Dialogi

Dialogi
Autor	Stanisław Lem
Tematyka	eseje filozoficzno-futurologiczne
	Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Polska
Język	polski
Data wydania	1957
Wydawca	Wydawnictwo Literackie

Dialogi o zmartwychwstaniu atomowym, teorii niemożności, filozoficznych korzyściach ludożerstwa, smutku w probówce, psychoanalizie cybernetycznej, elektrycznej metempsychozie, sprzężeniach zwrotnych ewolucji, eschatologii cybernetycznej, osobowości sieci elektrycznych, przewrotności elektromózgów, życiu wiecznym w skrzyni, konstruowaniu geniuszów, epilepsji kapitalizmu, maszynach do rządzenia, projektowaniu systemów społecznych – zbiór esejów filozoficznych, futurologicznych i socjologicznych Stanisława Lema wydany po raz pierwszy przez Wydawnictwo Literackie w 1957 roku.

Powstanie dzieła

Pierwszy rozdział dzieła narodził się z dyskusji, jakie w latach 1948–1950 prowadził Lem z mgr. Oświęcimskim na temat możliwości odtwarzania człowieka z atomów podczas pracy w Konwersatorium Naukoznawczym Asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego kierowanego przez dr. Mieczysława Choynowskiego. Dalsze dialogi zostały dopisane w latach 1954–1956.

Struktura dzieła

Dzieło nawiązuje formą do Trzech dialogów między Hylasem i Filonousem, traktatu George’a Berkeleya z roku 1713 – wykładu filozofii idealizmu subiektywnego. Lem zapożyczył z traktatu angielskiego biskupa imiona rozmówców: Hylas i Filonous. Pierwsze z tych imion oznacza „cielesny”, „materialny”; drugie: „umysłowy”, „intelektualny”. Zarówno dla Berkeleya, jak i dla Lema Hylas jest w czasie rozmów naiwnym entuzjastą, Filonous – rozważnym mędrcem. Fakt ten odzwierciedlony jest w konstrukcji dialogów poprzez dysproporcje w wypowiedziach obydwu interlokutorów^[1].

Utwór składa się z ośmiu dialogów. Dialog pierwszy omawia paradoksy związane z możliwością kopiowania molekularnej struktury organizmu człowieka w celu osiągnięcia nieśmiertelności lub inaczej „zmartwychwstania atomowego”. Podkreślany jest ścisły związek tego zagadnienia z problemem świadomości. Podobne dylematy etyczne i filozoficzne występują obecnie przy omawianiu zagadnień klonowania. Dialog drugi jest poświęcony problemowi relacji świadomości i materii w kontekście kwantowych własności atomów. Dialog trzeci jest próbą opisania ludzkiej ontogenezy za pomocą pojęć teorii informacji. W tym miejscu zostają też wprowadzone kluczowe pojęcia cybernetyki: sprzężenie zwrotne i próg komplikacji minimalnej. Dialog czwarty omawia ogromne trudności związane z próbami odtworzenia ludzkiego sensorium i motoryki na gruncie robotyki. Dialog piąty zawiera dalszy ciąg rozważań na temat istoty świadomości rozpatrywanej w kategoriach cybernetyki jako sieć neuronowa. Dialog szósty rozważa możliwość konstrukcji sieci neuronowej o właściwościach ludzkiego mózgu, czyli zagadnienia sztucznej inteligencji. Dialog siódmy jest poświęcony zastosowaniu metod cybernetyki do socjologicznej analizy ustrojów i systemów społecznych: socjalizmu i kapitalizmu. Autor przemyca w nim krytykę ustroju socjalistycznego i gospodarki centralnie sterowanej w treści mocno odbiegającej od oficjalnie obowiązującej w tym czasie doktryny marksizmu. W końcowym fragmencie naszkicowany jest projekt cybernetycznej utopii społecznej. Ostatni, ósmy dialog to wstępne rozważania o potencjalnych możliwościach psychologii cybernetycznej – wzajemnym oddziaływaniu osobniczej zmienności w ramach populacji i systemu społecznego.

Wydanie drugie utworu ukazało się w roku 1972 i zawierało dodatkowo przedmowę oraz dwa aneksy, z których każdy składa się z dwóch odrębnych esejów^[2]:

ANEKS, część I: Dialogi po szesnastu latach
- Tracone złudzenia, czyli od intelektroniki do informatyki
- Cybernetyka stosowana: przykład z dziedziny socjologii
ANEKS, część II
- Etyka technologii i technologia etyki (pierwodruk: „Studia Filozoficzne” 1967)
- Biologia i wartości (pierwodruk: „Studia Filozoficzne” 1968)

Aneks I dotyczy ściśle cybernetyki. W Traconych złudzeniach... Lem dokonuje obszernego przeglądu rozwoju cybernetyki w latach 1957−1972. Wskazuje wyraźnie na odmienność tego rozwoju od własnych prognoz. Szczególnie podkreśla niepowodzenia cybernetyki w budowie symulatorów ludzkiego mózgu. Esej Cybernetyka stosowana... jest rozwinięciem VII Dialogu. Lem dokonuje w nim pogłębionej analizy zwyrodnień gospodarki centralnie sterowanej. Aneks II dotyczy natomiast zagadnień, którym Lem poświęcił swoje inne dzieło z 1964 roku − Summa technologiae. Etyka technologii... jest próbą określenia wzajemnego oddziaływania dwóch trendów ewolucyjnych współczesnej cywilizacji: rozwoju technologicznego oraz przemian norm etycznych. Esej Biologia i wartości to obszerna rozprawa poświęcona etyce i antropologii rozpatrywanej na gruncie biologii, ewolucji i cybernetyki.

Ocena dzieła

W Dialogach można wyraźnie dostrzec zagadnienia filozoficzno−społeczne, które Stanisław Lem będzie poruszał w całej swojej dalszej twórczości: problem totalitaryzmu i możliwość zbudowania idealnego ustroju społecznego, zagadnienia sztucznej inteligencji, solipsyzmu, teorii poznania i metodologii nauk oraz rozwój techniki i jego wpływ na społeczeństwo. Dzieło można uznać za pierwszy etap rozwoju filozoficznej myśli Lema. Była to ponadto pierwsza w polskiej literaturze popularna monografia dotycząca cybernetyki^[3]. Lem opierał się w dużej mierze na dziełach Wienera i Shannona, czytanych przez niego w oryginale. Dialogi trafiły zatem w Polsce na jałowy grunt niezrozumienia, gdyż jeszcze rok wcześniej cybernetyka była określana jako „reakcyjna pseudonauka”. Z Aneksów wynika niezbicie, że Lem dostrzegł schyłek znaczenia cybernetyki na kilka lat przedtem, zanim inni uznali jej wielkość^[4]. Późniejsza krytyka zaczęła odczytywać Dialogi według klucza politycznego: pierwsze sześć dialogów miało służyć poprzez swą długość i zawiłość jako „zasłona dymna” przed cenzurą dla głównego elementu dzieła − dialogu siódmego, poświęconego krytyce ustroju socjalistycznego i gospodarki centralnie sterowanej^[5].

Przypisy

↑ Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 44. ISBN 978-83-229-2854-7.
↑ Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 40. ISBN 978-83-229-2854-7.
↑ Antoni Smuszkiewicz: Stanisław Lem. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1995, s. 144, seria: Czytani dzisiaj. ISBN 83-7120-184-2.
↑ Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 23. ISBN 978-83-229-2854-7.
↑ Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 43. ISBN 978-83-229-2854-7.

Bibliografia

Dialogi. W: Wojciech Orliński: Co to są sepulki? Wszystko o Lemie. Kraków: Znak, 2007, s. 57-59. ISBN 978-83-240-0798-1.
Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 45-76. ISBN 978-83-229-2854-7.

Linki zewnętrzne

O książce na oficjalnej stronie Stanisława Lema
Dialogi w bibliotece Polona

[1] Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 44. ISBN 978-83-229-2854-7.

[2] Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 40. ISBN 978-83-229-2854-7.

[3] Antoni Smuszkiewicz: Stanisław Lem. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1995, s. 144, seria: Czytani dzisiaj. ISBN 83-7120-184-2.

[4] Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 23. ISBN 978-83-229-2854-7.

[5] Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 43. ISBN 978-83-229-2854-7.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Dzieła fantastyczne i beletrystyka	Astronauci Bajki robotów Bezsenność Biblioteka XXI wieku Cyberiada Czas nieutracony Człowiek z Marsa Doskonała próżnia Dzienniki gwiazdowe Eden Fiasko Głos Pana Golem XIV Inwazja z Aldebarana Katar Kongres futurologiczny Księga robotów Lata czterdzieste Maska Niezwyciężony Noc księżycowa Obłok Magellana Ogród ciemności Opowieści o pilocie Pirxie Pamiętnik znaleziony w wannie Pokój na Ziemi Polowanie Powrót z gwiazd Powtórka Pożytek ze smoka Prowokacja Sezam Sknocony kryminał Solaris Szpital Przemienienia Śledztwo Wielkość urojona Wizja lokalna Zagadka. Opowiadania
Zbiory felietonów i publicystyka	Bomba megabitowa Dylematy Dziury w całym Krótkie zwarcia Lube czasy Mój pogląd na literaturę Okamgnienie Planeta LEMa Rasa drapieżców Rozprawy i szkice Sex Wars Tajemnica chińskiego pokoju Wejście na orbitę
Eseje	Diabeł i arcydzieło Dialogi Fantastyka i futurologia Filozofia przypadku Summa technologiae
Listy	Boli tylko, gdy się śmieję… I mów, że moja chwała z przyjaciół się bierze Lem w PRL-u Listy Listy albo opór materii Sława i Fortuna
Dramaty i scenariusze	Jacht „Paradise” Korzenie. Drrama wieloaktowe Przekładaniec
Różne	Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze Dyktanda czyli… Wysoki Zamek Wysoki Zamek. Wiersze młodzieńcze
Wywiady	Rozmowy ze Stanisławem Lemem Świat na krawędzi Świat według Lema Tako rzecze… Lem
Adaptacje filmowe	Milcząca gwiazda (1960) Ikaria XB 1 (1963) Przekładaniec (1968) Solaris (1968) Solaris (1972) Test pilota Pirxa (1978) Szpital Przemienienia (1979) Victim of the Brain (1988) Solaris (2002) Ijon Tichy – gwiezdny podróżnik (2007) 1 (2009) Kongres (2013)
Pozostałe media	The Invincible
Postacie	Ijon Tichy Profesor Tarantoga