Aqbeż għall-kontentut

Surtsey

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-krateri ta' Surtsey.

Surtsey (bl-Iżlandiż tfisser litteralment "il-gżira ta' Surtr" u tiġi ppronunzjata: ​[ˈsʏr̥(t)sˌeiː]) hija gżira vulkanika li tinsab fl-arċipelagu ta' Vestmannaeyjar lil hinn mill-kosta tan-Nofsinhar tal-Iżlanda. Bil-koordinati 63.303°N 20.605°W, Surtsey hija l-iżjed punt fin-Nofsinhar tal-pajjiż. Ġiet iffurmata fi żbroffar vulkaniku li beda 130 metru (430 pied) taħt il-livell tal-baħar, u laħqet il-wiċċ tal-baħar fl-14 ta' Novembru 1963. L-iżbroffar baqa' għaddej sal-5 ta' Ġunju 1967, meta l-gżira laħqet id-daqs massimu tagħha ta' 2.7 km2 (1.0 mil kwadru). Minn dak iż-żmien 'l hawn, l-erożjoni bil-mewġ wasslu biex il-gżira tiċkien b'mod kostanti: fl-2012, l-erja tal-wiċċ tal-gżira kien 1.3 km2 (0.50 mili kwadri). L-iżjed stħarriġ reċenti (2007) juri li l-elevazzjoni massima tal-gżira hija 155 metru (509 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar.[1]

Il-gżira l-ġdida ssemmiet għal Surtr, jötunn jew ġgant tan-nar mill-mitoloġija Nordika.[2] Ġiet studjata b'mod intensiv mill-vulkanologi matul l-iżbroffar tagħha, u wara mill-botaniċi u minn bijologi oħra malli b'mod gradwali forom ta' ħajja differenti kkolonizzaw il-wiċċ tal-gżira li oriġinarjament kien bla ħajja. L-iżbokki taħt il-baħar li pproduċew lil Surtsey jagħmlu parti mis-sistema vulkanika taħt il-baħar tal-arċipelagu ta' Vestmannaeyjar, li hija parti mix-xaqq fond fil-qiegħ tal-baħar magħruf bħala l-Fondoq tal-Atlantiku Nofsani. L-arċipelagu ta' Vestmannaeyjar ipproduċa wkoll l-iżbroffar vulkaniku famuż ta' Eldfell fil-gżira ta' Heimaey fl-1973. L-iżbroffar li ħoloq lil Surtsey ħoloq ukoll ftit gżejjer żgħar oħra tul din il-katina vulkanika, fosthom Jólnir u qċaċet oħra mingħajr isem. Il-biċċa l-kbira tagħhom ittieklu mill-elementi pjuttost malajr. Huwa stmat li Surtsey se tibqa' 'l fuq mil-livell tal-baħar mill-inqas sal-2100.

Ġeoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]

Formazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]
Skema tal-iżbroffar ta' Surtsey
1: Sħaba tal-fwar
2: Ġett ta' rmied Ċipressojdu
3: Krater
4: Ilma
5: Saffi ta' lava u rmied
6: Strati
7: Kanal tal-magma
8: Kompartiment tal-magma
9: Diga
Flussi tal-lava fl-1966.

L-ibroffar ma kienx mistenni, u kważi ċertament beda xi jiem qabel ma beda jidher f'wiċċ l-ilma. Il-qiegħ tal-baħar fis-sit tal-iżbroffar jinsab 130 metru (430 pied) 'l isfel mil-livell tal-baħar, u f'dak il-fond l-emissjonijiet u l-isplużjonijiet vulkaniki ġew fgati, mitfija u dissipati mill-pressjoni u mid-densità tal-ilma. Gradwalment, malli flussi ripetuti ġemgħu saffi ta' materjali li laħqu l-livell tal-baħar, l-isplużjonijiet ma setgħux jiġu fgati iktar, u l-attività vulkanika feġġet f'wiċċ l-ilma.[3]

L-ewwel indikazzjonijiet viżibbli ta' attività vulkanika ġew irreġistrati fl-istazzjon sismiku f'Kirkjubæjarklaustur, l-Iżlanda, mis-6 sat-8 ta' Novembru 1963, li rreġistra theżżiż dgħajjef minn epiċentru bejn wieħed u ieħor fil-Punent il-Lbiċ f'distanza ta' 140 km (87 mil), fejn issa tinsab Surtsey. Stazzjon ieħor f'Reykjavík irreġistra theżżiż iktar dgħajjef għal għaxar sigħat fit-12 ta' Novembru f'pożizzjoni mhux determinata, u mbagħad l-attività sismika waqfet sal-21 ta' Novembru. F'dak l-istess jum, in-nies fir-raħal kostali ta' Vík, xi 80 km (50 mil) 'il bogħod innutaw riħa ta' sulfur tal-idroġenu. Fit-13 ta' Novembru, bastiment tas-sajd għall-aringi, mgħammar b'termometri sensittivi, irreġistra t-temperaturi tal-baħar xi 3.2 km (2.0 mili) fil-Lbiċ taċ-ċentru tal-iżbroffar li kienu 2.4 °C (4.3 °F) ogħla mill-ilmijiet tal-madwar.

Żbroffar fil-wiċċ

[immodifika | immodifika s-sors]
L-iżbroffar vulkaniku ta' Surtsey.

Fis-7:15 ta' filgħodu UTC fl-14 ta' Novembru 1963, il-kok tal-Ísleifur II, bastiment tat-tkarkir li kien qed ibaħħar fl-istess ilmijiet, lemaħ kolonna kbira ta' duħħan skur fil-Lbiċ tal-bastiment. Il-kaptan ħaseb li kien ġej minn xi bastiment qed jaqbad, u ordna lill-ekwipaġġ jinvestiga. Minflok, iltaqgħu ma' żbroffar splussiv li kien qed jarmi kolonni suwed ta' rmied, li indikaw li l-iżbroffar vulkaniku kien beda jitla' fuq wiċċ l-ilma. Sal-11:00 tal-istess jum, il-kolonna tad-duħħan kienet laħqet għoli ta' diversi kilometri. Għall-ewwel, l-iżbroffar seħħ fi tliet żbokki separati tul fondoq b'orjentazzjoni tal-Grigal għal-Lbiċ, iżda sa waranofsinhar il-kolonni separati tal-iżbroffar ingħaqdu f'kolonna waħda tul il-fondoq tal-iżbroffar. Matul il-ġimgħa ta' wara, l-isplużjonijiet kienu kontinwi, u wara ftit jiem biss, il-gżira l-ġdida ffurmat skorji b'tul ta' iktar minn 500 metru (1,600 pied) u b'għoli ta' 45 metru (148 pied).

L-iżbroffar kompla u kkonċentra fi żbokk wieħed tul il-fondoq, u beda jibni gżira b'għamla iktar ċirkolari. Sal-24 ta' Novembru, il-gżira kienet madwar 900 metru b'650 metru (2,950 pied b'2,130 pied). L-isplużjonijiet vjolenti kkawżati meta l-lava bdiet tiltaqa' mal-ilma baħar wasslu biex il-gżira tikkonsisti minn skorji (jiġifieri munzell jew tumbata ta' blat vulkaniku), li ttieklu malajr bl-erożjoni tal-maltempati tat-Tramuntana tal-Oċean Atlantiku matul ix-xitwa. Madankollu, l-iżbroffar kien qed jisboq il-pass tal-erożjoni bil-mewġ, u sa Frar 1964, il-gżira kellha dijametru massimu ta' iktar minn 1,300 metru (4,300 pied).

L-iżbroffar freatomagmatiku splussiv ikkawżat mill-aċċess faċli tal-ilma fl-iżbokki tal-iżbroffar spara l-blat sa kilometru (0.6 mili) 'il bogħod mill-gżira, u spara l-irmied sa għoli ta' saħansitra 10 km (6.2 mili) fl-atmosfera. Il-munzell ta' tefra mhux ikkonsolidata malajr kien jinġarr mill-mewġ li kieku l-fluss ta' magma batta, u sħabiet kbar tat-trab spiss kienu jidhru jintnefħu mill-gżira matul dan l-istadju tal-iżbroffar.

Il-gżira l-ġdida ngħatat isem il-jötunn jew ġgant tan-nar Surtur mill-mitoloġija Nordika (Surts huwa l-ġenitiv ta' Surtur, + -ey, gżira). Tliet ġurnalisti Franċiżi tar-rivista Paris Match żbarkaw fuq il-gżira fis-6 ta' Diċembru 1963, u qagħdu għal madwar 15-il minuta qabel ma splużjonijiet vjolenti ħeġġewhom jitilqu. Il-ġurnalisti biex jiċċajtaw qalu li l-gżira bis-saħħa tagħhom kellha sovranità Franċiża, iżda l-Iżlanda malajr stabbiliet li l-gżira l-ġdida kienet tagħha.[4]

Gżira permanenti

[immodifika | immodifika s-sors]
L-iżbroffar ta' Surtsey fl-1963.

Madankollu, sal-bidu tal-1964, l-iżbroffar kontinwu kien wassal biex il-gżira tikber tant li l-ilma baħar ma setax jilħaq iktar l-iżbokki faċilment, u l-attività vulkanika saret inqas splussiva. Minflok, funtani u flussi tal-lava saru l-forma ewlenija ta' attività vulkanika. Dawn irriżultaw f'qoxra ta' fuq ta' blat tassew iebes u reżistenti għall-erożjoni li kesa s-saffi vulkaniċi ta' taħt, u b'hekk rażżan il-possibbiltà li l-gżira tinġarr jew tinbela' malajr mill-baħar. L-iżbroffar kompla sal-1965, meta l-gżira kellha erja fil-wiċċ ta' 2.5 km2 (0.97 mili kwadri).

Fit-28 ta' Diċembru 1963, bdiet l-attività vulkanika taħt il-baħar fil-Grigal ta' Surtsey, u din ikkawżat il-formazzjoni ta' quċċata għolja 100 metru (330 pied) mill-qiegħ tal-baħar. Din il-quċċata f'qiegħ il-baħar issemmiet Surtla [pronunzjata bl-Iżlandiż: ˈsʏr̥tla], iżda qatt ma laħqet il-livell tal-baħar. L-iżbroffar f'Surtla ntemm fis-6 ta' Jannar 1964, u minn dak iż-żmien 'l hawn ittieklet mill-fond minimu tagħha ta' 23 sa 47 metru (75 sa 154 pied) taħt il-livell tal-baħar.

Attività vulkanika sussegwenti

[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-1965, l-attività vulkanika fuq il-gżira prinċipali naqset, iżda fl-aħħar ta' Mejju ta' dik is-sena l-iżbroffar reġa' beda fi żbokk madwar 0.6 km (0.37 mili) lil hinn mill-kosta tat-Tramuntana. Sat-28 ta' Mejju, feġġet gżira, u ssemmiet Syrtlingur (pronunzjata bl-Iżlandiż: [ˈsɪr̥tliŋkʏr̥]; jiġifieri "Surtsey Żgħira"). Il-gżira l-ġdida nbelgħet mill-baħar fil-bidu ta' Ġunju, iżda reġgħet tfaċċat fl-14 ta' Ġunju. L-iżbroffar f'Syrtlingur kien ferm iżgħar bħala skala minn dak ta' Surtsey, u r-rata medja ta' tfigħ ta' materjali vulkaniċi kienet madwar 10 % tar-rata tal-iżbokk prinċipali. L-attività vulkanika ma tantx damet wisq, bejn wieħed u ieħor sal-bidu ta' Ottubru 1965, meta l-gżira kellha erja ta' 0.15 km2 (0.058 mili kwadri). Ladarba l-iżbroffar waqaf, l-erożjoni bil-mewġ malajr bdiet tnawwar il-gżira, u din għebet taħt il-mewġ fl-24 ta' Ottubru.

Matul Diċembru 1965, kien hemm iżjed attività vulkanika taħt il-baħar, xi 0.9 km (0.56 mili) fil-Lbiċa ta' Surtsey, u ffurmat gżira oħra. Issemmiet Jólnir, u matul it-tmien xhur ta' wara tfaċċat u għebet bosta drabi, skont l-alternanza fid-dominanza tal-erożjoni bil-mewġ u l-attività vulkanika. L-attività vulkanika f'Jólnir kienet ferm iktar dgħajfa mill-attività vulkanika fl-iżbokk prinċipali, u saħansitra iktar dgħajfa minn dik f'Syrtlingur, iżda eventwalment il-gżira kibret għal daqs massimu ta' 70 metru (230 pied) bħala għoli, b'erja ta' 0.3 km2 (0.12 mili kwadri), matul Lulju u l-bidu ta' Awwissu 1966. Madankollu, bħal Syrtlingur, wara li l-attività vulkanika ntemmet fit-8 ta' Awwissu 1966, malajr ittieklet u reġgħet spiċċat taħt il-livell tal-baħar f'Ottubru 1966.

L-iżbroffar vulkaniku fuq il-gżira prinċipali reġa' beda fid-19 ta' Awwissu 1966, bi flussi ġodda tal-lava li komplew jagħtuha iktar reżistenza għall-erożjoni. Minkejja dan, ir-rata tal-iżbroffar naqset b'mod kostanti, u fil-5 ta' Ġunju 1967, l-iżbroffar intemm. Il-vulkan ilu rieqed minn dak iż-żmien. Il-volum totali ta' lava li ħarġet matul l-iżbroffar ta' tliet snin u nofs kien jammonta għal madwar kilometru kubu (0.24 mili kubi), u l-ogħla punt tal-gżira dak iż-żmien kien 174 metru (571 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar.

Mit-tmiem tal-iżbroffar, l-erożjoni naqqset id-daqs tal-gżira. Żona kbira fuq in-naħa tax-Xlokk ittieklet għalkollox, filwaqt li istmu tar-ramel imsejjaħ Norðurtangi (li tfisser punt fit-Tramuntana) kiber fin-naħa tat-Tramuntana tal-gżira. Huwa stmat li madwar 0.024 km3 (0.0058 mili kubi) ta' materjal vulkaniku ntilfu minħabba l-erożjoni — dan jirrappreżenta madwar kwart il-volum oriġinali tal-gżira 'l fuq mil-livell tal-baħar. L-elevazzjoni massima tagħha naqset għal 155 metru (509 piedi).[5]

Żvilupp reċenti

[immodifika | immodifika s-sors]
Mappa topografika ta' Surtsey.

Wara tmiem l-iżbroffar, ix-xjenzati stabbilew grilja ta' parametri referenzjarji u permezz tagħhom kejlu t-tibdil fl-għamla tal-gżira. Fl-għoxrin sena wara l-iżbroffar, il-kejliet żvelaw li l-gżira b'mod kostanti kienet qed tisfronda u kienet tilfet madwar metru bħala għoli. Ir-rata ta' sfrondar inizjalment kienet ta' madwar 20 cm (tmien pulzieri) fis-sena iżda naqset għal 1-2 cm (0.39-0.79 pulzieri) fis-sena sas-snin 90 tas-seklu 20. Kellha diversi kawżi: it-tefra mhux ikkonsolidata qagħdet u ffurmat il-biċċa l-kbira tal-vulkan, is-sedimenti f'qiegħ il-baħar ikkumpattaw taħt il-gżira, u l-litosfera bdiet tisfronda minħabba l-piż tal-vulkan.[6]

Il-vulkani fl-arċipelagu ta' Vestmannaeyjar huma tipikament monoġenetiċi, u b'hekk il-gżira mhux suppost se tikber fil-futur permezz ta' żbroffar ulterjuri. Il-baħaq qawwi madwar il-gżira ilu jnaqqar minnha minn mindu tfaċċat, u minn tmiem l-iżbroffar intelfet kważi nofs l-erja oriġinali. Il-gżira attwalment titlef madwar ettaru (2.5 akri) tal-erja tagħha fil-wiċċ kull sena.

Futur

[immodifika | immodifika s-sors]

Bħala parti ssuspettata mill-qoxra tal-Iżlanda, Surtsey x'aktarx li ma tisparixxix għalkollox fil-futur qarib. Fejn ittieklet jikkonsisti l-iktar mit-tefra mhux ikkonsolidata u għalhekk tinġarr faċilment mill-mewġ. Il-biċċa l-kbira tal-kumplament tal-gżira ġiet miksija minn fluss ta' lava li ibbieset u li hija reżistenti iktar għall-erożjoni. Barra minn hekk, reazzjonijiet kimiċi kumplessi fi ħdan it-tefra mhux ikkonsolidata fuq il-gżira gradwalment iffurmaw materjal tat-tufa reżistenti ħafna għall-erożjoni, fi proċess magħruf bħala l-palagonitizzazzjoni. F'Surtsey, dan il-proċess seħħ pjuttost malajr, minħabba t-temperaturi għoljin mhux 'il bogħod minn wiċċ l-ilma.

L-istimi ta' kemm Surtsey se tibqa' teżisti 'l fuq mil-livell tal-baħar huma bbażati fuq ir-rata ta' erożjoni li seħħet sa llum il-ġurnata. Jekk wieħed jassumi li r-rata attwali mhix se tinbidel, il-biċċa l-kbira tal-gżira se tkun sal-livell tal-baħar jew taħtu sal-2100. Madankollu, ir-rata tal-erożjoni x'aktarx li tnaqqas meta tiġi esposta l-qalba iktar iebsa tal-gżira: valutazzjoni li tassumi li r-rata tal-erożjoni se tmajna esponenzjalment tissuġġerixxi li l-gżira se tibqa' teżisti 'l fuq mil-livell tal-baħar għal bosta sekli. Wieħed jista' jieħu idea ta' kif x'aktarx li se tkun tidher fil-futur b'ħarsa lejn il-gżejjer żgħar l-oħra fl-arċipelagu ta' Vestmannaeyjar, li ffurmaw bl-istess mod bħal Surtsey diversi eluf ta' snin ilu, u ttieklu b'mod sostanzjali mill-formazzjoni tagħhom.

Sit ta' Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]

Surtsey ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2008 bħala rikonoxximent tal-valur xjentifiku kbir tagħha.[7][8]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ix) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar".[8]

Bijoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]

Insedjament tal-ħajja

[immodifika | immodifika s-sors]

Surtsey huwa sit klassiku għall-istudju tal-bijokolonizzazzjoni ta' popolazzjonijiet ewlenin. Il-gżira ġiet iddikjarata bħala riżerva naturali fl-1965, meta l-iżbroffar kien għadu għaddej. Illum il-ġurnata ftit xjenzati biss għandhom il-permess li jiżbarkaw fuq Surtsey; l-unika mod li ħaddieħor għandu biex jara l-gżira iktar mill-qrib huwa minn abbord xi dgħajsa li tagħmel dawra mal-kosta tal-gżira jew inkella minn abbord ajruplan żgħir li jagħmel titjiriet qosra fuq il-gżira. B'hekk is-suċċessjoni ekoloġika naturali fuq il-gżira sseħħ mingħajr l-ebda interferenza minn barra.

Veġetazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]

Fir-rebbiegħa tal-1965, l-ewwel pjanta vaskulari nstabet tikber fil-kosta tat-Tramuntana ta' Surtsey[9], il-muski saru viżibbli fl-1967, u l-likeni nstabu għall-ewwel darba fuq il-lava ta' Surtsey fl-1970.[10] Il-kolonizzazzjoni tal-pjanti fuq Surtsey ġiet studjata mill-qrib, b'mod partikolari l-pjanti vaskulari peress li kellhom importanza ferm ikbar minn dik tal-muski, tal-likeni u tal-fungi fl-iżvilupp tal-veġetazzjoni.[11]

Il-muski u l-likeni issa jkopru l-biċċa l-kbira tal-gżira. Matul l-ewwel 20 sena tal-gżira, ġew osservati 20 speċi ta' pjanti f'xi żmien jew f'ieħor, iżda 10 biss ġew stabbiliti fil-ħamrija ramlija bi ftit nutrijenti. Malli l-għasafar bdew ibejtu fuq il-gżira, il-kundizzjonijiet tal-ħamrija tjiebu, u iktar speċijiet ta' pjanti vaskulari rnexxielhom jibqgħu jgħixu fuq il-gżira. Fl-1998, l-ewwel arbuxxell instab fuq il-gżira — żafżafa bil-weraq tat-te (Salix phylicifolia), li tista' tikber sa għoli ta' erba' metri (13-il pied). Sal-2008 kien hemm 69 speċi ta' pjanti jgħixu f'Surtsey, u minnhom ġew stabbiliti 30 speċi mqabbla mal-490 speċi fl-art prinċipali tal-Iżlanda. Iktar speċijiet qed jibqgħu jaslu fuq il-gżira, b'rata tipika ta' bejn wieħed u ieħor 2-5 speċijiet fis-sena.[11]

Għasafar

[immodifika | immodifika s-sors]
Purċinell tal-Baħar.

L-espansjoni tal-għasafar fuq il-gżira ddipendiet fuq it-tifrix tal-pjanti iżda fl-istess ħin għenet l-avvanz tal-istess tifrix. L-għasafar jużaw il-pjanti bħala materjal biex jibnu l-bejtiet tagħhom, iżda jkomplu jgħinu wkoll fit-tifrix taż-żrieragħ, u jiffertilizzaw il-ħamrija bil-gwano (il-ħmieġ) tagħhom.[12] L-għasafar bdew ibejtu fuq Surtsey tliet snin wara li ntemm l-iżbroffar. L-ewwel speċijiet li bdew ibejtu hemm kienu l-fulmar (Fulmarus glacialis) u l-imwies geddumhom irqiq (Uria aalge). Issa hemm tnax-il speċi li jbejtu regolarment fuq il-gżira.

Mill-1984 bdiet tgħix kolonja ta' gawwijiet (Larus glaucoides), għalkemm il-gawwijiet bdew jintlemħu joqogħdu għal żmien qasir tul il-kosta tal-gżira l-ġdida diġà ftit ġimgħat wara li tfaċċat. Il-kolonja ta' gawwijiet kienet partikolarment importanti fl-iżvilupp tal-pjanti fuq Surtsey, u minħabba l-abbundanza tagħhom, il-gawwijiet kellhom impatt ferm ikbar fuq il-kolonizzazzjoni tal-pjanti minn speċijiet oħra li jnisslu hemm. Spedizzjoni li saret fl-2004 sabet l-ewwel evidenza li kienu bdew ibejtu l-purċinelli tal-baħar (Fratercula arctica), li huma abbundanti fil-bqija tal-arċipelagu.[13]

Minbarra li tipprovdi kenn għal xi speċijiet ta' għasafar, Surtsey intużat ukoll bħala punt ta' waqfien għall-mistrieħ mill-għasafar tal-passa, b'mod partikolari dawk li jpassu bejn il-kumplament tal-Ewropa u l-Iżlanda.[14] Fost l-ispeċijiet li ntlemħu għal żmien qasir fuq il-gżira hemm iċ-ċinji (Cygnus cygnus), diversi speċijiet ta' wiżż, u l-għarab (Corvus corax). Għalkemm Surtsey tinsab fil-Punent tar-rotot tal-passa prinċipali lejn l-Iżlanda, saret punt ta' waqfien iktar komuni peress li l-veġetazzjoni żdiedet. Fl-2008, l-14-il speċi li tnissel fuq il-gżira ġiet individwata bl-iskoperta ta' bejta tal-għarab.[15]

Skont rapport tat-30 Mejju 2009, kien hemm koppja ta' pluviera (Pluvialis apricaria) li bejtet erba' bajdiet fuq il-gżira.

Ħajja marittima

[immodifika | immodifika s-sors]

Ftit wara l-formazzjoni tal-gżira, il-foki bdew jintlemħu madwar il-gżira. Ma tantx damu ma jibdew jitbasktu fix-xemx fuq l-art tal-gżira l-ġdida, b'mod partikolari fuq l-istmu tat-Tramuntana, li kiber iktar mal-mewġ nawwar l-art tal-gżira. Fl-1983 instab li l-foki kienu qed jitnisslu fuq il-gżira, u grupp sa 70 foka kienu qed jitnisslu hemm. Il-foki griżi huma iktar komuni fuq il-gżira mill-foki tal-port, għalkemm issa t-tnejn li huma jitnisslu hemmhekk.[16] Il-preżenza tal-foki tattira l-orki, li spiss jintlemħu fl-ilmijiet madwar l-arċipelagu ta' Vestmannaeyjar u issa jħobbu joqogħdu l-iktar madwar Surtsey.

Mal-parti ta' taħt il-baħar tal-gżira jinstabu bosta speċijiet tal-baħar. L-istilel tal-baħar, ir-rizzi u l-imħar huma abbundanti. Il-blat huwa miksi bl-algi, u l-alka tiksi l-biċċa l-kbira tax-xaqlibiet ta' taħt il-baħar tal-vulkan, bl-ogħla densità bejn 10 metri u 20 metru (33 u 66 pied) taħt il-livell tal-baħar.[17]

Ħlejqiet oħra

[immodifika | immodifika s-sors]

L-insetti waslu fuq Surtsey ftit wara li ffurmat, u ġew individwati għall-ewwel darba fl-1964. Il-wasliet oriġinali kienu insetti li jtiru, li waslu fuq il-gżira għax inħakmu mir-riħ jew bis-saħħa tagħhom stess. Huwa maħsub li wħud waslu għax inħakmu mir-riħ saħansitra mill-art kontinental tal-Ewropa. Iktar 'il quddiem waslu insetti oħra li ma jtirux, li nġarrew mill-kurrent fuq xi injam f'wiċċ l-ilma, u kemm annimali ħajjin kif ukoll karkassi nġarrew l-art mill-mewġ. Meta fl-1974 roqgħa kbira ta' gozz ħaxix oħxon inġarret l-art mill-mewġ, ix-xjenzati ħadu nofsha għal analiżi u skoprew li fuqha kien hemm saħansitra 663 invertebrat tal-art, l-iktar baqq u kollemboli, u l-maġġoranza l-kbira tagħhom kien baqgħu ħajjin minkejja l-vjaġġ fil-baħar.

L-istabbiliment tal-insetti pprovda iktar ikel għall-għasafar, u l-għasafar min-naħa tagħhom għenu lil bosta speċijiet oħra biex jistabbilixxu ruħhom fuq il-gżira. L-iġsma tal-għasafar li jmutu jipprovdu l-għajxien għall-insetti karnivori, filwaqt li l-fertilizzazzjoni tal-ħamrija u t-tkattir tal-pjanti, jipprovdu ħabitat vijabbli għall-insetti erbivori.[18]

L-ewwel dudu tal-art instab f'kampjun tal-ħamrija fl-1993, x'aktarx wara li nġarr minn Heimaey minn xi għasfur. Madankollu, is-sena ta' wara ma nstab l-ebda dudu ieħor. Il-bugħerwien instab fl-1998, u deher li kien simili għall-varjetajiet li jinstabu fin-naħa tan-Nofsinhar tal-gżira prinċipali tal-Iżlanda. Il-brimb u l-ħanfus jgħixu wkoll fuq il-gżira.

Impatt uman

[immodifika | immodifika s-sors]

L-unika impatt uman sinifikanti fuq il-gżira huwa għorfa żgħira prefabbrikata li tintuża mir-riċerkaturi meta joqogħdu fuq il-gżira. L-għorfa fiha ftit sodod, waħda fuq l-oħra, u sors tal-enerġija solari li jħaddem ir-radju ta' emerġenza u tagħmir elettroniku importanti ieħor. Hemm ukoll il-pedamenti ta' fanal abbandunat. Il-viżitaturi kollha jagħmlu verifiki fuqhom infushom u fuq il-ħwejjeġ li jġibu magħhom biex jiżguraw li ma jintroduċux xi żrieragħ bi żball f'din l-ekosistema. Huwa maħsub li xi ġuvintur li qadfu minn Heimaey b'dgħajsa ħawwlu l-patata, iżda malli ġiet skoperta tneħħiet minnufih. Minħabba l-ġestjoni mhux kif suppost tal-ħmieġ tal-bnedmin, tnisslet pjanta tat-tadam, li nqerdet minnufih ukoll malli ġiet skoperta. Fl-2009 f'Surtsey ġew installati stazzjoni tat-temp għall-osservazzjonijiet tat-temp kif ukoll webcam.[19]

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ Review, Iceland (2013-08-13). "Surtsey Island 50 Percent Original Size" (bl-Ingliż). Miġbur 2022-09-05.
  2. ^ Time-Life books, ed. (1986), Folk och länder, Norden, Höganäs: Bokorama, p. 38, ISBN 978-91-7024-256-4.
  3. ^ Decker, Robert; Decker, Barbara (1997), Volcanoes, New York: Freeman, ISBN 978-0-7167-3174-0.
  4. ^ Doutreleau, Vanessa (2006), "Surtsey, naissances d'une île", Ethnologie Française (in French), Presses Universitaires de France, XXXVII (3): 421–433, ISBN 978-2-13-055455-4.
  5. ^ "Surtsey Topography". web.archive.org. 1999-01-28. Arkivjat minn l-oriġinal fl-1999-01-28. Miġbur 2022-09-05.
  6. ^ Moore, J.G.; Jakobsson, Sveinn; Holmjarn, Josef (1992), "Subsidence of Surtsey volcano, 1967–1991", Bulletin of Volcanology, 55 (1–2): 17–24.
  7. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Twenty-seven new sites inscribed". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-09-05.
  8. ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Surtsey". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-09-05.
  9. ^ "Iceland's new island is an exclusive club – for scientists only". Christian Science Monitor. 2008-10-24.
  10. ^ Burrows, Colin (1990), Processes of Vegetation Change, Routledge, pp. 124–127, ISBN 978-0-04-580012-4.
  11. ^ a b "Surtsey - The Volcano Island, Iceland. Plants". www.vulkaner.no. Miġbur 2022-09-05.
  12. ^ Thornton, Ian; New, Tim (2007), Island Colonization: The Origin and Development of Island Communities, Cambridge University Press, p. 178, ISBN 978-0-521-85484-9.
  13. ^ "Puffins - Iceland On The Web". www.icelandontheweb.com (bl-Iżlandiż). Miġbur 2022-09-05.
  14. ^ "Volcano Surtsey, Iceland". www.vulkaner.no. Miġbur 2022-09-05.
  15. ^ "Surtsey - The Volcano Island, Iceland. Birdlife from the very beginning". www.vulkaner.no. Miġbur 2022-09-05.
  16. ^ Hauksson, Erlingur (1992). "Observations on Seals on Surtsey in the Period 1980–1989, Surtsey Research Progress Report X: 31–32" (PDF).
  17. ^ "Surtsey - The Volcano Island, Iceland.- Sealife". www.vulkaner.no. Miġbur 2022-09-05.
  18. ^ "Surtsey - The Volcanho Island, Iceland. Insects". www.vulkaner.no. Miġbur 2022-09-05.
  19. ^ "Forsíða". Surtsey Research Society (bl-Ingliż). Miġbur 2022-09-05.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Surtsey&oldid=315056"