Tsjetsjeens

Tsjetsjeens; нохчийн мотт
Gesproken in	Rusland
Vitaliteit	potentieel bedreigd
Sprekers	1.350.000
Taalfamilie	Nach-Dagestaans Nach Tsjetsjeens; ; ;
Alfabet	Cyrillisch
Officiële status
Officieel in	Rusland Tsjetsjenië; Dagestan; ;
Taalcodes
ISO 639-1	ce
ISO 639-2	che
ISO 639-3	che
	■ Verspreiding van het Tsjetsjeens
Portaal	Taal

Het Tsjetsjeens (нохчийн мотт, noxçiyn mott) is een Nach-Dagestaanse taal, die gesproken wordt in Tsjetsjenië en Dagestan.

Verspreiding

Het Tsjetsjeens heeft ongeveer 1,2 miljoen sprekers en is een bestuurstaal in de Russische deelrepublieken Tsjetsjenië en Dagestan. Er zijn ook Tsjetsjeense minderheden in de kraj Stavropol en in buurland Georgië. Verder bestaat er een Tsjetsjeense diaspora in Centraal-Azië, Europa en in enkele landen in het Midden-Oosten, met name in Jordanië.^[3]

Verwantschap

De taal is zeer nauw verwant aan het Ingoesjetisch, dat wordt gesproken in de buurrepubliek Ingoesjetië. De beide talen zijn tot op zekere hoogte wederzijds verstaanbaar. Hogerop is het Tsjetsjeens onder meer verwant aan het Avaars, Dargiens, Lak, Lezgisch en Tabassaraans. Samen vormen die talen de Nach-Dagestaanse taalfamilie.^[4]

Spraakkunst

Het Tsjetsjeens is een agglutinerende taal met een ergatief-absolutieve argumentstructuur. Het zelfstandig naamwoord wordt ingedeeld in zes klassen, elk met een eigen voorvoegsel dat congrueert met het werkwoord of het bijvoeglijk naamwoord. Het werkwoord wordt niet vervoegd naar persoon en getal, maar kent alleen tijden en deelwoorden. Daaronder zijn een optatief en een antipassief. Sommige werkwoorden hebben zulke voorvoegsels niet.^[5]

Het Tsjetsjeens is een ergatieve SOV-taal met dependensmarkering en acht naamvallen (absolutief, genitief, datief, ergatief, allatief, instrumentalis, locatief en comparatief). Daarnaast zijn er een hele reeks achtervoegsels om de functie van het zelfstandig naamwoord in de zin aan te duiden. Bijvoeglijke naamwoorden, aanwijzende voornaamwoorden en betrekkelijke bijzinnen gaan stelselmatig vooraf aan het zelfstandig naamwoord. Voegwoorden zijn veeleer affixen dan zelfstandige woorden.

De taal biedt ook boeiende vraagstukken op vlak van lexicografie, omdat woordvorming veeleer berust op het vastleggen van hele zinnen dan op het creëren van samenstellingen en afleidingen. Dat levert moeilijkheden op bij het bepalen welke zinnen in een woordenboek worden opgenomen. De spraakkunst van het Tsjetsjeens staat namelijk niet toe dat nieuwe werkwoordsvormen worden gebruikt om nieuwe begrippen uit te drukken.^[5] In plaats daarvan wordt het werkwoord дан ('doen') gecombineerd met naamwoordgroepen om overeen te komen met nieuwe begrippen die uit andere talen zijn ontleend.

Klankleer

Kenmerkend voor het Tsjetsjeens is de omvangrijke klankinventaris. De taal maakt gebruik van tussen 50 en 60 medeklinkers, afhankelijk van het dialect en de analyse. Er bestaat een betekenisonderscheidend contrast tussen stemhebbende en stemloze medeklinkers, geminaten en ejectieven.^[6] In tegenstelling tot de meeste andere talen in de Kaukasus is het Tsjetsjeens ook rijk aan klinkers en tweeklanken. Geen enkel schrijfsysteem dat tot dusver voor de taal werd gebruikt, heeft alle klinkers accuraat kunnen weergeven.

Medeklinkers
		labiaal			alveolaar			post- alveolaar			velaar		uvulaar		epi- glottaal	glottaal
		—	asp.	far.	—	asp.	far.	—	asp.	far.	—	asp.	—	asp.	epi- glottaal	—	far.
nasaal		m		mˤ	n		nˤ
plosief	stemh.	b	bʱ	bˤ	d	dʱ	dˤ				ɡ	ɡʱ
	steml.	p	pʰ	pˤ	t	tʰ	tˤ				k	kʰ	q	qʰ	ʡ	ʔ	(ʔˤ)
	gem.	pː		pːˤ	tː		tːˤ						qː
	ej.	pʼ			tʼ						kʼ		qʼ
affricaat	stemh.							d͡ʒ	d͡ʒʱ	d͡ʒˤ
	steml.				t͡s	t͡sʰ	t͡sˤ	t͡ʃ	t͡ʃʰ	t͡ʃˤ
	gem.				t͡sː		t͡sːˤ
	ej.				t͡sʼ			t͡ʃʼ
fricatief	stemh.	(v)			z		zˤ	ʒ		ʒˤ			ʁ
	steml.	(f)			s		sˤ	ʃ		ʃˤ	x				ʜ	h
	gem.				sː
vibrant	stemh.				r		rˤ
vibrant	steml.				r̥
approximant		w ~ ɥ		wˤ	l		lˤ	j

Klinkers
		voor		centraal ~ achter
		ongerond	gerond	centraal ~ achter
gesloten	kort	ɪ	y	ʊ
gesloten	lang	iː	yː	uː
half- gesloten	kort	e̞	ø	o̞
half- gesloten	lang	e̞ː	øː	o̞ː
bijna- open	kort	æ
bijna- open	lang	æː
open	kort			ə
open	lang			ɑː

Schrift

Het Tsjetsjeens werd oorspronkelijk in het Arabisch schrift geschreven. Tussen 1925 en 1938 werd overgeschakeld op het Latijnse alfabet. Sinds 1938 wordt het cyrillisch schrift gebruikt. Het Tsjetsjeens maakt gebruik van dezelfde cyrillische letters als het Russisch met toevoeging van de palotsjka ⟨ӏ⟩ om aan te geven dat de voorafgaande medeklinker een ejectief is. In 1992 nam de de facto onafhankelijke Tsjetsjeense republiek Itsjkerië een nieuw Latijns alfabet aan, maar na de val van de separatistische regering werd het cyrillische alfabet opnieuw ingevoerd. Het Latijnse alfabet wordt veel minder gebruikt en geniet relatief weinig bekendheid bij de bevolking.

Cyrillisch schrift
(1938-heden)
А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	Гӏ гӏ	Д д	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Кх кх	Къ къ
Кӏ кӏ	Л л	М м	Н н	О о	Оь оь	П п	Пӏ пӏ
Р р	С с	Т т	Тӏ тӏ	У у	Уь уь	Ф ф	Х х
Хь хь	Хӏ хӏ	Ц ц	Цӏ цӏ	Ч ч	Чӏ чӏ	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Юь юь	Я я	Яь яь
Ӏ ӏ

Latijns schrift
(1992-2000)
A a	Ä ä	B b	C c	Ċ ċ	Ç ç	Ç̇ ç̇	D d
E e	F f	G g	Ġ ġ	H h	X x	Ẋ ẋ	I i
J j	K k	Kh kh	L l	M m	N n	Ŋ ŋ	O o
Ö ö	P p	Ph ph	Q q	Q̇ q̇	R r	S s	Ş ş
T t	Th th	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z	Ƶ ƶ
Ə ə

Latijns schrift
(1925-1938)
A a	Ä ä	B b	C c	Č č	Ch ch	Čh čh	D d
E e	F f	G g	Gh gh	H h	I i	J j	K k
Kh kh	L l	M m	N n	Ŋ ŋ	O o	Ö ö	P p
Ph ph	Q q	Qh qh	R r	S s	Š š	T t	Th th
U u	Ü ü	V v	X x	Ẋ ẋ	Y y	Z z	Ž ž

Arabisch schrift
(voor 1925)
ا	ب	ت	ث	ج	ح	خ	د
ذ	ر	ز	س	ش	ص	ض	ط
ظ	ع	غ	ف	ڤ	ڮ	ق	ك
ل	م	ن	و	ه	ﻻ	ي

Tekstvoorbeeld

De onderstaande tekst is een uittreksel uit het Johannesevangelie in het Tsjetsjeens.

Nederlands	Tsjetsjeens (1938-heden)	Tsjetsjeens (1992-2000)
In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het Woord was God. Dit was in den beginne bij God. Alle dingen zijn door Hetzelve gemaakt, en zonder Hetzelve is geen ding gemaakt, dat gemaakt is. In Hetzelve was het Leven, en het Leven was het Licht der mensen. En het Licht schijnt in de duisternis, en de duisternis heeft hetzelve niet begrepen.	Дуьххьар хилла Дош, и Дош Делехь хилла, Дела Дош хилла. Иза хилла дуьххьара Делехь. Дерриг Цуьнгахула схьадоладелла, Цуьнан лаам боцуш долчу хӏуманийх хӏумма хилла дац. Цуьнгахь хилла дахар, дахар адамийн серло хилла. Серло боданехь а къега, бодано иза дӏацахьулйо.	Düxẋar xilla Doş, i Doş Deleẋ xilla, Dela Doş xilla. Iza xilla düxẋara Deleẋ. Derrig Cüngaxula sẋadoladella, Cünan laam bocuş dolçu humaniyx humma xilla dac. Cüngaẋ xilla daxar, daxar adamiyn serlo xilla. Serlo bodaneẋ a q̇ega, bodano iza djacaẋulyo.

Referenties

↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. www.unesco.org. Geraadpleegd op 6 juni 2021.
↑ Chechen. www.ethnologue.com. Geraadpleegd op 6 juni 2021.
↑ Maʻoz, Moshe & Gabriel Sheffer (2002). Middle Eastern minorities and diasporas. Brighton: Sussex Academic Press, blz. 255. ISBN 1-902210-84-0. Geraadpleegd op 6 juni 2021.
↑ Nakho-Dagestanian languages. www.britannica.com. Geraadpleegd op 6 juni 2021.
↑ ^a ^b Awde, Nicholas & Muhammad Galaev, Chechen-English English-Chechen: dictionary and phrasebook. New York: Hippocrene Books (1996), blz. 11. ISBN 0-7818-0446-9.
↑ Nichols, Johanna, "Chechen". In: The Indigenous languages of the Caucasus. New York: Caravan Books (1994). ISBN 0-88206-068-6.

Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Chechen language op de Engelstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.

Zie de Tsjetsjeense uitgave van Wikipedia.

[1] UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. www.unesco.org. Geraadpleegd op 6 juni 2021.

[2] Chechen. www.ethnologue.com. Geraadpleegd op 6 juni 2021.

[3] Maʻoz, Moshe & Gabriel Sheffer (2002). Middle Eastern minorities and diasporas. Brighton: Sussex Academic Press, blz. 255. ISBN 1-902210-84-0. Geraadpleegd op 6 juni 2021.

[4] Nakho-Dagestanian languages. www.britannica.com. Geraadpleegd op 6 juni 2021.

[ReferenceA-5] Awde, Nicholas & Muhammad Galaev, Chechen-English English-Chechen: dictionary and phrasebook. New York: Hippocrene Books (1996), blz. 11. ISBN 0-7818-0446-9.

[6] Nichols, Johanna, "Chechen". In: The Indigenous languages of the Caucasus. New York: Caravan Books (1994). ISBN 0-88206-068-6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]