Aldperdel

Dialegd: Schbaimarisch

Aldperdel vum Weschde

S'Aldperdel ischs wesdlische Schdadtoa vun de Schdadt Schbaija. De Tuam hod a Heh vun 55 Meda un isch ens vun de hegschde un bedaidenschde Schdadtoa in Daitschlond.

Nome vum Tuam

Ma hod mol g'glabd, dassa vum Ladain „alta porta" (des heesd „hohes Tor") kumme dud, awa schun 1197 hod in änere Uakund „vetus porta" (des heesd „altes Tor") g'schdone.

G'schichd vum Tuam

Zum erschde mol isch de Tuam 1176 in änere Uakund g'noand worre. Uaschbringlisch isches a äna vun 68 Maua- un Tortirm g'wesd. Oam Oanfoang vum 13. Jahunerd ischs Aldperdel g'baud worre un hods alde Toa easedzd. De unere Deel isch vun 1230 bis 1250 g'baud worre un de owere Deel erschd 1512 bis 1514 d'zu kumme. De domolische Birschameschda hod 1511 g'meend

Zidaad: „Item das altporthor zu buwen".

Erschd 1708 hodma doan a noch s'Dach druffg'sezd.

Im Joa 1689 hods Aldperdel doan de Pälsische Eabfolschekriesch ubeschaded iwaschdone un isch haid än Resch vun de middelalderlische Schdadtbefeschdigung. Die Fronsose, wu schun s'Rhoiperdel, Naiperdel un s'Waide-perdel gschbrengd kabd hawen, hawen die Schbrengung a fas Aldperdel schun voab'raided kabd. Awa de Prioa un Konwend vum noe Karmelidagloschda hod g'mend, dass de Tuam doan uffs Schdabsqwadia falle kend, wu a de fronsesische Maschall Duras g'wond hod. De Prioa soll g'sachd hawe

Zidaad: „Gar leicht könne das Kloster zerschmettern, für dessen Erhaltung der Maschall ja sein Wort gegeben habe".

De Duras hod awa g'mend, soi Laid dedn schun wisse was se do dun. De Karmelidakonwend isch doan voa die Fies vum Duras g'falle un de Prioa hod g'mend

Zidaad: „Unser Kloster ist alt und baufällig, wenn auch des Turmes Sturz unsere Wohnung nicht begräbt, so werden doch diese morschen Mauern und lockeren Gewölbe unter dem gewaltigen Stoße der ungeheueren stürzenden Steinmasse erbeben und einbrechen. Drum Herr, habt Erbarmen und schont des Turmes".

Do hod doan de Maschall endlisch g'sachd

Zidaad: „Steht auf Kinder, der Turm soll stehen bleiben!".

Deswesche schded des Aldperdel haid noch, awa de Reschd vun de Schdad Schbaija midm Dom hodma domols zaschderd.

Im Joa 1773 hod newem Aldberdel, wu jo iwam Schbaijabach g'baud worre isch, a ä Mihl g'schdone.

B'daidung vum Tuam

S'Aldperdel sich de wischdigschde Toatuam un Außedoa g'wesd. Schbeda hoda doan zwisdche de Aldschdad un die Gilschvoaschdad g'schdoane. Eja schded oam End vun de Haubdschdroß, aischendlisch ä sog'noandi Triumbfschdroß (ladainisch „Via Triumphalis") gescheniwa vum Schbaijmara Dumm. Die Haubdschdroß isch 25 bis 50 Meda braid g'wesd, haid awa durch Haisa schmala, un ug'fea 700 Meda long. De Kaisa isch do frija oan Feschddaache mid soinem G'folsch endloanggoange.

Als Außedoa hods zwee Raije Schießscharde uff de Weschdsaid fa die Vataidischung un iwam Doabooche hod än Weagong um de Tuam rumg'fiad un wovus noch Schdä hod.

De Tuamweschda

Fa ä paa hunad Joa long hodn Tuamweschda s'Oamd vunm Pfeadna im Aldperdel kabd, awa a s'Weeschgeld kassiad un hod die Waffe un Munizion bwachd, wu inde Tiam gwesd sin. Inde Tiam Aldperdel, Naiperdel, Jude-, Salz- un Roode Tuam hawen die Weschda a die Gfongene bwachd, wu inde Tiam oigsesse hawen. Im Aldperdel hods a noch die Weagzaisch vum Scharfrischda ina Kischd kabd.

Die Tuamua

S'Aldperdel hodä Ua mid Ziffabledda uffde Oschd- un de Weschdsaid. Die Schdund wead uffde große Ziffabledda un die Veadlschdund uffde kleene Ziffabledda oagzaischd. Uff de ejemolische Aussesaid vun Schbaija ischs Ziffabledd vum Aldperdel greßa, domids die frijare Raisnde schun vum waidm hawen seje kenne.

Die Tuamglogge

Die Schdundeglogg isch 1300 gosse worre un dodemid die eldschd Glogg vun Schbaija. De Schlaachdoon vunde Glogg ischs g', sie isch 920 mm hoch, unne 984 mm braid un wieschd umdie 540 kg. Die ladoinisch Inschrifd heesd uff daitsch „Heiliger Johannes der Täufer schütze diese Glocke“.

Die glää Verdlschdundglogg isch 1815 vunde Gloggegiesarai Schrader in Frongedaal gosse worre. De Schlaachdoon vunde Glogg ischs des", sie isch 620 mm hoch, isch unne 665 mm braid un wieschd uugfea 200 kg.

De Schbaijmara "Normalschuh"

Hischdorisches Maß

Ä Ell

Schbaija hod bis Ofong vum 19. Jahunad ä aischenes Maß- un Gwischdssischdem kabd. Uff de neadlisch Said vum Aldperdel hodsn Schdab, wu unne un owe ä bissl rausgugge dud un domid de „Speyerer Werkschuh" feschlesche dud. Dea isch 28,889 Zendimeda long un isch in 12 Zoll unadeeld gwesd. Dodnoch hod sisch frija mol jeda Händla rischde misse.

Gleeni Gronologie

Bis 1900

• 1197 S'Aldperdel wead erschdmols ina Uakund vum Bischof eaweend, Zidaad: „...lapideam quoque domum, quam iuxta veterem portam habuit".
• 1230-50 De unare Deel vum haidische Aldperdel wead gbaud.
• 1281 dridd Schbaija m Rhoinische Schdedebund bai un vaschdeagd die Bfeschdischung.
• 1313 wead ä schdenani Brigg voam Aldperdel eawäend.
• ab 1314 gibds a ä daidschi Bzaischnung fas Aldperdel, z. B. im 14./15. Jahunad „Altdeburgtor“, „altes Burge tor“, „alten-bortor“, „altes portel“.
• 1395 wead „Die Uhr uffm Altburga Thor gemacht“.
• 1511 Bautedischkaide om Aldperdel werren eaweend: De naije Birschameeschda soll vaoalassee „das Altporthor zu buwe“.
• 1511-14 D'Tuam wead uffgschdogd.
• um 1600 krischd s'Aldperdel ä Walmdach.
• 1628 Folda un onare Inschdrumend un Rischdschweada kummn ins Aldperdel.
• 1635 hods weschm Draisischjearische Griesch Bauscheede.
• 1656 gibdsn B'rischd iwa die schdedische Gfengniszelle a im Aldperdel.
• 1689 De fronsesiche Maschall Duras vaschonds Aldperdel als im Pelsische Eabfolschegriesch die Schdad abbrenne dud.
• 1698 Nochm Rijsijker Friede deaf die Schbaijmara Bevelgarung zriggkeare.
• 1707-10 weads Aldperdel eaneiad.
• 1726 S'Aldperdel wead als Gfengnis eawend.
• 1761 De Jacob Moellinger, en beriemde Uamacha aus Naischdad machd die Ua, wus haid noch hod. Un ä Stuam- un Beedglogg wead wida oigbaud.
• 1821/39 weads Dach rebariad.
• 1834 wolln Birscha s'Aldperdel abraisse, s'ded „weder in architektonischer noch in anderer Hinsicht einen besonderen Wert“ hawe un ded baufelisch soi.
• 1837/38 wead ejemolische Wachhaus un die neadlisch Drebb vum Aldperdel abgrisse un doad ä Faiwawea oigrischd.
• 1842 S'Aldperdel wead renowiad un als Glegnawohnung heagrischd. Die Fenschdaniesche uff de Weschdsaid werren wida uffgmachd.
• 1853 weads Ziffabladd iwadinschd.
• um 1870 wead die Bedachung eanaiad.
• 1886 wead die haaidisch Fußgengapassasch duaschs Aldperdel gbroche.

Noch 1900

• 1914 Dacheanaiarung
• 1925 Blään faä Fraischdellungvum Aldperdel wesche Eaweidarungsbaude vunde Poschd.
• 1933 Rabaradua vunde Ua.
• 1950 Scheede zaischn sich om Tuam.
• 1956 - 1960 D'Tuam wead fa 400.000 DM rebariad. Brisond, ma find mid Pulva gfildi Kommare vun 1689, wu ma de Tuam faschd gschbrengd kabd hed.
  • 1956/57 N'Varoi wead krind fas Schbendesoamle.
  • 1958 Die Fenschdare uffde Oschdsaid werren wida fraigleschd.
• 1965 D'ald Oigong wead gschlosse unen naije Oigang (de haidisch) wead uffgmachd.
• 1973/74 S'wead iwa ä naiji Bnudzung vum Aldperdel nochgdengd.
• 1986 Die Idee wead easchd jezd wida fas Jubileumsjoa uffgriffe.
• 1987 De Schdadraad bschliesd s'Aldperdel nochm Bloan III vum Schdadbauomd fa 550.000 DM zu gnemische.

Haid

S'Aldperdel isch haid än Aussischdspungd in Schbaija, wu im Abril bis Ogdowa deglisch uffhod. Im Tuam hods ä Dauaausschdellung zum Aldperdel un zua Schdadbfeschdischung. Im onare Schdogg hods Sondaausschdellung vunem Kinschdla, wu donn Grafigge un Zaischnunge auskengd sin. Un Paa, wu hairade wolln, kenn'n sisch a im Aldperdel drauwe losse.

Galarie

• Oidrigg vum Aldperdel
• 
  N'Inneraum vum Aldperdel, wu fa Drauw'unge bnuzd wead
• 
  Ausschdellung im Aldperdel
• 
  Glogg im Aldperdel
• 
  Owaschda Schdogg
• 
  Galarie

Websaide

•  Commons: Aldperdel – Sammlung vun Bilder, Video un Audiodataie
• Aldperdel uff www.speyer.de
• Kleiner Stadtmauerrundgang

Bischa

• Alfred Becker, Anton Doll, Otto Hess, Wolfgang Medding: Das Altpörtel zu Speyer. Die Geschichte des siebenhundertjährigen Torturmes. Karl Graf-Verlag, Speyer, 1975
• Joseph Behles: Das Altpörtel zu Speyer: Ein Beitrag zur Baugeschichte der mittelalterlichen Stadttore. Koerner-Valentin-Verlag, Baden-Baden, 3. Aufl. 1978, ISBN 978-3873203235

Vawais

49.317458.432275