documenta

Fredericianum met ervoor twee door Beuys geplante eiken

De documenta is sinds 1955 de belangrijkste tentoonstelling van actuele beeldende kunst in de wereld. Deze tentoonstelling vindt eens in de vijf jaar plaats in Kassel (Duitsland). De tentoonstelling duurt precies honderd dagen en strekt zich meestal uit over de hele stad. Hoofdgebouw is het Fridericianum.

Arnold Bode

Arnold Bode (1900-1977) was de initiatiefnemer van de eerste "wereldtentoonstelling der hedendaagse kunst" die in Kassel moest plaatsvinden. Bode was schilder en pedagoog en kwam al in mei 1933 in aanvaring met het naziregime. Zijn werk werd direct als Entartete Kunst aangemerkt. In 1948 (her)stichtte Bode met zijn kunstvrienden uit Kassel de Kunstacademie, die al in 1932 was gesloten. Zijn plannen om in het volledig verwoeste Kassel een grote internationale kunsttentoonstelling te organiseren werd werkelijkheid in 1955, samenvallend met de in Kassel georganiseerde Bundesgartenschau (de Duitse Floriade) en werd meteen een enorm succes.
De achtereenvolgende "documenta's" groeiden uit tot een gigantisch media-evenement en een toeristische troef van de eerste orde met alle daarbij behorende voordelen op het gebied van de handel.

De eerste documenta

Het zwaartepunt van de eerste documenta lag evenwel niet zozeer bij de hedendaagse kunst, dat wil zeggen de na 1945 ontstane kunst, als wel tonen van het werk van die kunstenaars, die gedurende de nazitijd werden geassocieerd met Entartete Kunst. Hierdoor stond de Abstracte Kunst en in het bijzonder de Abstracte Schilderkunst van de jaren twintig en dertig van de 20e eeuw centraal. Vele stromingen uit die periode waren vertegenwoordigd, zoals: Fauvisme, Kubisme, Expressionisme, Futurisme, Der Blaue Reiter, enzovoort. Pas in latere afleveringen van de documenta verschoof het artistieke zwaartepunt naar hedendaagse kunst en in het bijzonder naar de nieuwste stromingen. Was de eerste documenta nog vrijwel geheel gericht op kunstenaars uit Europa, later verbreedde dat ook naar werken van kunstenaars uit Amerika, Afrika en Azië.

Locaties

Fridericianum
Neue Galerie
documenta-Halle
Friedrichsplatz
Park Karlsaue, met in 1992 de Aue Paviljoens (tijdelijke constructie voor Documenta IX)
Vanaf 2007: Schloß Wilhelmshöhe in Park Wilhelmshöhe (met confrontatie hedendaagse kunst en de bestaande historische kunstcollectie waaronder de befaamde Rembrandtverzameling)
Kulturzentrum Schlachthof
Kultuurbahnhof Kassel (Delen van Kassel Hbf welke door afgenomen treinverkeer niet meer door de Deutsche Bahn gebruikt worden.)
Verder worden er verschillende verspreide locaties in de stad gebruikt. Bij dOCUMENTA(13) zijn er bijvoorbeeld performances in het Grand City Hotel Hessenland en wordt in een voormalig belastingkantoor werk van Tacita Dean tentoongesteld.

Tentoonstellingen

Voor de documenta wordt telkens één hoofdcurator aangesteld. Deze bepaalt het thema en zoekt samen met een team van medewerkers de kunstenaars uit die mogen exposeren.

documenta I - 1955

Nederlandse deelnemers:^[1]

documenta II - 1959

De tentoonstelling vond plaats van 11 juli tot 1 oktober 1959 in Kassel. De hoofdcurator was Arnold Bode in samenwerking met de kunsthistoricus Werner Haftmann.

Nederlandse deelnemers:

documenta III - 1964

Nederlandse deelnemers:

documenta 4 - 1968

Nederlandse deelnemers:

documenta 5 - 1972

De tentoonstelling vond plaats tussen 30 juni en 8 oktober met als thema Befragung der Realität. Biltwelten heute. Hierbij werden recente kunststromingen en -uitingen, zoals het fotorealisme in de schilderkunst en in 3D-kunst, bij elkaar gebracht. Onder de deelnemers waren beeldhouwer Edward Kienholz (Five card stud) en Claes Oldenburg (Mousemuseum).^[2]

Nederlandse deelnemers:

documenta 6 - 1977

De Amerikaanse kunstenaar Walter De Maria presenteerde op de Friedrichsplatz in Kassel zijn conceptuele werk The Vertical Earth Kilometer, een installatie bestaande uit een verticaal boorgat gevuld met massieve messingstaven met een totale lengte van een kilometer. Het permanente werk is een van de negen sites beheerd door de Amerikaanse Dia Art Foundation.

Nederlandse deelnemers:

documenta 7 - 1982

In 1982 was Rudi Fuchs hoofdcurator

Nederlandse deelnemers:

documenta 8 - 1987

Nederlandse deelnemers:

documenta IX - 1992

In 1992 was Jan Hoet hoofdcurator.

Nederlandse deelnemers:

documenta X - 1997

Nederlandse deelnemers:

Documenta 11 - 2002

Nederlandse deelnemers:

documenta 12 - 2007

In 2007 vond de twaalfde documenta van 16 juni t/m 23 september plaats. De leiding berustte bij het echtpaar Roger-Martin Buergel (algemene leiding) en Ruth Noack (hoofdcurator). De samenstellers beweerden niet hun persoonlijke obsessies te tonen, maar de esthetische geest die bij de kunstenaars leeft. Toch maakten ze een enigszins eigenzinnige keuze door kunstenaars die slechts in beperkte mate bekend zijn, een internationaal podium te bieden. Daarbij was het streven naar esthetiek een opvallende leidraad, waarbij geen keuze gemaakt werd met harde effecten, waardoor eerder oogstrelende ensembles aan bod komen. Deze esthetische betrachting komt ook tot uiting in de keuze van de kunstwerken zelf zoals de installatie van Trisha Brown en Iole De Freitas. De presentatie als geheel oogt verfijnd en museaal met strak geordende gehelen in bedacht gekleurde zalen zoals zalmrood, purper en hemelsblauw en rood tapijt. Op het gelijkvloers van "Die Neue Galerie" zijn de wanden dan weer donkergroen, de tapijten paars en de gordijnen groen of wit. In een lichtgroen zijzaaltje van het Fridericianum valt het licht zacht op een scharlakenrood doek van Lee Lozano om alzo ruimte, aankleding en kunst optimaal met elkaar te verzoenen.
Kunst en politiek vinden elkaar ook op deze documenta: schrijnende toestanden uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika worden via installaties en performances aangeklaagd. Zoals de grote opgelapte sloep van Romuald Hazoumé uit Benin, "als teken van rouw voor alle gezinnen uit Afrika die niet weten waar de lichamen zijn van hun zonen die in bootjes illegaal naar Europa vertrokken". De Arabische wereld komt ook aan bod. Opvallend is dit keer de Chinese bijdrage met Ai Weiwei. In korte tijd heeft deze groep Aziaten zich de Westerse stromingen eigen gemaakt en ingepast in hun eigen lange traditie.

Het tentoonstellingsoppervlak werd met 9.500 m² uitgebreid: een nieuw glazen bouwwerk (naar analogie van, maar in niets gelijkend op, twee eerdere glazen tentoonstellingspaviljoens, het Crystal Palace van 1851 in Londen en het Grand Palais van 1900 in Parijs), het zogenaamde Aue-Pavillon in het centraal gelegen Karlsaue-park. Dit tijdelijke bouwwerk, dat honderd van de meer dan vijfhonderd kunstwerken herbergt, geconstrueerd van staal, polycarbonaat en uiteraard veel glas moest licht en transparant ogen. Zilveren gordijnen en een forse klimaatinstallatie moeten de hitte buiten houden. Tot nu toe voldoet dit tijdelijk paviljoen niet aan de verwachtingen: weinig aura, te hoge luchtvochtigheid, een gesloten doos zonder buitenzicht en geen relatie met het omliggend park. Kortom een onaanvaardbare architectuur voor een dergelijk prestigieus evenement. Voor het eerst is er ook kunst te zien in kasteel en het park Wilhelmshöhe waar een Thaise kunstenaar een rijstveld heeft aangeplant.

Documenta 12 bevestigt weer de mega-omvang van het gebeuren. Na drie jaar voorbereiding met een budget van 20 miljoen euro verwacht men 650.000 kunstliefhebbers. Gedurende 100 dagen zijn er 500 werken te zien van 113 kunstenaars. De persvoorstelling alleen al werd door 2.600 journalisten bijgewoond.^[3]

Voor de twaalfde editie van de documenta kregen de ruim 100 uitgenodigde kunstenaars van het duo Buergel/Noack drie centrale thema's of Leitmotive, die een rol dienden te spelen in hun inzending(en):

Ist die Moderne unsere Antike? (Zijn de modernen onze klassieken?)
Was ist das bloße Leben? (Wat is het naakte bestaan?)
Was tun? (Wat staat ons te doen?)

Lili Dujourie bracht de Belgische bijdrage met een drietal installaties, bestaande uit vederlichte constructies in ijzerdraad en een groepje abstracte beelden, die uitmunten door eenvoud en verfijning. De Nederlandse deelnemer was Lidwien van de Ven.

dOCUMENTA (13) - 2012

De Amerikaanse Carolyn Christov-Bakargiev van het kunstmuseum Museo d'Arte Contemporanea del castello di Rivoli of ook het Museo di Arte Contemporanea di Torino del Castello di Rivoli in het Italiaanse Turijn werd aangesteld als curator van dOCUMENTA (13). Ze was ook curator van de Biënnale van Sydney in 2008. De dertiende editie van documenta liep van 9 juni tot 16 september 2012.

Nederlandse deelnemers:

documenta (14) - 2017

De manifestatie vond in 2017 voor het eerst plaats in twee steden: om te beginnen in Athene, van 8 april tot 16 juli en wat later, van 10 juni tot 17 september, in Kassel. De Poolse kunstcriticus en curator Adam Szymczyk had de leiding. Szymczyk (* 1970) was onder meer directeur van de Kunsthal in Bazel. Hij studeerde kunstgeschiedenis aan de universiteit van Warschau en volgde ook de curatorenopleiding van het Amsterdamse kunstcentrum De Appel. In 2017 was Hendrik Folkerts een van de hoofdcuratoren.^[4]

Nederlandse deelnemers:

documenta fifteen - 2022

De vijftiende editie van Documenta werd gecureerd door het Indonesische collectief Ruangrupa.

Op 27 mei 2022 werd het Kassel gebouw gevandaliseerd. In dit expositieruimte zou "The Question of Funding" van een Palestijns kunstcollectief tentoongesteld worden. Diverse leuzen, waaronder "187" en "PERALTA" waren op de muur geschreven. "187" refereert mogelijk naar de strafcode van voor moord in de staat Californië en "PERALTA" naar Isabel Medina Peralta, de leider van een Spaanse extreemrechtse jeugdbeweging. Als gevolg op het vandalisme heeft de organisatie van Documenta een strafrechtelijke klacht ingediend bij de gemeente van Kassel. De organisatie en deelnemende kunstenaars hebben een statement als steun aan Ruangrupa afgegeven. Volgens het statement was het collectief foutief beklaagd van antisemitisme.

Gedurende de expositieperiode was er een controverse omtrent een groot schilderij van het Indonesische kunstenaarscollectief Taring Padi. Het schilderij, getiteld "People's Justice" bevatte klassieke anti-joodse symbolen en nazi-beelden uit de jaren 1930–1940. Door het schilderij ontstond er een heftig politiek, artistiek en sociaal debat in Duitsland en Israël. Het schilderij werd uiteindelijk verwijderd uit de expositie. Ter gevolge van het schandaal stapte Jörg Sperling af als directeur van Documenta.

Overzicht documenta 1955 tot 2022

	Jaar	Hoofdcurator	Deelnemers	Werken	Bezoekers
documenta I	1955	Arnold Bode	148	670	130 000
documenta II	1959	Arnold Bode, Werner Haftmann	392	1770	134 000
documenta III	1964	Arnold Bode, Werner Haftmann	280	1450	200 000
4.documenta	1968	24-köpfiger documenta-Rat	150	1000	220 000
documenta 5	1972	Harald Szeemann	218	820	228 621
documenta 6	1977	Manfred Schneckenburger	622	2700	343 410
documenta 7	1982	Rudi Fuchs	182	1000	378 691
documenta 8	1987	Manfred Schneckenburger	150	600	474 417
DOCUMENTA IX	1992	Jan Hoet	189	1000	603 456
documenta X	1997	Catherine David	120	700	628 776
Documenta 11	2002	Okwui Enwezor	118	450	650 924
documenta 12	2007	Roger-Martin Buergel	114	> 500	754 301
dOCUMENTA (13)	2012	Carolyn Christov-Bakargiev	> 300	-	860 000
documenta 14	2017	Adam Szymczyk	163	-	891 500
documenta fifteen	2022	Ruangrupa	>1500^[5]