Bacillus thuringiensis
 Przetrwalniki i romboidalne kryształy Bacillus thuringiensis szczepu T08025 | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
Bacillus thuringiensis |
| Nazwa systematyczna | |
| Bacillus thuringiensis Berliner 1915 | |
Bacillus thuringiensis (Bt) – Gram-dodatnia bakteria żyjąca w glebie oraz przewodach pokarmowych gąsienic różnych gatunków motyli.
Jest powszechnie stosowana do biologicznego zwalczania szkodników. W procesie tworzenia przetrwalników wiele szczepów Bt wytwarza kryształy z białek nazywanych delta-endotoksynami, które mają działanie owadobójcze. Toksyny te oraz same przetrwalniki są stosowane w rolnictwie jako biopestycydy. W ostatnich latach również geny Bt służące do wytwarzania tych toksyn są używane w modyfikowanych genetycznie roślinach, aby uodpornić je na szkodniki.
Odkrycie
[edytuj | edytuj kod]B. thuringiensis został odkryty po raz pierwszy w 1901 przez japońskiego biologa Shigetane Ishiwata. W 1911 B. thuringiensis został niezależnie odkryty przez niemieckiego biologa Ernsta Berlinera, który wyizolował go jako przyczynę chorób u gąsienic ciem. W 1976 Robert A. Zakharyan odkrył plazmidy wewnątrz tych bakterii i zasugerował, że biorą one udział w powstawaniu form przetrwalnikowych i tworzeniu kryształów białkowych[1][2].
Właściwości owadobójcze
[edytuj | edytuj kod]
B. thuringiensis jest blisko spokrewniony z żyjącą w glebie bakterią Bacillus cereus oraz z Bacillus anthracis, wywołującą wąglika. Te trzy bakterie różnią się głównie swoimi plazmidami. Podobnie jak pozostałe bakterie tego rodzaju, są aerobami (wymagają dostępu do tlenu) i wytwarzają formy przetrwalnikowe[4]. W procesie ich wytwarzania B. thuringiensis tworzy kryształy białek nazywanych delta-endotoksynami[5]. U większości szczepów B. thuringiensis geny kodujące te białka zlokalizowane są w plazmidach[6][7][8].
Białka te mają toksyczne działanie dla larw owadów z rzędu motyli (motyle i ćmy), muchówek (muchy i komary), chrząszczy (stonki) i błonkoskrzydłych (pszczoły, osy i mrówki). W przewodzie pokarmowym tych owadów omawiane białka są aktywowane przez proteazy w środowisku zasadowym i po aktywacji wbudowują się w błony komórkowe tkanki nabłonkowej, tworząc kanały jonowe i doprowadzając do śmierci tych komórek. Wywołane tym uszkodzenia tkanki nabłonkowej sprawiają, że bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym gąsienicy, takie jak pałeczka okrężnicy, dostają się do jej układu krwionośnego, co prowadzi do jej śmierci w wyniku sepsy[9][10][11].
Zastosowanie w postaci pestycydów
[edytuj | edytuj kod]Przetrwalniki i kryształy białek wytwarzanych przez B. thuringiensis są stosowane w rolnictwie do zwalczania owadów od lat 20. XX wieku[12]. Od lat 60. XX wieku zaczęły być sprzedawane jako selektywne insektycydy pod różnymi nazwami handlowymi, m.in. Dipel, Thuricide[13] i Lepinox[14]. Ze względu na swoją selektywność uznaje się je za przyjazne dla środowiska i mające niewielki wpływ na ludzi i dzikie zwierzęta, w tym owady zapylające. Są nanoszone na rośliny w postaci zawiesiny, poprzez opryskiwanie, gdzie muszą zostać zjedzone przez larwy owadów, aby być skuteczne. Poza ochroną roślin przed szkodnikami stosuje się je również (szczep Bacillus thuringiensis israelensis) do zwalczania komarów[15].
Zastosowanie w roślinach modyfikowanych genetycznie
[edytuj | edytuj kod]
Belgijska firma Plant Genetic Systems jako pierwsza zastosowała w 1985 geny B. thuringiensis do wytworzenia transgenicznej odmiany tytoniu odpornej na szkodniki[17][18].
W 1995 ziemniaki z genami Bt zostały zatwierdzone jako bezpieczne przez amerykańską Environmental Protection Agency, stając się pierwszą rośliną uprawną wytwarzającą pestycydy dopuszczoną do sprzedaży w USA[19]. W 1996 w sprzedaży w USA pojawiła się również analogicznie zmodyfikowana kukurydza Bt i bawełna Bt.
W 2006 uprawy genetycznie zmodyfikowanej kukurydzy obejmowały 165 600 km² (11,1% wszystkich upraw kukurydzy), a genetycznie zmodyfikowanej bawełny 115 900 km² (33,6% wszystkich upraw)[20]. Zwolennicy tej technologii podkreślali, że przyniesie ona wielkie zyski rolnikom, szczególnie w krajach rozwijających się. Przeciwnicy kwestionowali te zapewnienia. Precyzyjne określenie jej wpływu na sytuację rolników okazało się bardzo skomplikowane ze względu na trudność wyizolowania jej wpływu i zebrania porównywalnych danych przy braku innych zmian (w identycznych warunkach uprawy takich samych odmian, różniących się jedynie obecnością albo brakiem genów Bt). W krajach rozwijających się uprawiana jest głównie transgeniczna bawełna, a ekonomiczne skutki jej uprawiania zostały podsumowane następująco „ogólny wynik podsumowania, choć obiecujący, jest różnoraki. Skutki ekonomiczne są bardzo różne w zależności od roku, typu farmy i położenia geograficznego”[21].
Zaobserwowano pozytywne skutki dla środowiska w ciągu pierwszych dziesięciu lat uprawiania tych roślin (1996–2005). W jednym z badań stwierdzono zmniejszenie ilości używanych pestycydów o 35 tysięcy ton, co odpowiada ilości, jaka jest stosowana w ciągu roku w całej Unii Europejskiej. Wykorzystując współczynnik oddziaływania na środowisko (EIQ), oceniono, że zastosowanie transgenicznej bawełny i kukurydzy zmniejszyło oddziaływanie na środowisko odpowiednio o 24,3% i 4,6%[22][20].
Zalety
[edytuj | edytuj kod]Można wskazać następujące zalety stosowania genów Bt w roślinach zmodyfikowanych genetycznie[20]:
- Stężenie toksyn w roślinach może być bardzo wysokie, co utrudnia stopniowe wykształcanie się odporności u owadów.
- Toksyny występują wyłącznie we wnętrzu roślin, wpływając jedynie na owady, które żywią się tkankami roślinnymi.
- Poprzez powiązanie ekspresji genów kodujących toksyny z genami specyficznymi dla konkretnych tkanek można doprowadzić do wytwarzania toksyn jedynie w wybranych tkankach (np. liściach).
Kwestie bezpieczeństwa
[edytuj | edytuj kod]Badania nad transgenicznymi uprawami pokazują, że są one bezpieczne dla środowiska[23]. Toksyny Bt były używane do zwalczania szkodników we Francji od 1938, a w USA od 1958 i nie stwierdzono ich szkodliwego wpływu na środowisko[24]. Należą one do toksyn bardzo selektywnych i stanowią potencjalne zamienniki dla pestycydów o szerszym działaniu. Nie są szkodliwe dla kręgowców, ponieważ ich działanie wymaga przyłączenia się do odpowiednich białek receptorowych na powierzchni komórek jelitowych owadów. Organizmy, których komórki nie posiadają odpowiednich białek, są niewrażliwe na działanie tych toksyn[25][26].
Istnieją badania laboratoryjne wskazujące, że toksyny Bt mogą oddziaływać na inne organizmy, szczególnie te blisko spokrewnione ze zwalczanym szkodnikami[27]. Zwykle jest to skutkiem spożycia przez te organizmy pyłku lub szczątków rośliny zmodyfikowanej genetycznie, bądź owada, który na takiej roślinie żerował. Metodologia tych badań była jednak kwestionowana[28].
W badaniach przeprowadzonych w 2007 z inicjatywy Greenpeace wykazano, że rośliny posiadające geny Bt mogą powodować niewielkie, ale zauważalne ryzyko uszkodzenia wątroby u szczurów, które je spożywają[29]. Wyniki tych badań zostały uznane za nieistotne przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności[30]. W 2009 ten sam zespół badaczy przedstawił kolejne badania potwierdzające ryzyko toksyczności dla ssaków[31], ponownie odrzucone przez EFSA[32]. Wyniki uzyskane przez ten zespół sugerują, że toksyny produkowane przez genetycznie zmodyfikowane rośliny są często zmodyfikowane i skrócone w stosunku do oryginałów, co może modyfikować ich działanie w nieprzewidywalny sposób[33].
Powstawanie odporności
[edytuj | edytuj kod]
Ciągła ekspozycja na toksyny wytwarza silną presję selekcyjną na owady, prowadzącą do pojawienia się odmian odpornych na nie. Przykładowo stwierdzono, że owad tantniś krzyżowiaczek uodpornił się na toksyny Bt w postaci zarówno rozpylanej na rośliny, jak i obecnej w roślinach transgenicznych[34][35]. W listopadzie 2009 badacze z firmy Monsanto potwierdzili pojawienie się w stanie Gudźarat w Indiach larw ciem z gatunku Pectinophora gossypiella odpornych na toksyny Bt. W czterech regionach tego stanu uprawy roślin Bt przestały być odporne na szkodniki[36]. Dotyczyło to upraw pierwszej generacji roślin transgenicznych, Cry1Ac, posiadającej jeden gen z bakterii Bt[37]. W 2011 wykryto w USA stopniowe wykształcanie odporności na toksyny Bt u stonki kukurydzianej, będącej jednym z głównych szkodników upraw kukurydzy w tym kraju[38].
Jedną z metod ograniczenia rozwoju odporności szkodników jest pozostawianie obszarów pozbawionych toksyn, które umożliwią owadom przetrwanie i odtworzenie swojej populacji. W ten sposób geny odpowiedzialne za odporność mają mniejsze szanse rozpowszechnić się w populacji. Technika ta jest najskuteczniejsza, jeśli geny związane z odpornością są recesywne i osobniki heterozygotyczne (S/s) nie są odporne. Jeśli odporność pojawia się tylko w niewielkim procencie populacji, a populacja osobników nieodpornych jest wystarczająco duża, większość potomków osobników odpornych (S/S) posiada tylko jedną kopię genu odporności i ginie przed osiągnięciem dojrzałości[39]. Aby wykorzystać ten mechanizm, w USA i innych krajach wprowadzono obowiązkowe wydzielanie obszarów uprawy roślin pozbawionych toksyn przy obszarach obsianych roślinami transgenicznymi.
Łączenie obszarów zasiedlanych przez rośliny silnie toksyczne z zasiedlanymi przez nietoksyczne ma jednak swoje ograniczenia. Przykładowo ekspresja genów Bt może być zmienna. Czynniki środowiskowe, takie jak temperatura, mogą wpływać na rozwój rośliny, w szczególności ograniczając ekspresję różnych genów. Udokumentowano zmniejszenie się ekspresji w przypadku roślin rosnących w trudniejszych warunkach, prawdopodobnie spowodowaną metylacją DNA promotora[40]. Takie zmniejszenie ekspresji może ułatwiać wykształcenie odporności u owadów, ponieważ częściowo odporne owady mogą przeżyć i przekazać swoje geny potomstwu. Choć obecność nietoksycznych obszarów okazała się skuteczna w przedłużaniu trwałości upraw Bt, ten sukces jest związany z wieloma czynnikami niezależnymi od tej strategii: małym rozpowszechnieniem genów odporności, kosztem wytworzenia odporności i powszechnością innych roślin, które również stanowiły bezpieczne obszary nietoksyczne[41].
Pojawianie się nowych szkodników
[edytuj | edytuj kod]Kilka badań potwierdziło gwałtowny wzrost liczebności szkodników innego typu (niewrażliwych na toksyny Bt) w ciągu kilku lat po zastosowaniu upraw Bt. W Chinach rozpowszechnienie się pluskwiaków z rodziny tasznikowatych, żywiących się sokami roślin[42][43], na niektórych obszarach „całkowicie zniwelowało zyski ze stosowania bawełny Bt”[44].
Podobne problemy w Indiach sprawiają mszyce[45] i wełnowcowate[46].
Kontrowersje
[edytuj | edytuj kod]Toksyczność dla motyli
[edytuj | edytuj kod]Jednym z pierwszych podnoszonych w USA problemów związanych z roślinami Bt była kwestia ich toksyczności dla motyli monarchów[47]. Badania potwierdzające tę toksyczność zostały zakwestionowane, ponieważ pyłek, którymi karmią się te motyle, zawiera o wiele mniej toksyn niż inne tkanki rośliny[48]. Kontrowersje te doprowadziły do kolejnych badań.
Wiarygodność pierwotnych badań została zakwestionowana ze względu na sposób zbierania pyłku. Badacze karmili motyle pyłkiem wymieszanym z fragmentami pręcików, w których stężenie toksyny było wielokrotnie wyższe[49]. Przy innej procedurze zbierania pyłku nie stwierdzono zagrożenia dla monarchów[50]. Zakwestionowano również zagrożenie wynikające z modyfikowania kukurydzy, ponieważ motyle te żerują głównie na roślinach z rodziny trojeściowatych[51].
Genetyczne zanieczyszczenie środowiska
[edytuj | edytuj kod]W 2001 roku w Nature ukazał się artykuł pokazujący, że geny kodujące toksyny Bt przedostały się do dziko rosnących roślin spokrewnionych z kukurydzą w Meksyku[52]. W kolejnym roku redaktorzy Nature przyznali, że „dostępne dowody nie są wystarczające, aby uzasadnić publikację tego artykułu”[53]. Wypowiedź ta wywołała jednak wiele kontrowersji[54][55].
W kolejnych latach przeprowadzono szereg badań nad tym zagadnieniem. W 2005 roku ukazały się wyniki badań, które nie wykazały śladów przedostania się genów do środowiska[56]. W 2008 i 2009 roku ukazały się wyniki innych badań, które wykazały takie przedostawanie się[57][58].
Metaanaliza wyników różnych badań wykazała przewagę dowodów przemawiających za przedostwaniem się tych genów do środowiska w Meksyku[59].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zakharyan R.A, i inni. Plasmid DNA from Bacillus thuringiensis. „Microbiologia”, s. 226–229, 1979. ISSN 0026-3656. (ang.).
- ↑ Thomas Clement Cheng: Pathogens of invertebrates: application in biological control and transmission mechanisms. T. 7. Society for Invertebrate Pathology Meeting, 1984, s. 159. (ang.).
- ↑ Li JD, Carroll J, Ellar DJ. Crystal structure of insecticidal delta-endotoxin from Bacillus thuringiensis at 2.5 A resolution. „Nature”. 353 (6347), s. 815–21, październik 1991. DOI: 10.1038/353815a0. PMID: 1658659. (ang.).
- ↑ Michael T. Madigan, John M. Martinko, Jack Parker: Brock Biology of Microorganisms. Wyd. 11. Prentice Hall, 2005. ISBN 978-0130819222. (ang.).
- ↑ Neil Circkmore: Bacillus thuringiensis toxin nomenclature. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Stahly D.P. Biochemical Genetics of the Bacterial Insect-Control Agent Bacillus thuringiensis: Basic Principles and Prospects Engineering.. „Biotechnol. Genet. Eng. Rev.”. 84, s. 341–363, 1984. ISSN 0264-8725. (ang.).
- ↑ Clayton C. Beegle, Takhashi Yamamoto. History of Bacillus thuringiensis berliner research and development. „Canadian Entomologist”. 124 (4), s. 587–616, 1992. DOI: 10.4039/Ent124587-4. (ang.).
- ↑ Xu Jian, Liu Qin, Yin Xiang-dong, Zhu Shu-de. A review of recent development of Bacillus thuringiensis ICP genetically engineered microbes. „Entomological Journal of East China”. 15 (1), s. 53–58, 2006. (ang.).
- ↑ Madan Babu, M. Geetha: DNA shuffling of Cry proteins. Center for Biotechnology, Anna University. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Dean D.H.. Biochemical Genetics of the Bacterial Isect-Control Agent Bacillus thuringiensis: Basic Principles and Prospects for Genetic Engineering. „Biotechnology and Genetic Engineering”. 2, s. 341–363, październik 1984. [dostęp 2012-04-02]. (ang.).
- ↑ Nichole A. Broderick, Kenneth F. Raffa, Jo Handelsman. Midgut bacteria required for Bacillus thuringiensis insecticidal activity. „Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.”. 103 (41), s. 15196–9, październik 2006. DOI: 10.1073/pnas.0604865103. PMID: 17005725. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Peggy Lemaux. Genetically Engineered Plants and Foods: A Scientist's Analysis of the Issues (Part I). „Annual Review of Plant Biology”. 59, s. 771–812, 19 lutego 2008. DOI: 10.1146/annurev.arplant.58.032806.103840. PMID: 18284373. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Pesticide Information Profile: Bacillus Thuringiensis. Extension Toxicology Network, 1994-05. [dostęp 2012-05-31]. (ang.).
- ↑ Lepinox PLUS na ćmę bukszpanową - Target [online], www.target.com.pl [dostęp 2020-04-27].
- ↑ Larvicide: Bacillus thuringiensis israelensis (Bti). Washington State Department of Health. [dostęp 2012-05-24]. (ang.).
- ↑ Jan Suszkiw: Tifton, Georgia: A Peanut Pest Showdown. [w:] Agricultural Research magazine [on-line]. listopad 1999. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Herman Höfte, Henri de Greve, Jef Seurinck, i inni. Structural and functional analysis of a cloned delta endotoxin of Bacillus thuringiensis berliner 1715. „Eur. J. Biochem.”. 161 (2), s. 273–80, grudzień 1986. DOI: 10.1111/j.1432-1033.1986.tb10443.x. PMID: 3023091. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Mark Vaeck, Arlette Reynaerts, Herman Höfte, i inni. Transgenic plants protected from insect attack. „Nature”. 328 (6125), s. 33–7, 1987. DOI: 10.1038/328033a0. Bibcode: 1987Natur.328...33V. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Genetically altered potato OK'd for crops. „Lawrence Journal-World”, 6 May 1995. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ a b c Graham Brookes, Peter Barfoot: GM crops: the first ten years – global socio-economic and environmental impacts. 2006. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Melinda Smale, Patricia Zambrano P, Mélodie Cartel. Bales and Balance: A Review of the Methods Used to Assess the Economic Impact of Bt Cotton on Farmers in Developing Economies. „AgBioForum”. 9 (3), s. 195–212, 2006. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Kovach J., Petzoldt C., Degni J., Tette J.: A Method to Measure the Environmental Impact of Pesticides. New York State Agricultural Experiment Station. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Jennifer A. Thomson: Seeds for the future: the impact of genetically modified crops on the environment. Ithaca, N.Y: Cornell University Press, 2007. ISBN 0-8014-7368-3. (ang.).
- ↑ History of Bt. University of California. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Sarjeet S. Gill, Elizabeth A. Cowles, Patricia V. Pietrantonio. The mode of action of Bacillus thuringiensis endotoxins. „Annu. Rev. Entomol.”. 37, s. 615–36, 1992. DOI: 10.1146/annurev.en.37.010192.003151. PMID: 1311541. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Knowles B.H.. Mechanism of action of Bacillus thuringiensis insecticidal delta-endotoxins. „Advances in Insect Physiology”. 24, s. 275–308, 1994. DOI: 10.1016/S0065-2806(08)60085-5. (ang.).
- ↑ G.L. Lövei, Salvatore Arpaia. The impact of transgenic plants on natural enemies: a critical review of laboratory studies. „Entomologia Experimentalis et Applicata”. 114, s. 1–14, 2005. (ang.).
- ↑ Setting the record straight: a rebuttal to an erroneous analysis on transgenic insecticidal crops and natural enemies. „Transgenic Res.”. 3, s. 317–322, 18 czerwca 2009. (ang.).
- ↑ Séralini G.E., Cellier D., de Vendomois J.S.. New analysis of a rat feeding study with a genetically modified maize reveals signs of hepatorenal toxicity. „Arch. Environ. Contam. Toxicol.”. 52 (4), s. 596–602, maj 2007. DOI: 10.1007/s00244-006-0149-5. PMID: 17356802. (ang.).
- ↑ Les experts européens innocentent un OGM. Le Figaro. [dostęp 2012-03-18]. (fr.).
- ↑ Joël Spiroux de Vendômois, François Roullier, Dominique Cellier, Gilles-Eric Séralini. A Comparison of the Effects of Three GM Corn Varieties on Mammalian Health. „International Journal of Biological Sciences”. 5 (7), s. 706–726, 2009-12-10. PMID: 20011136. [dostęp 2010-07-21]. (ang.).
- ↑ EFSA Minutes of the 55th Plenary Meeting of the Scientific Panel on Genetically Mofified Organisms Held on 27–28 January 2010 IN Parma, Italy, Annex 1, Vendemois et al 2009, EFSA [dostęp 2012-03-18] (ang.).
- ↑ Gilles-Eric Séralini i inni, Genetically modified crops safety assessments: present limits and possible improvements, „Environmental Sciences Europe”, 23 (10), 2011, DOI: 10.1186/2190-4715-23-10 [dostęp 2012-04-02] (ang.).
- ↑ First documented case of pest resistance to biotech cotton. University of Arizona, 2008-02-07. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
- ↑ Tabashnik B.E., Gassmann A.J., Crowder D.W., Carriére Y.. Insect resistance to Bt crops: evidence versus theory. „Nat. Biotechnol.”. 26 (2), s. 199–202, February 2008. DOI: 10.1038/nbt1382. PMID: 18259177. (ang.).
- ↑ Cotton in India. Monsanto. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Pallava Bagla. Hardy Cotton-Munching Pests Are Latest Blow to GM Crops. „Science”. 327, s. 1439, 19 marca 2010. DOI: 10.1126/science.327.5972.1439. [dostęp 2012-03-18].
- ↑ Aaron J. Gassmann, Jennifer L. Petzold-Maxwell, Ryan S. Keweshan, Mike W. Dunbar. Field-Evolved Resistance to Bt Maize by Western Corn Rootworm. „PLoS ONE”. Ames, Iowa, USA: Department of Entomology, Iowa State University. DOI: 10.1371/journal.pone.0022629. [dostęp 2012-03-19]. (ang.).
- ↑ Roush R.T.. Bt-transgenic crops: just another pretty insecticide or a chance for a new start in the resistance management?. „Pestic. Sci.”. 51 (3), s. 328–34, 1997. DOI: <328::AID-PS650>3.0.CO;2-B 10.1002/(SICI)1096-9063(199711)51:3<328::AID-PS650>3.0.CO;2-B. (ang.).
- ↑ H.Z. Dong, W. J. Li. Variability of Endotoxin Expression in Bt Transgenic Cotton. „Journal of Agronomy & Crop Science”. 193, s. 21–9, 2007. DOI: 10.1111/j.1439-037X.2006.00240.x. (ang.).
- ↑ Tabashnik B.E., Carrière Y., Dennehy T.J.. Insect resistance to transgenic Bt crops: lessons from the laboratory and field. „J. Econ. Entomol.”. 96 (4), s. 1031–8, August 2003. DOI: 10.1603/0022-0493-96.4.1031. PMID: 14503572. (ang.).
- ↑ Yanhui Lu, Kongming Wu, Yuying Jiang, Bing Xia, Ping Li, Hongqiang Feng, Kris A. G. Wyckhuys, and Yuyuan Guo. Mirid Bug Outbreaks in Multiple Crops Correlated with Wide-Scale Adoption of Bt Cotton in China. „Science”. 328 (5982), s. 1151–1154, 2010. DOI: 10.1126/science.1187881. PMID: 20466880. (ang.).
- ↑ Susan Lang: Seven-year glitch: Cornell warns that Chinese GM cotton farmers are losing money due to 'secondary' pests. Cornell Chronicle, 25 lipca 2006. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Shenghui Wang, David R. Just, Per Pinstrup-Andersen. Bt-cotton and secondary pests. „International Journal of Biotechnology”. 10, s. 113–121, 2008. DOI: 10.1504/IJBT.2008.018348. (ang.).
- ↑ Stone, G. D.. Field versus Farm in Warangal: Bt Cotton, Higher Yields, and Larger Questions. „World Development”. 39 (3), s. 387–398, 2010. DOI: 10.1016/j.worlddev.2010.09.008. (ang.).
- ↑ Jaideep Sarin: Bug makes meal of Punjab cotton, whither Bt magic?. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Losey J.E., Rayor L.S., Carter M.E.. Transgenic pollen harms monarch larvae. „Nature”. 399 (6733), s. 214, maj 1999. DOI: 10.1038/20338. PMID: 10353241. (ang.).
- ↑ Mendelsohn M., Kough J., Vaituzis Z., Matthews K.. Are Bt crops safe?. „Nat. Biotechnol.”. 21 (9), s. 1003–9, September 2003. DOI: 10.1038/nbt0903-1003. PMID: 12949561. (ang.).
- ↑ Hellmich R.L., Siegfried B.D., Sears M.K.. Monarch larvae sensitivity to Bacillus thuringiensis- purified proteins and pollen. „Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.”. 98 (21), s. 11925–30, October 2001. DOI: 10.1073/pnas.211297698. PMID: 11559841. (ang.).
- ↑ Bt Corn and Monarch Butterflies. [w:] USDA Agricultural Research Service [on-line]. 2004-03-29. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
- ↑ Małgorzata Siwińska: Latający monarcha. Wiedza i Życie, 2000-08. [dostęp 2012-05-24].
- ↑ Quist D., Chapela I.H.. Transgenic DNA introgressed into traditional maize landraces in Oaxaca, Mexico. „Nature”. 414 (6863), s. 541–3, November 2001. DOI: 10.1038/35107068. PMID: 11734853. (ang.).
- ↑ Kaplinsky N., Braun D., Lisch D., Hay A., Hake S., Freeling M.. Biodiversity (Communications arising): maize transgene results in Mexico are artefacts. „Nature”. 416 (6881), s. 601–2; discussion 600, 602, April 2002. DOI: 10.1038/nature739. PMID: 11935145. (ang.).
- ↑ Nature article debate. PBS. (ang.).
- ↑ Chapela Vindicated. Organic Consumers Association. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).
- ↑ Ortiz-García S, Ezcurra E., Schoel B., Acevedo F., Soberón J., Snow A.A.. Absence of detectable transgenes in local landraces of maize in Oaxaca, Mexico (2003–2004). „Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.”. 102 (35), s. 12338–43, August 2005. DOI: 10.1073/pnas.0503356102. PMID: 16093316. (ang.).
- ↑ Rex Dalton: Modified genes spread to local maize. Nature, 12 listopada 2008. (ang.).
- ↑ Transgenes in Mexican maize: molecular evidence and methodological considerations for GMO detection in landrace populations. „Molecular Ecology”. 18, s. 750–761, luty 2009. [zarchiwizowane z adresu]. (ang.).
- ↑ José-Antonio Serratos-Hernández, José-Luis Gómez-Olivares, Noé Salinas-Arreortua, i inni: Transgenic proteins in maize in the Soil Conservation area of Federal District, Mexico. ESA. [dostęp 2012-03-18]. (ang.).