Gibbonowate

Gibbonowate
	Hylobatidae
	J.E. Gray, 1870
	; Przedstawiciel rodziny – gibbon białoręki (Hylobates lar)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	gibbonowate
	Typ nomenklatoryczny
	Hylobates Illiger, 1811
Synonimy
	Hylobatinæ Blyth, 1863; Hylobatina J.E. Gray, 1870; Tylogluta Haeckel, 1866; Hylobatinae: Gill, 1872; Hylobatidæ: Blyth, 1875; Hylobatoidea: Thenius, 1969; Yuanmoupithecinae Urciuoli & Alba, 2023;
	Hylobatinæ Blyth, 1863; Hylobatina J.E. Gray, 1870; Tylogluta Haeckel, 1866; Hylobatinae: Gill, 1872; Hylobatidæ: Blyth, 1875; Hylobatoidea: Thenius, 1969; Yuanmoupithecinae Urciuoli & Alba, 2023;
Rodzaje
	7 rodzajów (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	7 rodzajów (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Gibbonowate^[9], gibonowate^[10], gibony, gibbony (Hylobatidae) – rodzina średniej wielkości ssaków naczelnych z nadrodziny człekokształtnych (Hominoidea) w obrębie infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes) o długich kończynach wyspecjalizowanych w życiu nadrzewnym. W zapisie kopalnym znane od miocenu.

Występowanie

Występują w tropikalnych i subtropikalnych lasach Archipelagu Malajskiego, Półwyspu Indyjskiego, Półwyspu Indochińskiego i południowych Chin^[11]^[12].

Charakterystyka

Niewielkie małpy bez ogona, z długimi, smukłymi kończynami. Ciało pokryte czarnym, szarym lub brązowym futrem z jasnym obramowaniem dłoni, stóp i twarzy. Gatunki z rodzaju Hylobates są najmniejszymi małpami człekokształtnymi (od 4-8 kg). Z kolei siamang wielki może mięć ciężar ciała wynoszący około 13 kg przy blisko 1 metrze wysokości. U samców niektórych gatunków, a w przypadku siamanga również u samicy, występuje worek krtaniowy pełniący funkcję rezonatora. Na pośladkach występują nagnioty pośladkowe, nie występują natomiast worki policzkowe.

Wzór zębowy		I	C	P	M
32	=	2	1	2	3
32	=	2	1	2	3

Budowa czaszki podobna jest do czaszki hominidów – ze stosunkowo krótką częścią twarzową i dużą puszką mózgową. Uzębienie bunodontyczne z dużymi siekaczami i kłami wystającymi poza linię pozostałych zębów.

Spośród człekokształtnych gibbony są najlepiej przystosowane do nadrzewnego trybu życia. Przemieszczają się w koronach drzew stosując ruchy brachiacyjne polegające na przekładaniu kończyn przednich, utrzymujących ciało w pozycji wiszącej. Potrafią przemieszczać się z prędkością rzędu 50 km/h. Według autorów filmu dokumentalnego The Life of Mammals (BBC)^[13] gibbony są najszybszymi i najlepiej przystosowanymi do nadrzewnego trybu życia ssakami nielatającymi. Sprawność takich ruchów umożliwia im unikalna budowa nadgarstka.

Potrafią też przemieszczać się po gałęziach i po ziemi w postawie dwunożnej. Balansują przy tym górnymi kończynami dla utrzymania równowagi.

Gibbony są zwierzętami terytorialnymi, aktywnymi w ciągu dnia. Podobnie jak wyjce, sygnalizują swoją obecność na zajmowanym terytorium przy pomocy donośnych sygnałów akustycznych. Są zwierzętami monogamicznymi, żyją w małych grupach rodzinnych 2-6 spokrewnionych ze sobą osobników.

Większość czasu spędzają na drzewach, schodząc jedynie w poszukiwaniu pokarmu lub wody. Większość zapotrzebowania na wodę zaspokajają ze zjadanego pokarmu oraz zlizywania wody deszczowej z kory i liści^[14]. Żywią się przede wszystkim owocami, liśćmi i zielonymi pędami roślin.

U gibbonów występuje synchronizacja czasowa okresów rui samic zamieszkujących tę samą okolicę. Po osiągnięciu dojrzałości seksualnej młode są przepędzane ze stada – samce przez ojca, a samice przez matkę^[15].

Systematyka

Gibbonowate były przez długi czas zaliczane jako monotypowa (z jedynym rodzajem Hylobates) podrodzina Hylobatinae do rodziny Pongidae rozumianej wówczas jako małpy człekokształtne^[16]. W latach 80. i 90. XX wieku tacy autorzy jak Szalay i Delson (1979), McKenna i Bell (1997) oraz Goodman i in. (1998) zaliczyli je do rodziny człowiekowatych (Hominidae)^[17]. Obecna klasyfikacja gibbonowatych ustalona zostały na podstawie charakterystycznej dla każdego rodzaju liczby chromosomów (Hoolock – 38; Hylobates – 44; Nomascus – 52; Symphalangus – 50)^[18].

Do rodziny Hylobatidae zaliczają się następujące występujące współcześnie rodzaje^[19]^[20]^[21]^[9]:

Hoolock Mootnick & Groves, 2005 – hulok
Hylobates Illiger, 1811 – gibbon
Symphalangus Gloger, 1841 – siamang – jedynym przedstawicielem jest – Symphalangus syndactylus (Raffles, 1821) – siamang wielki
Nomascus G.S. Miller, 1933 – gibboniec

Opisano również rodzaje wymarłe:

Bunopithecus Matthew & Granger, 1923^[22] – jedynym przedstawicielem był Bunopithecus sericus Matthew & Granger, 1923
Junzi Turvey, Bruun, Ortiz, Hansford, Hu Songmei, Ding Yan, Zhang Tianen & Chatterjee, 2018^[23] – jedynym przedstawicielem był Junzi imperialis Turvey, Bruun, Ortiz, Hansford, Hu Songmei, Ding Yan, Zhang Tianen & Chatterjee, 2018
Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006^[24]

Zagrożenia i ochrona

Wszystkie gatunki gibbonowatych zostały wpisane do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody oraz objęte konwencją CITES (Załącznik I)^[25], większość jako zagrożone wyginięciem (kategorie VU, EN i CR)^[26], głównie z powodu degradacji i utraty zajmowanych siedlisk.

Uwagi

↑ Pisownia oryginalna.
↑ Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.
↑ Typ nomenklatoryczny: †Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006; nomen nudum.

Przypisy

↑ Hylobatidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 4. (ang.).
↑ E. Blyth: Catalogue of the Mammalia in the Museum Asiatic Society. Calcutta: Savielle & Cranenburgh, 1863, s. 4. (ang.).
↑ E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clx. (niem.).
↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 2, 52, 1872. (ang.).
↑ E. Blyth. Catalogue of mammals and birds of Burma. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 44 (2. Extra number), s. 1, 1875. (ang.).
↑ E. Thenius: Stammesgeschichte der Säugetiere (einschließlich der Hominidae). W: Phylogenie der Mammalia. Berlin: de Gruyter, 1969, s. 1–368. (niem.).
↑ A. Urciuoli & D.M. Alba. Systematics of Miocene apes: State of the art of a neverending controversy. „Journal of Human Evolution”. 175, s. 7, 2023. DOI: 10.1016/j.jhevol.2022.103309. (ang.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 53–54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 118. ISBN 83-01-14344-4.
↑ D.J. Chivers, M.V. Anandam, C.P. Groves, S. Molur, B.M. Rawson, M.C. Richardson, Ch. Roos & D. Whittaker: Family Hylobatidae (Gibbons). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 754–791. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Hylobatidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-02-05].
↑ David Attenborough, Life of Mammals, Episode 8: Life in the Trees. BBC Warner, 2003
↑ Edward Osborne Wilson: Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., 2001. ISBN 83-7150-682-1.
↑ Jerzy A. Kowalski: Homo eroticus. Opole: Wydawnictwo IBS, 2011, s. 18, seria: Eros i logos. ISBN 978-83-931776-0-8.
↑ Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971, s. 406.
↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).
↑ Geissmann, Thomas. Gibbon Systematics and Species Identification (en)
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 173–177. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 264–270. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ W.D. Matthew & W.W. Granger. New fossil mammals from the Pliocene of Sze-chuan, China. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 48 (17), s. 588, 1923. (ang.).
↑ S.T. Turvey, K. Bruun, A. Ortiz, J. Hansford, S. Hu, Y. Ding, T. Zhang & H.J. Chatterjee. New genus of extinct Holocene gibbon associated with humans in Imperial China. „Science”. 360 (6395), s. 1347, 2018. DOI: 10.1126/science.aao4903. (ang.).
↑ Y.-r. Pan: Primates. W: G.-q. Qi & W. Dong (redaktorzy): Lufengpithecus hudienensis site. Science Press: Beijing, 2006, s. 131–148. ISBN 978-7-03-016443-8. (chiń.).
↑ CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, Appendices I, II and III. 2010. [dostęp 2012-02-07]. (ang.). Załączniki I, II i III w formacie pdf (pl)
↑ Zagrożone gatunki z rodziny Hylobatidae w wykazie IUCN (en) [dostęp 20 maja 2008]

Bibliografia

Thomas Geissmann: Gibbon Systematics and Species Identification. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).
Myers, P.: Hylobatidae. (on-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).
Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 118. ISBN 83-01-14344-4.

[4] Pisownia oryginalna.

[5] Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.

[10] Typ nomenklatoryczny: †Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006; nomen nudum.

[itis-1] Hylobatidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Gray-2] J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 4. (ang.).

[bly63-3] E. Blyth: Catalogue of the Mammalia in the Museum Asiatic Society. Calcutta: Savielle & Cranenburgh, 1863, s. 4. (ang.).

[hae-6] E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clx. (niem.).

[gill-7] T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 2, 52, 1872. (ang.).

[bly75-8] E. Blyth. Catalogue of mammals and birds of Burma. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 44 (2. Extra number), s. 1, 1875. (ang.).

[the-9] E. Thenius: Stammesgeschichte der Säugetiere (einschließlich der Hominidae). W: Phylogenie der Mammalia. Berlin: de Gruyter, 1969, s. 1–368. (niem.).

[urc&alba-11] A. Urciuoli & D.M. Alba. Systematics of Miocene apes: State of the art of a neverending controversy. „Journal of Human Evolution”. 175, s. 7, 2023. DOI: 10.1016/j.jhevol.2022.103309. (ang.).

[Cichocki&inni-12] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 53–54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[pwn-13] Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 118. ISBN 83-01-14344-4.

[Chivers&inni-14] D.J. Chivers, M.V. Anandam, C.P. Groves, S. Molur, B.M. Rawson, M.C. Richardson, Ch. Roos & D. Whittaker: Family Hylobatidae (Gibbons). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 754–791. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[Wilson&Reeder-15] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Hylobatidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-02-05].

[16] David Attenborough, Life of Mammals, Episode 8: Life in the Trees. BBC Warner, 2003

[17] Edward Osborne Wilson: Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., 2001. ISBN 83-7150-682-1.

[18] Jerzy A. Kowalski: Homo eroticus. Opole: Wydawnictwo IBS, 2011, s. 18, seria: Eros i logos. ISBN 978-83-931776-0-8.

[19] Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971, s. 406.

[20] Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).

[21] Geissmann, Thomas. Gibbon Systematics and Species Identification (en)

[mdd-22] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).

[amw-23] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 173–177. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[Burgin&inni-24] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 264–270. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[mat&gra-25] W.D. Matthew & W.W. Granger. New fossil mammals from the Pliocene of Sze-chuan, China. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 48 (17), s. 588, 1923. (ang.).

[tur&inni-26] S.T. Turvey, K. Bruun, A. Ortiz, J. Hansford, S. Hu, Y. Ding, T. Zhang & H.J. Chatterjee. New genus of extinct Holocene gibbon associated with humans in Imperial China. „Science”. 360 (6395), s. 1347, 2018. DOI: 10.1126/science.aao4903. (ang.).

[pan-27] Y.-r. Pan: Primates. W: G.-q. Qi & W. Dong (redaktorzy): Lufengpithecus hudienensis site. Science Press: Beijing, 2006, s. 131–148. ISBN 978-7-03-016443-8. (chiń.).

[CITES-28] CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, Appendices I, II and III. 2010. [dostęp 2012-02-07]. (ang.). Załączniki I, II i III w formacie pdf (pl)

[29] Zagrożone gatunki z rodziny Hylobatidae w wykazie IUCN (en) [dostęp 20 maja 2008]

[1]

[2]

[3]

[a]

[b]

[4]

[5]

[6]

[7]

[c]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]