Chrzan pospolity

Chrzan pospolity
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	chrzan
Gatunek	chrzan pospolity
	Nazwa systematyczna
	Armoracia rusticana G. Gaertn. et al.; Oekon. Fl. Wetterau 2:426. 1800
Synonimy
	Armoracia lapathifolia Gilib.ex Usteri; Cochlearia armoracia L.; Nasturtium armoracia (L.)Fr.; Radicula armoracia (L.)B.L.Rob.; Rorippa armoracia (L.) Hitchc.);
	Armoracia lapathifolia Gilib.ex Usteri; Cochlearia armoracia L.; Nasturtium armoracia (L.)Fr.; Radicula armoracia (L.)B.L.Rob.; Rorippa armoracia (L.) Hitchc.);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Chrzan pospolity^[5] (Armoracia rusticana) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych. Występuje w Europie, umiarkowanej części Azji, na Nowej Zelandii oraz w Ameryce Północnej^[3]. Roślina uprawna i często dziczejąca (kenofit i ergazjofigofit). W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze. Chrzan pospolity wykorzystywany był dawniej głównie jako roślina lecznicza, później i współcześnie stosowany jako dodatek do potraw^[6].

Do XIX wieku gatunek włączany bywał do rodzaju warzucha (d. warzęcha) Cochlearia jako C. armoracia i stąd w niektórych źródłach polskojęzycznych z końca XVII wieku i do ok. połowy XIX wieku określany bywał jako warzęcha chrzan^[7]. Jest to także źródłem nazw ludowych: warzęcha, warzucha. Łacińska nazwa Armoracia wywodzi się z celtyckiego ar 'blisko' oraz more 'morze', czyli 'roślina rosnąca blisko morza'.

Morfologia

Pokrój: Wysokość 40–150 cm^[8].
Łodyga: Osiągająca do 150 cm wysokości. Rozgałęziona w górnej części, kanciasta, gładka, ulistniona.
Korzeń: Długi, mięsisty o barwie jasnożółtej, na przekroju biały. O bardzo silnym aromacie i ostrym smaku.
Liście: Odziomkowe bardzo duże, nawet do 100 cm długości, podłużnojajowate do podłużnych o sercowatej nasadzie, zwężone w długi ogonek^[8]. Środkowe liście łodygowe pierzastodzielne, górne, siedzące, lancetowate do równowąskich, karbowane lub piłkowane, szczyty tępe.
Kwiaty: Niewielkie (6 mm), białe, zebrane w dekoracyjne wiechy na wierzchołkach pędów. Kielich czterodziałkowy, korona 4-płatkowa, pręcików 6, słupek jeden.
Owoc: Jajowata lub kulista łuszczynka z klapami bez nerwów.

Biologia i ekologia

Bylina, geofit. Roślina zakwita od maja do czerwca, jest owadopylna^[8]. W korzeniu zawarty jest glikozyd synigryna ulegający rozpadowi do olejku gorczycznego (0,1–0,2%)^[9]. Liście chrzanu są trujące dla krów^[9]. Roślina ruderalna zasiedlająca przydroża, rowy, wilgotne zarośla. Na polach uprawnych bywa uciążliwym, trudnym do wytępienia chwastem^[8]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Artemisietalia^[10]. Liczba chromosomów 2n = 32^[11].

Zastosowanie

Chrzan pospolity wykorzystywany był dawniej głównie jako roślina lecznicza, później i współcześnie stosowany jako dodatek do potraw^[6]. W Europie uprawiano go już w XI wieku, wymienia go np. w swoim dziele Hildegarda z Bingen^[12]. W XV wieku był powszechnie używany w kuchni duńskiej i niemieckiej, głównie do przyprawiania sosu rybnego. Później sosy z niego zaczęto sporządzać także w Anglii^[6].

Roślina jadalna

W kuchni korzeni chrzanu używa się do przyprawiania mięs, ryb, buraków ćwikłowych, ogórków kiszonych i białego sera. Wykorzystywany do wytwarzania niektórych rodzajów musztardy, kremów i majonezów^[8]^[12]. Z utartych korzeni robi się sos chrzanowy. Młode liście można dodawać do sałatek lub kanapek. Ponieważ charakterystyczny olejek eteryczny szybko się ulatnia – chrzan nie nadaje się do obróbki cieplnej^[6].

Zgodnie z tradycją obchodów w niektórych krajach katolickich świąt wielkanocnych, tarty chrzan wkłada się do koszyka ze święconką na pamiątkę tego, że Jezus przed śmiercią był pojony octem. W niektórych regionach wszyscy domownicy jedli przed rozpoczęciem śniadania wielkanocnego cały korzeń chrzanu, gdyż uważano, że ma właściwości lecznicze: poprawia trawienie, chroni przed chorobami brzucha, gardła i głowy^[13].

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: Korzeń – Armoracae radix recens (Radix Armoraciae). Zawartość: m.in. glikozyd sinigryna, prowitamina A, witaminy z grupy B, witamina C, witamina E, sole mineralne (wapń, potas, fosfor, siarka, magnez, żelazo), olejek eteryczny, cukry, enzymy^[12].
Działanie: Chrzan przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze, wykrztuśne oraz niewielkie moczopędne i przeciwreumatyczne, pobudza wydzielanie soków trawiennych i działa przeciwwirusowo^[12]. Wewnętrznie jest używany przy uciążliwym kaszlu i zapaleniu oskrzeli, przy anemii, zaburzeniach trawienia, chronicznym katarze, chorobach reumatycznych i przy schorzeniach wątroby i dróg żółciowych (z wyjątkiem marskości wątroby)^[12]. Zewnętrznie okładów ze świeżo utartego korzenia używa się przy chorobach reumatycznych i nerwobólach (działają drażniąco na skórę)^[12].

Roślina kosmetyczna

Drobno starty chrzan jest używany do przemywania twarzy rano i wieczorem. Usuwa ze skóry przebarwienia, piegi, wybiela skórę i czyni ją delikatniejszą^[12]. Stosowany jest do wybielania piegów po wyparzeniu w mleku i dodaniu białego octu^[6].

Inne zastosowania

Chrzan pospolity znajduje także zastosowanie w gospodarstwie domowym i ogrodzie. Uprawiany w sąsiedztwie ziemniaków zmniejsza ich zapadalność na choroby. Zaparzony i rozcieńczony wywar z korzenia można używać w formie oprysków na jabłoniach przeciw zgniliźnie. Posiekane liście jako dodatek do karmy dla psów mają właściwości odrobaczające. Z ugotowanych liści można uzyskać ciemnożółty barwnik^[6].

Uprawa

Rozmnaża się na wiosnę poprzez wysiew nasion, rozdzielanie korzeni oraz sadzonki korzeniowe. Wymaga nasłonecznionego stanowiska z lekką, żyzną i wilgotną glebą. Nie nadaje się do uprawy w pomieszczeniach^[6].

Zobacz też

Chrzan japoński (wasabi)

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).
↑ ^a ^b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-10-15].
↑ Armoracia rusticana, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g BremnessB. Lesley BremnessB., Wielka Księga ziół, Warszawa: Wiedza i Życie, 1991, s. 49, ISBN 83-85231-24-2 .
↑ MajewskiM. Erazm MajewskiM., Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 222-223 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997, s. 288. ISBN 83-7073-092-2.
↑ ^a ^b Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Armoracia rusticana na Flora of China [dostęp 2014-01-23].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.
↑ Redakcja, Chrzan w koszyczku także ma swoje znaczenie [online], Nowości Dziennik Toruński, 23 kwietnia 2011 [dostęp 2021-04-07] (pol.).

Bibliografia

Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997. ISBN 83-7073-092-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).

[grin-3] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-10-15].

[iucn-4] Armoracia rusticana, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[checklist2002-5] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[Bremness-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g BremnessB. Lesley BremnessB., Wielka Księga ziół, Warszawa: Wiedza i Życie, 1991, s. 49, ISBN 83-85231-24-2 .

[Majewski-7] MajewskiM. Erazm MajewskiM., Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 222-223 .

[p288-8] Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997, s. 288. ISBN 83-7073-092-2.

[Mowszowicz-9] Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.

[Matuszkiewicz-10] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[efloras-11] Armoracia rusticana na Flora of China [dostęp 2014-01-23].

[Wielgosz-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.

[13] Redakcja, Chrzan w koszyczku także ma swoje znaczenie [online], Nowości Dziennik Toruński, 23 kwietnia 2011 [dostęp 2021-04-07] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]