała Zajączka
(Nie)znani Polacy – odc. 3: Józef Zajączek Veritas de Historia
Biografia w Rosyjskim Słowniku Biograficznym
Józef ks. Zajączek z Wrzący h. Świnka (ID: sw.13690) M.J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego
Akta dotyczące testamentu gen. Józefa Zajączka Archiwum Państwowe w Poznaniu
Józef Zajączek – dzieła w bibliotece Polona

[1] Zajączek Józef, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-10-02] .

[AZ-2] Józef Zajączek. [w:] Archiwum Państwowe w Poznaniu [on-line]. [dostęp 2023-08-17].

[3] Diarjusz Senatu z roku 1830–1831, wydał Stefan Pomarański, w: Archiwum Komisji Historycznej, t. XIV, Kraków 1930, s. 452.

[Kalend-4] Kalendarzyk narodowy y obcy na rok ... 1792. Warszawa: 1791, s. 325.

[5] Adam Skałkowski, Towarzystwo przyjaciół konstytucji 3 maja, Kórnik, 1930, s. 82.

[6] Bronisław Dembiński. W przededniu 3-maja 1791 roku. „Tygodnik Illustrowany”. Nr 1, s. 10–11, 13 stycznia 1906.

[7] Gazeta Rządowa, nr 69 11 września 1794 roku, s. 277.

[8] Józef Raciborski. Opatówek. „Ziemia: miesięcznik krajoznawczy ilustrowany”. 4, s. 120, kwiecień 1922. Warszawa: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.

[9] Krzysztof Filipow, Order Virtuti Militari 1792-1945, Warszawa 1990, s. 40.

[10] Artur Korobowicz, Wojciech Witkowski: Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918). Kraków: Zakamycze, 2003, s. 128. ISBN 83-7333-146-8.

[oskarf19-11] Oskar Flatt: Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym. Warszawa: Drukarnia Gazety Codziennej, 1853, s. 18–20.

[12] Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 18.

[Rodzice-13] Jadwiga Nadzieja: Od jakobina do księcia namiestnika. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1988, s. 6. ISBN 978-83-2160-682-8.

[14] Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 298. ISBN 83-7188-003-0.

[15] Jan Pachoński: Oficerowie Legionów Polskich 1796-1807. T. 2: Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich 1796-1807. Kraków: Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 1998, s. 348–349. ISBN 83-7188-003-0.

[16] Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 31–32, 531. ISBN 83-7188-003-0.

[17] Stanisław Małyszko: Zabytkowe cmentarze przy Rogatce w Kaliszu. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2012, s. 252. ISBN 978-83-62689-09-5.

[18] Pomniki epoki napoleońskiej w Polsce. napoleon.org.pl. [dostęp 2019-10-01]. (pol.).

[19] Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 506. ISBN 83-7188-003-0.

[rw1820-20] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego. 1820, s. 5.

[KOOB-21] Marta Męclewska: Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego: 1705-2008. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, 2008, s. 284. ISBN 978-83-7022-178-2.

[no-22] T. Jeziorowski, The Napoleonic Orders. Ordery Napoleońskie. Warszawa 2018, s. 148.

[Liste-23] Liste der Ritter des Königlich Preußischen hohen Ordens vom Schwarzen Adler, s. 18.

[Handbuch-24] Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat: für das Jahr 1821, s. 28.

[rw1821-25] Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego. 1821, s. 5.

[czerw-26] Józefa Zajączka nie ma na liście odznaczonych Orderem Orła Czerwonego na stronach Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat: für das Jahr 1821.

[27] Książę Józef Poniatowski. piosenkaztekstem.pl. [dostęp 2022-07-04].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]