Lihat sumber bagi Abdurrahman Wahid

{{Hatnote|"Gus Dur" dilencongkan di sini.}}
{{Nama Indonesia|patronymic=yes|Wahid}}
{{rencana baik}}
{{Infobox president
| honorific-prefix = Allahyarham [[Kiai]] [[Haji]]
|name = Abdurrahman Wahid
|image = President Abdurrahman Wahid - Indonesia.jpg
|order = 
|office = [[Presiden Indonesia|Presiden Indonesia ke-4]]
|term_start = 20 Oktober 1999
|term_end = 23 Julai 2001
|predecessor = [[Baharuddin Jusuf Habibie]]
|successor = [[Megawati Sukarnoputri]]
|birth_name = Abdurrahman Ad-Dakhil
|birth_date = {{Birth date|1940|9|7|df=y}}
|birth_place = [[Jombang]], [[Jawa Timur]], [[Hindia Timur Belanda]] (kini [[Indonesia]])
|death_date = {{Death date and age|2009|12|30|1940|9|7|df=y}}
|death_place = [[Jakarta]], Indonesia
|restingplace = Jombang, Jawa Timur, Indonesia
|restingplacecoordinates = 
|relations = [[Salahuddin Wahid]] (adik)
|spouse = [[Sinta Nuriyah]]
|children= 4 (semuanya perempuan, termasuk [[Yenny Wahid]])
|alma_mater=Karachi Grammar School<ref>{{Cite book | last = Barton | first = Greg | title = Abdurrahman Wahid: Muslim Democrat, Indonesian President | publisher=University of New South Wales Press | year = 2002 | location = Sydney | isbn = 978-0-86840-405-9 | postscript =}}</ref><br />[[Universiti Al-Azhar]] <small>([[Pengajian Islam]] 1967)</small><br />Universiti Baghdad
|party = [[Partai Kebangkitan Bangsa]]
|vicepresident = [[Megawati Sukarnoputri]]
|profession = Tokoh agama, [[Ahli politik]]
|website = {{URL|http://www.gusdur.net/}}
|signature = Signature of Abdurrahman Wahid.svg
}}

'''Abdurrahman Wahid''' ({{IPAc-ms|ˌ|ɑː|b|d|ʊ|r|ɑː|h|m|ɑː|n|_|w|ɑː|ˈ|h|iː|d}} {{respell|AHB|doo|RAHKH|mahn|_|wah|HEED}}; lahir '''Abdurrahman ad-Dakhil'''; 7 September 1940–30 Disember 2009),<ref>[http://nasional.kompas.com/read/xml/2009/12/30/19074464/Gus.Dur.Meninggal.Dunia..Innalillahi.Wa.Inna.Ilaihi.Rojiun Yenny Benarkan Gus Dur Wafat] Kompas</ref> atau lebih dikenali sebagai '''Gus Dur'''<ref>{{Cite book
| last = Geertz
| first = Clifford
|author2= Fred Inglis
| title = Life Among the Anthros and Other Essays
| publisher=Princeton University Press
| year = 2010
| page = 115
| url = https://books.google.com/books?id=JvjaS4GXclQC
| isbn = 978-0-691-14358-3}}</ref> ialah [[Presiden Indonesia|Presiden]] [[Indonesia|Republik Indonesia]] yang keempat dan ketua [[Parti Kebangkitan Bangsa]] (PKB) yang diasaskannya selepas [[Kejatuhan Suharto|kejatuhan pemerintahan Suharto]] pada 1998. Beliau menggantikan [[Baharuddin Jusuf Habibie|B. J. Habibie]] setelah dipilih oleh [[Majlis Musyawarah Rakyat|Parlimen Rakyat]] (MPR), hasil daripada [[pilihan raya umum]] 1999. Tempoh jawatannya sebagai Presiden Indonesia bermula pada 20 Oktober 1999. Gus Dur menyelenggarakan pemerintahannya dengan bantuan [[kabinet]] Persatuan Nasional. Akibat dari serangan penyakit [[angin ahmar]] dan tuduhan [[rasuah]], beliau diminta meletak jawatan oleh Persidangan Khas MPR dan pimpinannya digantikan oleh [[Megawati Sukarnoputri]] pada 23 Julai 2001.<ref>{{cite web | title = From Abdurrahman Addakhil to Gus Dur (Indonesian) | publisher = Surya Online | date = 31 December 2009 | url = http://www.surya.co.id/2009/12/31/dari-abdurrahman-addakhil-menjadi-gus-dur.html | archive-url = https://archive.is/20100101205605/http://www.surya.co.id/2009/12/31/dari-abdurrahman-addakhil-menjadi-gus-dur.html | dead-url = yes | archive-date = 2010-01-01 | accessdate = 31 December 2009<!--DASHBot--> | url-status = dead }}</ref><ref>{{cite web | title = Obituary: Why fuss?! |work=The Jakarta Post  | date = 31 December 2009 | url = http://www.thejakartapost.com/news/2009/12/31/obituary-why-fuss.html | accessdate =31 December 2009}}</ref>

Nama jolokannya yang terkenal, '''Gus Dur''', berasal dari ''Gus'', penghormatan yang biasa untuk seorang anak [[kiai]], dari bentuk pendek perkataan ''bagus'' ('budak yang tampan' dalam [[bahasa Jawa]]); dan ''Dur'', bentuk pendek namanya, Abdurrahman.

==Kehidupan awal==
[[File:Abdurrahman Wahid youth.jpg|thumb|left|upright|Abdurrahman Wahid semasa zaman mudanya sekitar 1960an]]
[[File:Abdurrahman Wahid and His Family.jpg|thumb|left|upright|Abdurrahman berdiri di antara ibu bapanya, dan di belakang saudara-saudara kandungnya, dan seorang teman keluarganya, sekitar tahun 1952.]]

Abdurrahman ad-Dakhil Wahid dilahirkan pada hari keempat bulan kelapan [[kalendar Islam]] pada tahun 1940 di [[Jombang]], [[Jawa Timur]] kepada [[Wahid Hasjim|Abdul Wahid Hasyim]] dan Siti Solichah. Ini membawa kepada kepercayaan bahawa beliau dilahirkan pada 4 Ogos; sebaliknya, menggunakan kalendar Islam untuk menandakan tarikh kelahirannya bermakna bahawa beliau sebenarnya dilahirkan pada 4 Syaaban, bersamaan 7 September 1940.

Beliau dinamakan sempena [[Abd ar-Rahman I]] dari [[Kerajaan Bani Umaiyah|Khalifah Umayyah]] yang membawa [[Islam]] ke [[Sepanyol]] dan dengan itu digelar "ad-Dakhil" ("penakluk"). Namanya diolah dalam sistem penamaan Arab tradisional sebagai "Abdurrahman bin Wahid". Keluarganya berketurunan Jawa dari kacukan asal-usul Cina-Arab dengan beberapa darah asli. Dari garis sebelah bapa beliau, beliau turun dari seorang mubaligh Muslim terkenal dari [[China]] dikenali sebagai Syekh Abdul Qadir Tan Kiem Han yang merupakan seorang murid Sunan Ngampel-Denta (Raden Rahmat Bong Swie Hoo) - salah satu daripada Sembilan Wali yang menjadi salah satu daripada Raja-raja Islam pertama di [[Jawa]] yang diislamkan pada abad 15-16. 

Beliau ialah anak sulung daripada lima beradik, dan dilahirkan dalam keluarga yang sangat berprestij dalam masyarakat Jawa Timur Muslim. datuk sebelah bapa beliau, [[Mohammad Hasyim Ashari|Hasyim Asy'ari]] adalah pengasas [[Nahdlatul Ulama]] (NU) manakala datuk sebelah ibunya, Bisri Syansuriwas pendidik Muslim yang pertama memperkenalkan kelas untuk wanita.<ref>Barton (2002), pages 38–40</ref> Bapa Wahid, Wahid Hasjim, terlibat dalam gerakan nasionalis dan akan pergi untuk menjadi pertama Menteri Hal Ehwal Ugama Indonesia.

Pada tahun 1944, Wahid berpindah dari [[Jombang]] ke [[Jakarta]] di mana bapanya terlibat dengan [[Majlis Syura Muslimin Indonesia]] (Masyumi), sebuah pertubuhan yang ditubuhkan oleh [[Tentera Darat Imperial Jepun]] yang menduduki Indonesia pada masa itu. Selepas [[Pengisytiharan Kemerdekaan Republik Indonesia]] pada 17 Ogos 1945, Wahid berpindah semula ke Jombang dan kekal di sana semasa perjuangan untuk kemerdekaan daripada [[Belanda]] semasa [[Revolusi Nasional Indonesia]]. Pada akhir perang pada tahun 1949, Wahid berpindah ke Jakarta seperti ayahnya telah dilantik sebagai Menteri Hal Ehwal Ugama. Beliau mendapat pendidikan di Jakarta, pergi ke Sekolah Rendah KRIS sebelum berpindah ke Sekolah Rendah Perwari Matraman. Wahid juga digalakkan untuk membaca [[buku|buku-buku]] yang bukan beragama Islam, [[majalah]] dan [[surat khabar]] oleh bapanya untuk memperluaskan lagi ufuk beliau.<ref>Barton (2002), page 49</ref> Beliau tinggal di Jakarta dengan keluarganya walaupun selepas penyingkiran bapanya sebagai Menteri Hal Ehwal Ugama pada tahun 1952. Pada April 1953, bapa Wahid meninggal dunia selepas terlibat dalam [[kemalangan|kemalangan kereta]].

Pada tahun 1954, Wahid mula menduduki Sekolah Menengah Atas. Tahun itu, beliau gagal menamatkan pengajian ke tahun hadapan dan terpaksa mengulangi. Ibunya kemudian membuat keputusan untuk menghantarnya ke [[Yogyakarta]] untuk meneruskan pendidikannya. Pada tahun 1957, selepas menamatkan pengajian di sekolah menengah, beliau berpindah ke [[Magelang]] untuk memulakan [[pengajian Islam|pendidikan Islam]] di [[Sekolah pondok|Pesantren]] Tegalrejo (sekolah Muslim). Beliau menamatkan kursus pesantren dalam tempoh dua tahun dan bukannya biasa empat. Pada tahun 1959, beliau kembali ke Jombang ke Pesantren Tambakberas. Di sana, di samping meneruskan pendidikan sendiri, Wahid juga menerima pekerjaan pertamanya sebagai seorang guru dan seterusnya sebagai guru besar sebuah [[madrasah]] yang bergabung dengan pesantren. Wahid juga mendapati pekerjaan sebagai wartawan untuk majalah seperti ''Horizon'' dan ''Majalah Budaya Jaya.''
<!---
Dilahirkan di Denanyar, [[Jombang]], [[Jawa Timur]], Gus Dur ialah anak sulung daripada enam adik-beradik. Ayahnya, [[Wahid Hasjim|K.H. Wahid Hasyim]], ialah bekas Menteri Agama pada tahun 1949, sedangkan ibunya, Ny. Hj. Sholehah, adalah pengasas [[sekolah berasrama]] [[Islam]] di Denanyar. Datuknya sebelah ayah ialah [[K.H. Hasyim Asy'ari]], pengasas [[Nahdlatul Ulama]] (NU), sebuah pertubuhan [[Islam]] yang terbesar di [[Indonesia]]. Sebaliknya, datuknya sebelah ibu ialah K.H. Bisri Syamsuri yang juga merupakan tokoh NU.

Walaupun Gus Dur selalu merayakan hari jadinya pada 4 Ogos, sebenarnya hari lahirnya bukan pada hari itu. Sebagaimana juga dengan banyak aspek dalam kehidupan peribadinya, banyak hal tidaklah seperti apa yang terlihat. Memang Gus Dur dilahirkan pada hari keempat dalam bulan kelapan, tetapi bukannya dalam penanggalan [[Takwim Gregory|takwim Barat]], tetapi dalam penanggalan [[takwim Islam]]. Oleh itu tarikh lahir beliau sebenarnya ialah 4 Sya'ban 1940, iaitu [[7 September]] 1940.

Secara terbuka, Gus Dur pernah menyatakan bahawa beliau berketurunan daripada Tan Kim Han, seorang [[Tionghoa|Cina]] [[Islam|Muslim]] yang membantu [[Raden Patah]] untuk merampas kuasa  daripada Kerajaan [[Majapahit]] dan mengasaskan Kerajaan [[Demak]]. Berdasarkan penyelidikan [[Louis-Charles Damais]], seorang penyelidik [[Perancis]], Tan Kim Han dicamkan sebagai "Syekh Abdul Qodir Al-Shini" sewaktu [[makam]]nya ditemui di [[Trowulan]].
--->

==Pendidikan di luar negara==
Gus Dur menerima pendidikan awalnya dengan mengaji [[Al-Quran]] daripada K.H. Hasyim Asy'ari, datuknya. Pada usia 5 tahun, beliau sudah fasih membaca Al-Quran. Beliau menuntut di sekolah rendah [[Jombang]] apabila bapanya berpindah ke [[Jakarta]]. Selepas pendidikan sekolah rendahnya pada tahun 1953, beliau menuntut di [[sekolah menengah]] Ekonomi Pertama (SMEP) di [[Gowongan]], [[Yogyakarta]], sambil belajar di sekolah berasrama Krapyak. Oleh sebab keadaan dalam asrama sekolah itu amat terbatas, Gus Dur menginap di rumah Haji Junaidi, pengerusi pertubuhan [[Muhammadiyah]] tempatan dan orang berpengaruh di SMEP. Beliau mengaji Islam dari Haji Junaidi pada waktu subuh selepas [[solat]], belajar di SMEP pada waktu siang, dan kemudian pada waktu malam, menyertai perbincangan dengan Haji Junaidi dan ahli-ahli Muhammadiyah.

Gus Dur meneruskan pendidikannya di Sekolah Berasma Tegalrejo Magelang, [[Jawa Tengah]] setelah pendidikan SMEP. Selepas menghabiskan dua tahun di sana, beliau yang berumur 20 tahun ketika itu, pindah ke Sekolah Berasrama Tambak Beras di Jombang untuk menjadi [[ustaz]] serta ketua keselamatan sekolah itu. Sekolah itu dimiliki oleh bapa saudaranya, K.H. Abdul Fatah.

Sewaktu berumur 22 tahun pada tahun 1962, Gus Dur pergi ke [[Mekah]] untuk menunaikan [[haji]], dan kemudian melanjutkan pendidikannya di [[Universiti Al-Azhar]], [[Mesir]]. Pada tahun 1966, beliau masuk Fakulti Agama Universiti Baghdad [[Iraq]], dan memperoleh ijazahnya pada tahun 1970.<ref>Barton (2002), page 88</ref>

Selepas pendidikannya di Baghdad, Gus Dur hendak meneruskan pendidikannya di [[Eropah]] tetapi keperluan untuk masuk ke universiti, terutamanya keperluan penguasaan bahasa, terlalu tinggi. Umpamanya, untuk belajar pengajian klasik di [[Cologne]], seseorang harus menguasai [[bahasa Ibrani]], [[bahasa Yunani]] atau [[bahasa Latin]]). Beliau kemudian pergi ke [[Universiti McGill]] di [[Kanada]] untuk mepelajari pengajian Islam dengan lebih mendalam. Beliau pulang ke [[Jawa]] pada tahun 1971 untuk memulakan kerjayanya.<ref>Barton (2002), page 89</ref>

==Kerjaya awal==
Kebanyakan daripada perbalahan Gus Dur timbul daripada jenakanya yang penuh dengan sindiran serta percakapannya yang berterus-terang. Beliau dianggap sebagai seorang peramah dan pelawak, sebagaimana yang boleh diperlihatkan daripada nama samaran mesranya, "Katak Gus Dur" ("Katak" sebab wajahnya macam katak,"Gus" merupakan abang atau kawan, sedangkan "Dur" ialah sebahagian namanya, Ab-'dur'-rahman). 

Pada era Ketertiban Baru Suharto, walaupun Gus Dur kelihatan seolah-olah seorang yang berpendirian sederhana dan yang mengelakkan perbalahan, beliau sebenarnya merupakan seorang pembangkang berdikari yang amat licik. Beliau dianggap oleh Presiden Suharto sebagai suatu ancaman yang serius kerana pertubuhannya, Nadhlatul Ulama, ialah pertubuhan Islam yang terbesar di Indonesia dan di seluruh dunia, dengan bilangan pengikut hampir sebanyak 40 juta orang. Suharto berulang kali mencuba menyingkirkan beliau daripada pucuk pimpinan Nadhlatul Ulama dan  menggantikannya dengan seorang yang lebih bekerjasama, tetapi semua percubaan ini tergagal. Kegagalan ini disebabkan oleh tradisi kepimpinan Nadhlatul Ulama yang amat konservatif, serta  penghormatan besar yang diilhami dan diberikan kepada Gus Dur. Secara tradisi, Nahdatul Ulama telah dipimpin oleh ahli-ahli keluarga dan keturunan Hasyim Asy'ari, pengasas pergerakan besar-besaran itu (Gus Dur adalah cucu lelaki Asy'ari). Sejak masa itu, Gus Dur juga telah mengikat tali persahabatan dengan banyak tokoh Indonesia yang utama, termasuknya orang bukan Islam seperti [[paderi]] [[Jesuit]] Frans Magnis-Suseno yang amat dihormati, serta mendiang pejuang kebangsaan, Jeneral Benny Moerdani, yang beragama [[Katolik]].

Pada Jun 1999, PKB Wahid menyertai [[Pilihan raya umum|Pilihan Raya Umum]] dan memenangi 12% daripada jumlah undi, sedangkan Parti Demokrasi Indonesia Perjuangan (PDI-P) memenangi 33%. Bagaimanapun, keputusan ini tidak menjamin pemilihan [[Megawati Sukarnoputri]] sebagai Presiden, disebabkan kuasa untuk memilih Presiden dan Naib Presiden pada peringkat itu masih di dalam tangan Parlimen Rakyat (MPR).<ref>Barton, page 103</ref> Sewaktu MPR memulakan persidangan pada Oktober 1999, Amien Rais, Pengerusi MPR, membentuk sebuah parti campuran yang terdiri daripada parti-parti Islam dan [[Golkar]], dikenali sebagai "Paksi Pusat". Parti campuran ini mencalonkan Gus Dur sebagai Presiden dan beliau menewaskan Megawati dalam pilihan raya Presiden demokrasi yang pertama di Indonesia. Sewaktu menerima berita itu, penyokong-penyokong Megawati memulakan rusuhan yang meluas. Untuk menghentikan rusuhan tersebut, Gus Dur memastikan bahawa Megawati dilantik sebagai Naib Presiden. 

Disebabkan oleh penyakit yang amat teruk (Gus Dur telah menghidap [[strok]] berbilang yang menyebabkannya hampir buta) dan tuduhan-tuduhan rasuah yang tidak berasas, Gus Dur didakwa  oleh sebuah kumpulan campuran politik yang diketuai oleh naib presiden dan penggantinya, Megawati Sukarnoputri, pada Julai 2001. Sebahagian besar daripada gerakan awam Indonesia menentang pemecatan Gus Dur, dan memperlihatkan tindakan itu sebagai suatu percubaan yang nyata oleh sisa-sisa rasuah Ketertiban Baru Suharto, tentera, dan parti Megawati untuk menghalang proses pembaharuan yang dimulakan oleh Gus Dur. 

Walaupun Gus Dur kelihatan tidak memberikan perhatian penuh terhadap persoalan-persoalan kerajaan, beliau berjaya untuk memencarkan banyak aspek pentadbiran Indonesia. Beliau juga memansuhkan kebanyakan daripada undang-undang yang mendiskriminasikan [[Tionghoa|orang Cina]] Indonesia, dan juga mengakui bahawa keturunan neneknya sebelah ibu adalah sebahagian daripada orang Cina. Beliau membubarkan Kementerian Maklumat negara yang menyekat kebebasan akhbar selama berdekad-dekad, dan menggalakkan perkembangan kegiatan-kegiatan intelek dan seni.  

Oleh sebab Gus Dur merupakan seorang penyokong kebebasan dan toleransi yang terus terang, kegiatan-kegiatan intelek berhaluan kiri yang ditindas dengan kejam oleh Ketertiban Baru selama melebihi tiga dekad juga berkembang pada tempoh perjawatannya sebagai presiden. Buku-buku [[sosialisme]] dan [[Marxisme]], poster-poster Che Guevara, dan kumpulan-kumpulan intelek berhaluan kiri berkembang dengan meluas, mungkin sebagai reaksi yang sangat gembira terhadap pembebasan daripada pemerintahan Suharto yang amat menindas.

Walaupun didakwa, Gus Dur masih amat dihormati dan beliau masih aktif dalam politik Indonesia dengan ulasannya yang lucu dan penuh sindiran terhadap politik Indonesia. Beliau mengaku secara terbuka bahawa beliau tidak mengundi untuk pusingan kedua dalam pilihan raya presiden Indonesia kerana hendak menandakan bantahannya terhadap Jawatankuasa Pilihan Raya Umum (KPU) yang tidak melayakkannya untuk pencalonan. 

Gus Dur baru-baru ini menjadi salah satu daripada pemimpin-pemimpin kumpulan campuran politik, "Campuran Nusantara Bangkit Bersatu", bersama-sama dengan tokoh-tokoh lama yang lain, seperti Try Sutrisno (bekas Jeneral Ketertiban Baru serta Naib Presiden), Wiranto (bekas pemimpin tentera semasa Ketertiban Baru dan tempoh pembaharuan), pendakwanya Megawati Sukarnoputri, serta Taufik Kiemas (suami Megawati). Kumpulan campuran itu telah dibentukkan untuk mengkritik dasar-dasar kerajaan Indonesia yang diketuai oleh [[Susilo Bambang Yudhoyono]] dan [[Jusuf Kalla]], khususnya terhadap penarikan balik [[subsidi]] yang tidak popular untuk harga jualan negara bagi [[minyak bahan api]] bertapis baru-baru ini (perniagaan minyak bahan api bertapis di dalam negara dimonopoli oleh syarikat kerajaan, 'Pertamina').<ref>Barton, page 108</ref>

Gus Dur ialah orang yang mengilhami [[Institut Wahid]], sebuah pertubuhan bukan untung yang diketuai oleh Yenni Wahid, anak perempuannya. Beliau juga berkhidmat sebagai penaung, ahli lembaga pengarah dan penasihat kanan untuk Yayasan LibForAll ("Kebebasan untuk Semua") yang bertujuan untuk mengurangkan keterlaluan agama dan mencemarkan [[terorisme]] di seluruh dunia. 

Antara tulisan-tulisannya yang lain, Gus Dur ialah pengarang untuk "Islam Benar lawan Islam Salah", sebuah rencana yang sangat besar pengaruhnya yang diterbitkan oleh [[Wall Street Journal|Jurnal Wall Street]] pada 30 Disember 2005. Dalam rencana itu, beliau meminta "orang yang baik hati daripada setiap kepercayaan dan negara" untuk bersatu bagi tujuan menewaskan ideologi kebencian agama yang mendasari dan menghidupkan terorisme.

==Pemimpin Nahdlatul Ulama==

===Penglibatan awal bersama NU===
Latar belakang keluarga Wahid bermakna bahawa lambat laun, beliau akan diminta untuk memainkan peranan yang aktif dalam menjalankan [[Nahdlatul Ulama]] (NU). Ini bertentangan dengan aspirasi Wahid untuk menjadi seorang intelektual awam dan beliau telah dua kali menolak tawaran untuk menyertai Majlis Penasihat Agama NU. Walau bagaimanapun, Wahid akhirnya memilih untuk menyertai Majlis apabila datuknya sendiri, Bisri Syansuri memberinya tawaran ketiga.<ref>Barton (2002), page 112</ref> Dalam mengambil kerja ini, Wahid juga membuat keputusan untuk bergerak dari [[Jombang]] ke [[Jakarta]] dan tinggal di sana untuk tempoh yang panjang. Sebagai ahli Majlis Penasihat Agama, Wahid membayangkan dirinya sebagai seorang pembaharu NU.

Pada masa ini, Wahid juga mempunyai pengalaman politik pertamanya. Menjelang sehingga Pilihan Raya Perundangan 1982, Wahid berkempen untuk [[Partai Persatuan Pembangunan]] (PPP), sebuah parti Islam yang terbentuk hasil daripada penggabungan empat parti Islam termasuk NU. Wahid teringat bahawa Kerajaan secara aktif terganggu kempen PPP dengan menangkap orang seperti dirinya.<ref>Barton (2002), pages 133–134</ref> Walau bagaimanapun, Wahid sentiasa dapat pembebasannya, yang mempunyai sambungan dibangunkan di tempat-tempat yang tinggi dengan orang-orang seperti Jeneral Benny Moerdani.

===Membentuk semula NU===
Pada masa ini, banyak melihat NU sebagai organisasi bertakung. Selepas perbincangan yang teliti, Majlis Penasihat Agama akhirnya membentuk satu Pasukan Tujuh (termasuk Wahid) untuk menangani isu-isu pembaharuan dan untuk membantu menggiatkan semula NU. Bagi sesetengah ahli-ahli NU, pembaharuan dalam organisasi melibatkan perubahan kepimpinan. Pada 2 Mei 1982, sekumpulan pegawai NU berpangkat tinggi bertemu dengan pengerusi NU Idham Chalid dan meminta beliau meletakkan jawatan. Idham, yang telah membimbing NU dalam peralihan dari [[Sukarno]] kepada [[Suharto]] menolak pada mulanya tetapi sujud menyembah kepada tekanan. Pada 6 Mei 1982, Wahid mendengar keputusan Idham untuk meletakkan jawatan dan mendekatinya mengatakan bahawa tuntutan yang dibuat untuk beliau meletakkan jawatan adalah tidak mengikut perlembagaan. Dengan mendesak dari Wahid, Idham menarik balik peletakan jawatan dan Wahid beliau, bersama-sama dengan Pasukan Tujuh mampu untuk berunding kompromi antara Idham dan orang-orang yang meminta beliau meletakkan jawatan.<ref>Barton (2002), page 136</ref>

Pada tahun 1983, Suharto telah dipilih semula untuk penggal keempat sebagai presiden oleh [[Majlis Musyawarah Rakyat]] (MPR) dan mula mengambil langkah-langkah untuk mewujudkan ideologi negara [[Garuda Pancasila]] sebagai asas tunggal untuk semua organisasi. Dari Jun 1983 hingga Oktober 1983, Wahid adalah sebahagian daripada pasukan yang telah ditugaskan untuk menyediakan sambutan NU untuk isu ini. Wahid merunding teks seperti [[al-Quran]] dan [[Sunah]] untuk pembenaran dan akhirnya, pada bulan Oktober 1983, menyimpulkan bahawa NU harus menerima Pancasila sebagai ideologinya.<ref>Barton, page 138</ref> Untuk memulihkan semula lagi NU, Wahid juga berjaya dalam mendapatkan pengunduran dari PPP dan parti politik untuk membolehkan ia memberi tumpuan kepada perkara-perkara sosial dan bukannya menghalang dirinya dengan melibatkan diri dalam politik.

===Pilihan Raya untuk jawatan pengerusi dan penggal pertama sebagai pengerusi===
Pembaharuan Wahid telah menjadikannya sangat popular dalam kalangan NU. Pada ketika Kongres Kebangsaan 1984, ramai mula menyatakan niat mereka untuk mencalonkan Wahid sebagai pengerusi baru NU. Wahid menerima pencalonan, dengan syarat bahawa beliau mempunyai kuasa untuk memilih siapa yang akan menjadi dalam pasukan kepimpinan beliau. Wahid telah dilantik sebagai pengerusi baru NU semasa Kongres Nasional. Walau bagaimanapun, ketetapan beliau memilih pasukan sendiri tidak dihormati. Hari terakhir Kongres telah bermula dengan senarai Wahid ahli pasukan diluluskan oleh pegawai-pegawai NU berpangkat tinggi termasuk Pengerusi keluar Idham. Wahid telah pergi kepada Jawatankuasa yang bertanggungjawab bagi menjalankan Kongres dan menyerahkan senarai tentera yang merupakan yang akan diumumkan kemudian. Walau bagaimanapun, Jawatankuasa berkenaan adalah terhadap Idham dan mengumumkan senarai yang sama sekali berbeza orang. Wahid marah tetapi telah dipaksa untuk menerima perubahan yang dilakukan.<ref>Barton, page 143</ref>

Kekuasaan Wahid untuk pengerusi NU itu dilihat secara positif oleh Suharto dan rejim [[Order Baru|Perintah Baru]] beliau. Penerimaan Wahid di Pancasila bersama-sama dengan imej sederhana beliau memenangi kepadanya kasih karunia di kalangan barisan Kerajaan. Pada tahun 1985, Suharto menjadikan Wahid seorang indoktrinator Pancasila.<ref>Barton (2002), pages 153–154</ref> Pada tahun 1987, Wahid menunjukkan sokongan lanjut untuk rejim dengan mengkritik PPP dalam pimpinan sehingga Undangan Pilihan Raya 1987 dan seterusnya mengukuhkan Parti Golkar Suharto. Ganjarannya datang dalam bentuk yang keanggotaan MPR. Walaupun beliau dipandang dengan baik oleh rejim, Wahid mengkritik Kerajaan alih projek Kedung Ombo Dam yang dibiayai oleh [[Bank Dunia]]. Walaupun ini agak memburuk hubungan mesra yang Wahid mempunyai dengan Kerajaan, Suharto masih berminat untuk mendapat sokongan politik dari NU.

Semasa penggal pertama beliau sebagai pengerusi NU, Wahid tertumpu kepada pembaharuan sistem pendidikan [[sekolah pondok|pesantren]] dan berjaya meningkatkan kualiti sistem pendidikan pesantren sehingga dapat menandingi dengan sekolah-sekolah sekular.<ref>Barton, page 162</ref> Pada tahun 1987, Wahid juga menubuhkan kumpulan-kumpulan belajar di [[kabupaten Probolinggo]], [[Jawa Timur]] untuk menyediakan satu forum untuk individu seperti yang berfikiran dalam NU untuk berbincang dan memberikan makna kepada teks-teks Islam.<ref>Barton, pages 165–166</ref> Pengkritik menuduh Wahid daripada yang ingin menggantikan Ucapan Islam dalam [[bahasa Arab]] "assalamualaikum" dengan ucapan sekular "selamat pagi".

===Penggal kedua sebagai pengerusi dan menentang Perintah Baru===
Wahid telah dipilih semula untuk penggal kedua sebagai pengerusi NU pada  Kongres Kebangsaan 1989. Pada masa ini, [[Suharto]], terlibat dalam pertempuran politik dengan ABRI, mula mengambil hati dirinya dengan kawasan Islam bagi memenangi sokongan mereka. usaha ini mencapai titik perubahan pada Disember 1990 dengan pembentukan Kesatuan Islam Intelek Indonesia (ICMI). Organisasi ini telah disokong oleh Suharto, yang dipengerusikan oleh [[B.J. Habibie]] dan cendekiawan Islam termasuk seperti [[Amien Rais]] dan [[Nurcholis Madjid]] sebagai anggotanya. Pada tahun 1991, ahli-ahli pelbagai ICMI bertanya Wahid untuk menyertai. Wahid merosot kerana berfikir bahawa ICMI menggalakkan sektarianisme dan bahawa ia adalah terutamanya satu cara di mana Suharto memacu untuk kekal berkuasa.<ref>Barton (2002), page 183</ref> Pada tahun 1991, Wahid membalas ICMI dengan menubuhkan Forum Demokrasi, sebuah organisasi yang mengandungi 45 cendekiawan dari pelbagai komuniti agama dan sosial. organisasi itu dilihat sebagai ancaman oleh kerajaan, yang bergerak untuk menyuraikan mesyuarat yang diadakan oleh Forum Demokrasi semasa menjelang Pilihan Raya Undangan 1992 didekati.

Pada Mac 1992, Wahid merancang untuk mempunyai Perhimpunan Agung untuk meraikan ulang tahun ke-66 penubuhan NU dan menegaskan sokongan organisasi untuk Pancasila. Wahid telah merancang untuk acara yang akan dihadiri oleh sekurang-kurangnya satu juta ahli NU. Walau bagaimanapun, Suharto bergerak untuk menghalang majlis itu, mengarahkan polis untuk kembali ahli NU mereka tiba di [[Jakarta]]. Walau bagaimanapun, acara itu berjaya menarik 200,000 hadirin. Selepas majlis itu, Wahid telah menulis surat bantahan kepada Suharto mengatakan bahawa NU tidak diberi peluang untuk memaparkan jenama Islam yang terbuka, adil, dan bertolak ansur.<ref>Barton, page 187</ref> Dalam penggal kedua sebagai pengerusi NU, idea-idea liberal Wahid telah bermula untuk menjadikan ramai penyokong muram. Sebagai pengerusi, Wahid terus menolak untuk dialog antara agama dan juga menerima jemputan untuk melawat [[Israel]] pada Oktober 1994.<ref>Barton, page 198</ref>

===Penggal Ketiga sebagai pengerusi dan pemimpin sehingga ''Reformasi''===
Semasa Kongres Kebangsaan 1994 menjelang tiba, Wahid mencalonkan diri untuk penggal ketiga sebagai pengerusi. Mendengar ini, [[Suharto]] mahu memastikan bahawa Wahid tidak dipilih. Pada minggu-minggu yang membawa kepada Kongres, penyokong Suharto, seperti Habibie dan Harmoko berkempen menentang pemilihan semula Wahid. Apabila tiba masa untuk Kongres Kebangsaan, tapak untuk Kongres dikawal ketat oleh ABRI dalam tindakan ugutan.<ref>Barton (2002), page 203</ref> Walaupun begitu, dan percubaan untuk merasuah anggota NU untuk mengundi terhadapnya, Wahid datang dan telah dipilih semula sebagai pengerusi NU untuk penggal ketiga. Selama masa ini, Wahid mula bergerak lebih dekat ke arah satu pakatan politik dengan [[Megawati Sukarnoputri]] daripada Partai Demokrasi Indonesia (PDI). Mengambil kesempatan ke atas warisan ayahnya, Megawati mempunyai banyak populariti dan bertujuan untuk memberikan tekanan politik dan moral ke atas rejim Suharto. Wahid mennasihatkan Megawati supaya berhati-hati dan mengelak daripada dicalonkan sebagai presiden pada Sesi MPR Agung 1998. Megawati mengabaikan nasihat ini dan menerima kesan pada bulan Julai 1996 apabila ibu pejabat PDI beliau telah diambil alih oleh penyokong Pengerusi PDI disokong kerajaan, Sahlan.

Melihat apa yang berlaku kepada Megawati, Wahid fikir bahawa pilihan yang terbaik sekarang adalah untuk berundur dari segi politik dengan mendapatkan dirinya kembali memihak dengan Kerajaan. Pada bulan November 1996, Wahid dan Suharto bertemu buat kali pertama sejak pemilihan semula Wahid untuk jawatan pengerusi NU dan ini diikuti dalam tempoh beberapa bulan akan datang dengan mesyuarat dengan pelbagai orang Kerajaan yang pada tahun 1994 telah cuba untuk menyekat pemilihan semula Wahid.<ref>Barton (2002), pages 221–222</ref> Pada masa yang sama, bagaimanapun, Wahid menyimpan pilihan beliau untuk reformasi terbuka dan pada bulan Disember 1996, telah mengadakan pertemuan dengan Amien Rais, ahli ICMI yang sebaya kritikal terhadap rejim.

Julai 1997 menyaksikan permulaan [[Krisis Kewangan Asia 1997|krisis kewangan Asia]]. Suharto mula kehilangan mengawal keadaan dan sama seperti beliau telah ditolak untuk meningkatkan gerakan reformasi dengan Megawati dan Amien, Wahid mengalami [[strok]] pada Januari 1998. Dari tempat tidurnya di dalam hospital, Wahid terus melihat keadaan bertambah buruk dengan pemilihan semula Suharto untuk penggal ketujuh sebagai presiden dan bantahan pelajar yang akan bertukar menjadi rusuhan Mei 1998 selepas pembunuhan empat pelajar di [[Universiti Trisakti]]. Pada 19 Mei 1998, Wahid, bersama-sama dengan lapan pemimpin terkemuka dari masyarakat Muslim telah dipanggil ke kediaman Suharto. Suharto menyampaikan konsep Jawatankuasa Pembaharuan yang beliau telah mula mencadangkan pada masa itu. Semua sembilan menolak tawaran Suharto untuk menyertai Jawatankuasa Pembaharuan. Wahid mengekalkan pendirian yang lebih sederhana dengan Suharto dan menyeru yang membantah itu berhenti untuk melihat jika Suharto akan melaksanakan janjinya.<ref>Barton (2002), page 243</ref> Ini mengesalkan Amien yang adalah yang paling vokal daripada pembangkang Suharto pada masa ini. Walau bagaimanapun, tidak ada memberhentikan kejatuhan Suharto dan pada 21 Mei 1998, beliau mengumumkan peletakan jawatannya. Naib Presiden Habibie kini naik ke jawatan presiden.

==''Reformasi''==

===Pembentukan PKB dan penyata Ciganjur===
Salah satu kesan segera kejatuhan Suharto adalah pembentukan parti-parti politik yang baru. Di bawah rejim Suharto, parti-parti politik telah terhad kepada hanya tiga; [[Golkar]], PPP dan PDI. Kini dengan kejatuhannya, parti-parti politik yang baru telah dibentuk, yang paling menonjol daripadanya adalah [[Partai Amanat Nasional]] (PAN) Amien dan [[Partai Demokrasi Indonesia Perjuangan]] (PDI-P) di bawah Megawati. Pada bulan Jun 1998, ramai dari kalangan masyarakat NU mula mendesak Wahid untuk membentuk sebuah parti politik yang baru. Wahid tidak panas sehingga idea itu dengan segera, berfikir bahawa ini akan menyebabkan parti politik yang hanya disediakan untuk satu agama. Beliau juga tidak bersedia untuk membatalkan keputusan sendiri untuk mengambil NU keluar dari politik. Menjelang Julai 1998, bagaimanapun, beliau mula memanaskan kepada idea, pemikiran yang menubuhkan parti politik adalah satu-satunya cara untuk mencabar Golkar organisasi yang kuat dalam pilihan raya. Dengan itu dalam fikiran, Wahid meluluskan pembentukan PKB dan menjadi pengerusi Majlis Penasihat dengan Matori Abdul Djalil sebagai pengerusi parti. Walaupun ia jelas dikuasai oleh ahli-ahli NU, Wahid dinaikkan pangkat PKB sebagai parti yang bukan mazhab dan terbuka kepada semua ahli masyarakat.

Foto pembangkang kepada kerajaan, Wahid, bersama-sama dengan Megawati dan Amien sanggup menerima pakai pendirian yang sederhana terhadap Kerajaan Habibie, sebaliknya lebih suka untuk menunggu pilihan raya perundangan 1999.<ref>Barton (2002), page 255</ref> Walau bagaimanapun, pada bulan November 1998, dalam satu mesyuarat di kediamannya di pinggir bandar Jakarta di Ciganjur, Wahid, bersama-sama dengan Megawati, Amien, dan Sultan [[Hamengkubuwono X]] mengulangi komitmen mereka untuk pembaharuan. Pada 7 Februari 1999, PKB rasmi mengisytiharkan Wahid sebagai calon presiden mereka.

===Pilihan Raya 1999 dan Sesi Umum MPR===
[[File:Amien Rais and Abdurrahman Wahid, 1999.jpg|thumb|200px|Amien Rais dan Abdurrahman Wahid bertutur semasa sesi MPR.]]

Pada Jun 1999, PKB Wahid memasuki pilihan raya perundangan. PKB memenangi 12% undi dengan Megawati PDI-P memenangi pilihan raya perundangan dengan 33% undi. Dengan parti beliau tegas memenangi pilihan raya perundangan, Megawati dijangka memenangi jawatan presiden terhadap Habibie pada Sesi Umum MPR. Walau bagaimanapun, PDI-P tidak mempunyai majoriti lengkap dan membentuk satu pakatan longgar dengan PKB itu. Pada bulan Julai, bagaimanapun, [[Amien Rais]] akan membentuk Paksi Tengah, gabungan parti Islam.<ref>Barton (2002), page 275</ref> Pusat Axis kemudian mula untuk mempertimbangkan mencalonkan Wahid sebagai calon ketiga dalam perlumbaan presiden dan komitmen PKB terhadap PDI-P mula goyah.

Pada Oktober 1999, MPR bersidang dan Wahid melemparkan sokongan kepada Amien, yang telah dilantik sebagai Pengerusi MPR. Pada 7 Oktober 1999, Amien dan Paksi Tengah, yang kini mempunyai PKB di pihak mereka, secara rasmi dicalonkan Wahid sebagai calon presiden.<ref>Barton, pages 281</ref> Pada 19 Oktober 1999, MPR menolak ucapan akauntabiliti Habibie dan Habibie menarik diri daripada perlumbaan presiden. Dalam beberapa jam selepas, [[Akbar Tanjung]], pengerusi Golkar dan Ketua Dewan Perwakilan Rakyat (DPR) menyatakan dengan jelas bahawa Golkar akan menyokong Wahid dalam usahanya untuk jawatan presiden. Pada 20 Oktober 1999, MPR bersidang dan mula mengundi untuk presiden baru. Wahid telah dilantik sebagai presiden keempat Indonesia dengan 373 undi berbanding 313 undi Megawati.<ref>{{cite book | last = Conceicao | first = J.F. | title = Indonesia's Six Years of Living Dangerously | publisher=Horizon Books | year = 2005 | location = Singapore | page = 9 | isbn = 981-05-2307-6 }}</ref>

Senang bahawa calon mereka tidak menang jawatan presiden, penyokong Megawati mula mengadakan rusuhan. Wahid menyedari bahawa untuk ini untuk berhenti, Megawati itu perlu dipilih sebagai naib presiden. Selepas meyakinkan Jeneral Wiranto tidak bertanding pilihan raya naib presiden dan mendapat PKB untuk menyokong Megawati, Wahid memujuk lemah semangat Megawati untuk berdiri. Pada 21 Oktober 1999, Megawati mengalahkan PPP [[Hamzah Haz]] dan dipilih sebagai naib presiden.

==Jawatan Presiden==

===1999===
Kabinet pertama Wahid, yang digelar [[Kabinet Perpaduan Negara]], ialah kabinet gabungan yang terdiri daripada ahli-ahli parti-parti politik: PDI-P, PKB, Golkar, PPP, PAN, dan Parti Keadilan (PK). Bukan-partisan dan TNI (Dahulu dikenali sebagai ABRI) juga diwakili dalam Kabinet. Wahid kemudiannya membuat dua pembaharuan pentadbiran. Reformasi pentadbiran pertama adalah untuk memansuhkan Kementerian Penerangan, senjata utama rejim [[Suharto]] dalam mengawal media, manakala pembaharuan pentadbiran kedua adalah untuk membubarkan Kementerian Kebajikan yang telah menjadi rasuah dan pemeras bawah rejim Suharto.<ref name="Barton, pages 290">Barton, pages 290</ref>

Pada bulan November, Wahid membuat lawatan luar negara pertamanya, melawat negara-negara anggota [[ASEAN]], [[Jepun]], [[Amerika Syarikat]], [[Qatar]], [[Kuwait]] dan Jordan. Beliau mengikuti ini pada Disember dengan lawatan ke [[Republik Rakyat China]].<ref>Barton (2002), pages 288–290</ref>

Selepas hanya sebulan dalam Kabinet Perpaduan Negara, Menteri Penyelaras Kesejahteraan Rakyat [[Hamzah Haz]] mengumumkan peletakan jawatannya pada bulan November. Terdapat syak wasangka bahawa peletakan jawatan itu adalah disebabkan oleh dakwaan Wahid bahawa sesetengah ahli Kabinet beliau terlibat dalam rasuah ketika beliau masih di Amerika.<ref name="Barton, pages 290"/> Lain-lain mencadangkan bahawa peletakan jawatan Hamzah adalah kerana tidak berpuas hati terhadap pendirian pendamai Wahid terhadap [[Israel]].<ref>{{cite book | last = Conceicao | first = J.F | title = Indonesia's Six Years of Living Dangerously | publisher=Horizon Books | year = 2005 | location = Singapore | page = 15 | isbn = 981-05-2307-6 }}</ref>

Pelan Wahid di [[Aceh]] adalah untuk memberikan [[referendum]]. Walau bagaimanapun, referendum ini adalah untuk membuat keputusan mengenai pelbagai mod autonomi bukan untuk membuat keputusan mengenai kemerdekaan seperti di [[Timor Timur]]. Wahid juga mahu mengambil pendirian yang lebih lembut terhadap Aceh dengan mempunyai anggota tentera yang lebih sedikit di atas tanah. Pada 30 Disember, Wahid melawat [[Jayapura]] di Wilayah yang ketika itu dikenali sebagai Irian Jaya. Semasa lawatannya, Wahid telah berjaya meyakinkan pemimpin [[Papua Barat]] bahawa dia adalah satu kuasa untuk perubahan dan juga menggalakkan penggunaan nama Papua.<ref>Barton, pages 293</ref>

===2000===
[[File:Abdurrahman Wahid - World Economic Forum Annual Meeting Davos 2000.jpg|thumb|upright|Wahid di mesyuarat tahunan [[Forum Ekonomi Dunia]] 2000]]

Pada Januari, Wahid membuat satu lagi perjalanan luar negara ke [[Switzerland]] untuk menghadiri [[Forum Ekonomi Dunia]] dan melawat [[Arab Saudi]] dalam perjalanan pulang ke [[Indonesia]]. Pada bulan Februari, Wahid membuat satu lagi perjalanan ke [[Eropah]] melawat [[United Kingdom]], [[Perancis]], [[Belanda]], [[Jerman]], dan [[Itali]]. Dalam perjalanan pulang ke Eropah, Wahid juga melawat [[India]], [[Korea Selatan]], [[Thailand]], dan [[Brunei]]. Mac menyaksikan Wahid melawat [[Timor Timur]]. Pada bulan April, Wahid melawat [[Afrika Selatan]] dalam perjalanan ke sidang kemuncak G77 di [[Cuba]] sebelum pulang melalui [[Bandar Mexico]] dan [[Hong Kong]]. Pada bulan Jun, Wahid sekali lagi melawat [[Amerika]], [[Jepun]], dan [[Perancis]] dengan [[Iran]], [[Pakistan]] dan [[Mesir]] sebagai tambahan baru kepada negara-negara yang pernah dilawatinya.<ref>Barton (2002), page 294, pp. 297–298, p.308</ref>

====Pemecatan kabinet====
Semasa dalam perjalanan ke Eropah pada bulan Februari, Wahid mula meminta peletakan jawatan Jeneral Wiranto, yang memegang jawatan sebagai Menteri Penyelaras Politik dan Keselamatan. Wahid melihat Wiranto kedua-dua sebagai penghalang kepada pembaharuan yang dirancang beliau Tentera serta menjadi liabiliti kepada Kerajaan dengan pencabulan hak asasi manusia di [[Timor Timur]].<ref>{{cite book | last = Conceicao | first = J.F | title = Indonesia's Six Years of Living Dangerously | publisher=Horizon Books | year = 2005 | location = Singapore | page = 18 | isbn = 981-05-2307-6 }}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.globalpolicy.org/intljustice/wanted/2001/wiranto2.htm |title=Summary of Indonesian Human-Rights |publisher=Globalpolicy.org |date=2000-01-31 |accessdate=2010-05-07}}</ref>  Apabila Wahid tiba kembali di Jakarta, Wiranto bercakap kepadanya dan seolah-olah berjaya meyakinkan Wahid tidak menggantikannya. Walau bagaimanapun, Wahid akan menukar fikiran dan meminta beliau meletakkan jawatan. Pada bulan April 2000, Wahid menolak Menteri Perindustrian dan Perdagangan [[Jusuf Kalla]] dan Menteri Negara Badan Usaha Milik Laksamana Sukardi. Penjelasan yang beliau berikan adalah bahawa kedua-dua yang terlibat dalam rasuah, walaupun dia tidak pernah memberikan bukti untuk menyokong teori tersebut.<ref>Barton (2002), page 302</ref> Langkah ini memburuk hubungan Wahid dengan Golkar dan PDI-P.

====Aceh====
Pada bulan Mac 2000, Kerajaan Wahid mula membuka rundingan dengan [[Gerakan Aceh Merdeka]] (GAM). Dua bulan kemudian, pada bulan Mei, kerajaan telah menandatangani memorandum persefahaman dengan GAM berlarutan sehingga awal tahun 2001, yang mana masa kedua-dua penandatangan akan melanggar perjanjian.<ref>{{cite book | last = Conceicao | first = J.F | title = Indonesia's Six Years of Living Dangerously | publisher=Horizon Books | year = 2005 | location = Singapore | pages = 30–31 | isbn = 981-05-2307-6 }}</ref>

====Rundingan lain ke arah perdamaian====
Pada bulan Mac 2000, Wahid mencadangkan resolusi 1966 Provisional Rakyat Dewan Perundingan (MPRS) pada pengharaman Marxsisme-Leninisme ditarik balik.<ref>{{cite web|author1=ryi |author2=wis |author3=sal |title=Dari Secangkir Kopi ke Hawa Nafsu |publisher=Kompas |date=14 April 2000 |url=http://www.kompas.com/kompas-cetak/0004/14/NASIONAL/dari07.htm |accessdate=30 December 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060818164956/http://www.kompas.com/kompas-cetak/0004/14/NASIONAL/dari07.htm |archivedate=18 August 2006 }}</ref>

Wahid juga bergerak untuk mewujudkan hubungan perdagangan dengan Israel, yang menimbulkan kemarahan banyak kumpulan Islam Indonesia. Ini adalah salah satu isu yang timbul dalam taklimat yang diberikan kepada delegasi parlimen Palestin pada tahun 2000 oleh Riddhi Awad, duta mereka ke Indonesia. Satu lagi isu adalah keahlian Wahid dalam Peres Yayasan Shimon. Kedua-dua Wahid dan Menteri Luar beliau Alwi Shihab mengambil kesalahan pada gambaran yang tidak tepat presiden Indonesia, dan Alwi dipanggil untuk penggantian Awad. Walau bagaimanapun, [[Nurcholis Madjid]] menegaskan bahawa berkecuali peribadi Wahid ke arah konflik Israel-Palestin harus tunduk kepada perasaan "majoriti" rakyat Indonesia, yang menyokong Palestin.

Wahid melawat Israel enam kali. Dalam temu bual pada 2004, beliau berkata, "Saya rasa terdapat persepsi salah bahawa agama Islam adalah tidak bersetuju dengan Israel. Ini adalah disebabkan oleh propaganda Arab. Kita perlu membezakan antara orang-orang Arab dan Islam. Sesetengah orang di Indonesia mendakwa bahawa saya adalah kaki tangan yang bagi Barat, tetapi hakikat bahawa saya semakin popular sepanjang masa menghalau idea ini, dan menunjukkan bahawa ini adalah pandangan hanya sebilangan kecil golongan elit. Saya selalu berkata bahawa China dan [[Kesatuan Soviet]] mempunyai atau mempunyai [[ateisme]] sebagai sebahagian daripada perlembagaan mereka, tetapi kita mempunyai hubungan jangka panjang dengan kedua-dua negara-negara itu, maka Israel mempunyai reputasi sebagai sebuah negara yang mempunyai tinggi menganggap Tuhan dan agama -.. ada maka tidak ada sebab kita perlu terhadap Israel".<ref>[http://www.haaretz.com/print-edition/features/a-friend-of-israel-in-the-islamic-world-1.127792 A friend of Israel in the Islamic world], By Micha Odenheimer, Haaretz, 7 July 2004</ref>

====Hubungan dengan TNI====
Ketika naik ke jawatan presiden, salah satu matlamat Wahid adalah untuk pembaharuan ketenteraan dan mengambil ia keluar dari peranan sosio-politik dominan. Dalam usaha ini, Wahid mendapati sekutu dalam [[Agus Wirahadikusumah]] yang beliau membuat Amirul Kostrad pada bulan Mac. Pada bulan Julai, Agus mula mendedahkan skandal yang melibatkan Dharma Putra, sebuah yayasan dengan gabungan untuk Kostrad. Melalui Megawati, anggota TNI mula mendesak Wahid untuk membuang Agus. Wahid mengalah kepada tekanan tetapi kemudian merancang untuk Agus dilantik sebagai Ketua Staf Angkatan Darat yang TNI pegawai tinggi bertindak balas dengan mengancam untuk bersara dan Wahid sekali lagi sujud menyembah kepada tekanan.<ref>{{cite book | last = Conceicao | first = J.F | title = Indonesia's Six Years of Living Dangerously | publisher=Horizon Books | year = 2005 | location = Singapore | page = 21 | isbn = 981-05-2307-6 }}</ref>

Hubungan Wahid dengan TNI merosot lebih lagi apabila pada bulan Julai ia telah mendedahkan bahawa Laskar Jihad telah tiba di [[Maluku]] dan sedang dilatih oleh TNI. Laskar Jihad, militia Islam radikal sebelum ini pada tahun itu merancang untuk pergi ke Maluku dan membantu umat Islam di sana dalam konflik perkauman mereka dengan orang-orang [[Kristian]]. Wahid telah mengarahkan TNI untuk menyekat Laskar Jihad dari pergi ke Maluku, namun mereka masih berjaya ke Maluku dan mereka kemudiannya yang bersenjata dengan apa yang ternyata menjadi senjata TNI.<ref>Barton (2002), page 306</ref>

====Buloggate dan Bruneigate====
2000 menyaksikan Wahid terlibat dalam dua skandal yang akan merosakkan kepimpinan beliau. Pada bulan Mei, Agensi Logistik Negeri (BULOG) melaporkan bahawa AS $ 4 juta telah hilang dari rizab tunai. Wang tunai yang hilang itu kemudian dikaitkan dengan tukang urut Wahid sendiri, yang mendakwa Wahid mengutusnya kepada Bulog untuk mengumpul tunai.<ref>Barton (2002), page 304</ref> Walaupun wang itu dikembalikan, lawan Wahid mengambil peluang untuk menuduh beliau terlibat dalam skandal tersebut dan menyedari apa yang tukang urut beliau adalah sehingga. Pada masa yang sama, Wahid juga dituduh menyimpan AS $ 2 juta untuk dirinya sendiri. Wang itu sumbangan oleh [[Sultan Brunei]] untuk memberikan bantuan di Aceh. Walau bagaimanapun, Wahid tidak mengakaunkan untuk wang.

====Sesi Tahunan MPR 2000 dan rombakan Kabinet====
Bila Sesi Tahunan MPR 2000 menghampiri, populariti Wahid dengan rakyat masih pada paras tertinggi dan politik, sekutu seperti Megawati, Akbar, dan Amien masih bersedia untuk menyokong Wahid walaupun pemecatan menteri dan skandal yang dia telah terlibat dalam. pada masa yang sama, bagaimanapun, mereka bertanya soalan Wahid. Pada Sesi Tahunan MPR 2000, Wahid menyampaikan ucapan yang diterima baik oleh majoriti anggota MPR. Dalam ucapan itu, Wahid diiktiraf kelemahannya sebagai pentadbir dan berkata bahawa beliau akan mewakilkan berjalan sehari-hari kerajaan untuk seorang menteri kanan.<ref>Barton (2002), page 320</ref> Anggota MPR bersetuju tetapi mencadangkan Megawati harus menjadi orang yang menerima tugas dari Presiden. Pada mulanya MPR merancang untuk mempunyai cadangan ini diterima sebagai satu resolusi tetapi keputusan presiden dilihat sebagai cukup. Pada 23 Ogos, Wahid mengumumkan Kabinet baru walaupun desakan Megawati bahawa pengumuman itu telah ditangguhkan. Megawati menunjukkan rasa tidak puas hati beliau dengan tidak muncul untuk pengumuman Kabinet. Kabinet baru adalah lebih kecil dan terdiri daripada lebih ramai bukan partisan. Tiada ahli Golkar dalam Kabinet ini.

====Pergolakan serantau====
Pada bulan September, Wahid mengisytiharkan undang-undang tentera di Maluku sebagai keadaan di sana terus merosot. Pada masa ini, ia adalah jelas bahawa Laskar Jihad telah dibantu oleh anggota TNI dan ia juga jelas bahawa mereka telah dibiayai oleh Fuad Bawazier, Menteri Kewangan terakhir telah disampaikan di bawah Suharto. Pada bulan yang sama, penduduk Papua Barat mengibarkan bendera Morning Star. sambutan Wahid adalah untuk membenarkan penduduk Papua Barat untuk melakukan ini dengan syarat bahawa bendera Morning Star telah diletakkan lebih rendah daripada [[bendera Indonesia]].<ref>Barton (2002), page 340</ref> Untuk ini, beliau telah dikritik oleh Megawati dan Akbar. Pada 24 Disember 2000, terdapat Serangan Pengganas ditujukan terhadap gereja di Jakarta dan di lapan bandar di seluruh Indonesia.

====Perhimpunan pembangkang politik====
Pada akhir tahun 2000, terdapat banyak dalam golongan elit politik yang kecewa dengan Wahid. Orang yang paling jelas yang menunjukkan kekecewaan ini adalah Amien yang menunjukkan penyesalan untuk menyokong Wahid untuk jawatan presiden pada tahun sebelumnya. Amien juga cuba untuk perhimpunan pembangkang dengan menggalakkan Megawati dan Akbar untuk merefleksikan otot politik mereka. Megawati menghairankan mempertahankan Wahid manakala Akbar memilih untuk menunggu Pilihan Raya Undangan 2004. Pada akhir November, 151 anggota DPR menandatangani petisyen untuk pemecatan Wahid.<ref>Barton (2002), page 345</ref>

===2001 dan pengguguran dari tampuk kuasa===
Pada bulan Januari, Wahid membuat pengumuman bahawa [[Tahun Baru Cina]] adalah untuk menjadi percutian pilihan. Wahid mengikuti ini pada Februari dengan mengangkat pengharaman paparan aksara Cina dan import penerbitan Cina. Pada bulan Februari, Wahid melawat [[Afrika Utara]] serta [[Arab Saudi]] untuk melaksanakan jemaah [[haji]].<ref>Barton (2002), page 352</ref> Wahid membuat lawatan terakhir ke luar negara pada bulan Jun 2001 apabila beliau melawat Australia.

Pada pertemuan dengan rektor universiti pada 27 Januari 2001, Wahid mengulas mengenai kemungkinan Indonesia turun ke dalam anarki. Wahid kemudian membuat cadangan bahawa beliau mungkin terpaksa membubarkan Dewan Perwakilan Rakyat jika itu berlaku.<ref>Barton (2002), page 348</ref> Walaupun mesyuarat itu adalah dari rekod, ia menyebabkan agak kacau dan ditambah kepada bahan api gerakan terhadapnya. Pada 1 Februari, Dewan Perwakilan Rakyat bertemu untuk mengeluarkan suatu memorandum terhadap Wahid. Dua memorandum menjadi suatu Sesi Khas MPR di mana pemecatan dan penyingkiran Presiden yang akan menjadi undang-undang. Undi adalah secara terharu untuk memorandum dan ahli PKB hanya boleh berjalan di dalam protes. memorandum itu menyebabkan bantahan meluas oleh ahli-ahli NU. Di Jawa Timur, ahli-ahli NU cerita yang pejabat serantau Golkar dan membelasah ia. Di Jakarta, pembangkang Wahid mula menuduhnya menggalakkan protes. Wahid menafikannya dan pergi bercakap dengan penunjuk perasaan di bandar Pasuruan; menggalakkan mereka untuk turun ke jalan-jalan.<ref>Barton (2002), pages 351–352</ref> Walau bagaimanapun, NU penunjuk perasaan terus menunjukkan sokongan mereka terhadap Wahid dan pada bulan April, membuat pengumuman bahawa mereka bersedia untuk mempertahankan dan mati untuk Presiden.

Pada bulan Mac, Wahid cuba untuk melawan pembangkang dengan menggerakkan terhadap penentang dalam Kabinet sendiri. Menteri Kehakiman Yusril Ihza Mahendra telah ditanggalkan untuk membuat orang ramai permintaan beliau untuk meletakkan jawatan Presiden manakala Menteri Kehutanan Nurmahmudi Ismail juga telah dikeluarkan di bawah disyaki menyalurkan dana jabatannya kepada pembangkang Wahid. Sehubungan dengan itu, Megawati mula menjauhkan dirinya dan tidak muncul untuk perasmian penggantian menteri. Pada 30 April, DPR mengeluarkan memorandum kedua dan pada hari seterusnya dipanggil untuk Sesi Khas MPR yang akan diadakan pada 1 Ogos.

Menjelang Julai, Wahid berkembang terdesak dan mengarahkan [[Susilo Bambang Yudhoyono]], Menteri Penyelaras Politik dan Keselamatan untuk mengisytiharkan [[darurat]]. Yudhoyono enggan dan Wahid menyingkirkannya dari kedudukannya. Akhirnya pada 20 Julai, Amien mengisytiharkan bahawa Sesi Khas MPR akan dibawa ke 23 Julai. TNI, telah mempunyai hubungan yang buruk dengan Wahid melalui tempoh perkhidmatan beliau sebagai presiden, menempatkan 40,000 tentera di Jakarta dan meletakkan tangki dengan turet mereka menghala ke arah Istana Presiden dalam pertunjukan kekerasan.<ref>Barton (2002), page 363</ref> Pada 23 Julai, MPR sebulat suara mengundi untuk mencabar kebolehpercayaan Wahid dan menggantikannya dengan Megawati sebagai presiden. Wahid terus menegaskan bahawa beliau adalah presiden dan tinggal selama beberapa hari di Istana Presiden, tetapi akhirnya meninggalkan kediaman pada 25 Julai untuk lawatan luar negara ke Amerika Syarikat untuk rawatan kesihatan.

==Pasca jawatan Presiden==

===Perpecahan dalam PKB===
Selepas pemecatan beliau, Wahid berpaling matanya ke Matori Abdul Djalil, yang merupakan pengerusi PKB. Sebelum Sesi Khas MPR, ia telah dipersetujui bahawa tiada ahli PKB akan hadir sebagai tanda perpaduan. Walau bagaimanapun, Matori berkeras menghadiri kerana beliau adalah seorang Naib Pengerusi MPR dan mengambil bahagian dalam proses pemecatan itu. Menggunakan kedudukannya sebagai pengerusi Majlis Penasihat, Wahid dipecat Matori sebagai pengerusi PKB pada 15 Ogos 2001 dan menggantungnya dari aktiviti parti sebelum pelucutan Matori dari keahlian Parti pada November.<ref>[http://www.tempointeraktif.com/hg/nasional/2001/11/15/brk,20011115-05,id.html – Matori Dipecat dari PKB] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930023713/http://www.tempointeraktif.com/hg/nasional/2001/11/15/brk,20011115-05,id.html |date=2007-09-30 }}. Tempointeraktif.com (15 November 2001).</ref> Pada 14 Januari 2002, Matori mengadakan Kongres Nasional Khas yang dihadiri oleh penyokongnya dalam PKB. Kongres Nasional Khas memilih semula beliau ke jawatan Pengerusi PKB. Wahid membalas ini dengan mengadakan Kongres Kebangsaan PKB sendiri pada 17 Januari, sehari selepas Kongres Matori berakhir.<ref>{{Cite web |url=http://www.indomedia.com/bernas/012002/01/UTAMA/01uta4.htm |title=UTAMA<!-- Bot generated title --> |access-date=2016-11-19 |archive-date=2004-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20041020230400/http://www.indomedia.com/bernas/012002/01/UTAMA/01uta4.htm |url-status=dead }}</ref> Kongres Kebangsaan telah membuat keputusan memilih Wahid ke jawatan Pengerusi Majlis Penasihat dan dipilih Alwi Shihab sebagai pengerusinya. PKB Wahid akan dikenali sebagai PKB Kuningan manakala PKB Matori itu akan dikenali sebagai PKB Batutulis.

===Pilihan raya perundangan 2004 dan presiden===
Pada April 2004, PKB menerima 10.6% undi dalam Pilihan Raya Undangan Negara dan mencalonkan Wahid sebagai calon presiden mereka, namun akibat pemeriksaan perubatan gagal dikehendaki oleh undang-undang Indonesia, pencalonan Wahid telah dibatalkan. Wahid kemudian melemparkan sokongan kepada Wiranto parti Golkar, seperti saudara Wahid, [[Salahuddin Wahid|Salahuddin]], adalah gandingan Wiranto.<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/3749077.stm BBC – Major party endorses Wiranto bid]. BBC News (26 May 2004).</ref> Wiranto dan Solahuddin datang ketiga. Untuk pilihan raya larian yang diadakan pada 20 September 2004 di antara calon-calon Yudhoyono dan Megawati, Wahid diisytiharkan tidak menyokong calon sama ada dan berkecuali daripada mengundi.

===Pembangkang kepada Kerajaan Yudhoyono===
Pada Ogos 2005, Wahid menjadi salah satu daripada pemimpin-pemimpin pakatan politik yang dikenali sebagai Koalisi Nusantara Bangkit Bersatu. Bersama-sama dengan [[Try Sutrisno]], Wiranto, [[Akbar Tanjung]], dan Megawati, gabungan ini mengkritik dasar-dasar Kerajaan Yudhoyono, khusus mengenai penarikan balik subsidi [[minyak]] yang menurut mereka akan menaikkan harga bahan api.

Pada September 2006, Wahid berkata beliau akan bertanding dalam [[Pilihan raya umum presiden Indonesia 2009|pilihan raya presiden 2009]].<ref>[http://www.tempointeraktif.com/hg/nasional/2006/09/21/brk,20060921-84498,id.html – Abdurrahman Wahid Siap Saingi Yudhoyono] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070226184038/http://www.tempointeraktif.com/hg/nasional/2006/09/21/brk,20060921-84498,id.html |date=2007-02-26 }}. Tempointeraktif.com (21 September 2006).</ref> Beliau mengesahkan ini pada Mac 2008, pada perhimpunan Parti Kebangkitan Nasional (PKB) di [[Banjarmasin]], Kalimantan Selatan.<ref>[http://www.smh.com.au/news/world/indonesian-expresident-to-seek-reelection/2008/03/16/1205602199430.html "Indonesian ex-president to seek re-election"] ''Sydney Morning Herald'' 17 March 2008</ref>

===Aktiviti-aktiviti lain===
[[Institut Wahid]] ialah sebuah pertubuhan bukan keuntungan yang berpangkalan di Jakarta diasaskan oleh Wahid pada tahun 2004, kini diketuai oleh anak perempuannya, [[Yenny Wahid]].<ref>[http://www.wahidinstitute.org/?lang=en The Wahid Institute]. The Wahid Institute.</ref>

Wahid berkhidmat sebagai penaung, ahli lembaga pengarah dan penasihat kanan kepada Yayasan LibForAll ("Kebebasan untuk Semua"), yang misinya adalah untuk mengurangkan pelampau agama dan menjatuhkan keganasan di seluruh dunia.

Wahid menulis satu artikel yang disiarkan dalam ''[[Wall Street Journal]]'' pada 30 Disember 2005 bertajuk ''Right Islam vs Wrong Islam''<ref>[http://www.gusdur.net/english/index.php?option=com_content&task=view&id=746&Itemid=1 – Abdurrahman Wahid Official Site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929081458/http://www.gusdur.net/english/index.php?option=com_content&task=view&id=746&Itemid=1 |date=2007-09-29 }}. Gusdur.net.</ref> di mana beliau menyeru "orang yang mempunyai niat baik setiap agama dan negara" untuk bersatu menentang kebencian agama yang mendasari dan menjiwai keganasan.

Wahid membincangkan syak wasangka mengenai penglibatan kerajaan Indonesia dan tentera Indonesia dalam pengeboman pengganas di Bali, dalam satu temu bual dalam dokumentari Di dalam Perang Indonesia di Keganasan, disiarkan oleh SBS Dateline pada 12 Oktober 2005.

===Pandangan agama===
Wahid berkata:

{{Quote|
Semua agama mendesak keamanan. Dari sini kita mungkin berfikir bahawa perjuangan agama untuk keamanan adalah mudah ... tetapi ia tidak. Masalah yang mendalam adalah orang yang menggunakan agama salah dalam mengejar kemenangan dan kejayaan. Ini perkara yang menyedihkan kemudiannya membawa kepada bercanggah dengan orang-orang yang mempunyai kepercayaan yang berbeza.<ref>[http://www.reverendsunmyungmoon.org/ambassadors_for_peace.html Ambassadors for Peace of the Universal Peace Federation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161014153838/http://www.reverendsunmyungmoon.org/ambassadors_for_peace.html |date=2016-10-14 }}. Reverendsunmyungmoon.org.</ref>
}}

Dalam dialog 2009 dengan pemimpin Buddha Daisaku Ikeda, Wahid berkata:
{{Quote|
Makna asal jihad adalah "untuk berusaha." Jihad yang dilakukan oleh Mohammed merupakan usaha pembiakan berusaha tanpa mengenal penat lelah untuk berkomunikasi kebenaran Allah kepada orang lain. Ia amat berbahaya menyimpang dari makna yang penting ... Islam bukan agama ganas. Ia mementingkan cinta, dan Al-Quran melarang penggunaan kekerasan demi agama.<ref>{{cite book|title= The Wisdom of Tolerance: A Philosophy of Generosity and Peace |isbn=978-1-78453-091-4 |author=Abdurrahman Wahid and Daisaku Ikeda |year=2009}}</ref>
}}

Dalam temu bual 2002 dengan program televisyen Australia, "Foreign Correspondent", Wahid menjelaskan hormatnya kepada Israel dan menimbulkan mencabar "pembetulan" yang perlu ditangani oleh umat Islam beliau:
{{Quote|
Israel beriman kepada Allah. Walaupun kami mempunyai hubungan diplomatik dan mengiktiraf diplomatik China dan Rusia, yang adalah negeri ateis, maka ia adalah aneh bahawa kita tidak mengakui Israel. Ini adalah perkara yang kita ada untuk membetulkan dalam Islam.<ref>[http://www.abc.net.au/foreign/stories/s551141.htm Foreign Correspondent – 17 April 2002: Interview with Abdurrahman Wahid]. Abc.net.au (17 April 2002).</ref>
}}

Wahid adalah seorang peguam bela dialog antara agama dan duduk dalam Lembaga Pemimpin Dunia Agama untuk The Elijah Interfaith Institute.

==Kehidupan peribadi==
Gus Dur berkahwin dengan [[Sinta Nuriyah]] dan mempunyai empat anak yang semuanya perempuan: Alissa Qotrunnada Munawaroh, Zannuba Arifah Chafsoh (lebih dikenali sebagai [[Yenny Wahid]]), Annita Hayatunnufus, dan Inayah Wulandari.<ref>{{cite news|last1=Herbawati |first1=Neneng |last2=Hilmi |first2=M. Yunan |title=Kalla ajak jaga semangat demokrasi & pluralisme |url=http://web.bisnis.com/umum/sosial/1id153530.html |work=[[Bisnis Indonesia]] |date=30 December 2009 |accessdate=30 December 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100103110821/http://web.bisnis.com/umum/sosial/1id153530.html |archivedate=3 January 2010 |deadurl=yes |df=dmy }}</ref>

===Kematian===
[[File:Grave of Abdurrahman Wahid, Jombang, 2017-09-19.jpg|thumb|Pusara Abdurrahman di Jombang]]

Pada akhir Disember 2009, walaupun kesihatan beliau yang kurang baik dan lawatan hospital baru-baru ini, Wahid meminta untuk dibawa melawat Rembang (terletak di [[Jawa Tengah]]) dan [[Jombang]]. Semasa lawatan itu, kesihatannya semakin teruk dan Wahid telah dimasukkan ke hospital di Jombang pada 24 Disember 2009. Beliau telah dipindahkan ke Hospital Cipto Mangunkusumo di [[Jakarta Pusat]] pada hari berikutnya untuk menjalani [[dialisis]].<ref>{{cite news | title = Gus Dur to undergo dialysis at RSCM | url = http://www.antara.co.id/en/news/1261776536/gus-dur-to-undergo-dialysis-at-rscm | publisher=ANTARA | date = 26 December 2009 | accessdate =30 December 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100101083239/http://antara.co.id/en/news/1261776536/gus-dur-to-undergo-dialysis-at-rscm| archivedate= 1 January 2010 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref> Beliau juga telah menjalani pembedahan pergigian pada 28 Disember selepas mengadu sakit gigi.<ref>{{cite news | title = Gus Dur Jalani Cuci Darah 5 Jam | url = http://nasional.kompas.com/read/xml/2009/12/25/1713496/gus.dur.jalani.cuci.darah.5.jam | work=[[Kompas]] | date = 25 December 2009 |accessdate =30 December 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20091228094614/http://nasional.kompas.com/read/xml/2009/12/25/1713496/gus.dur.jalani.cuci.darah.5.jam| archivedate= 28 December 2009 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref><ref>{{cite news | last = Ferdianto | first = Riky | title = Gus Dur Keluhkan Sakit Gigi | url = http://www.tempointeraktif.com/hg/politik/2009/12/26/brk,20091226-215718,id.html | work=Tempo | date = 26 December 2009 |accessdate =30 December 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20091227182844/http://www.tempointeraktif.com/hg/politik/2009/12/26/brk,20091226-215718,id.html| archivedate= 27 December 2009 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/12/30/former-ri-president-abdurrahman-wahid-passes-away.html |title=Former RI president Abdurrahman Wahid passes away |date=30 December 2009 |work=The Jakarta Post |accessdate=30 December 2009 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110607140211/http://www.thejakartapost.com/news/2009/12/30/former-ri-president-abdurrahman-wahid-passes-away.html |archivedate=7 June 2011 |df=dmy }}</ref> Wahid meninggal dunia pada 30 Disember pada kira-kira 06:45 petang waktu tempatan ([[Waktu Semesta Berkoordinat|UTC]]+7) akibat komplikasi gangguan [[buah pinggang]], [[penyakit jantung]] dan [[kencing manis]]. Presiden [[Susilo Bambang Yudhoyono]] melawat Wahid tidak lama sebelum kematiannya.<ref>{{cite news | title = Gus Dur Wafat | url = http://nasional.kompas.com/read/xml/2009/12/30/19073028/Gus.Dur.Wafat | work=[[Kompas]] | date = 30 December 2009 | accessdate =30 December 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100102080228/http://nasional.kompas.com/read/xml/2009/12/30/19073028/Gus.Dur.Wafat| archivedate= 2 January 2010 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref><ref>{{cite news | title = Former President Abdurrahman Wahid Dies | url = http://thejakartaglobe.com/home/former-president-abdurrahman-wahid-dies/350091 |work=Jakarta Globe  | date = 30 December 2009 | accessdate =30 December 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20091231170523/http://thejakartaglobe.com/home/former-president-abdurrahman-wahid-dies/350091| archivedate= 31 December 2009 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.antaranews.com/en/news/1262182853/gus-dur-died-of-complicationsl|title=Gus Dur died of complications|date=30 December 2009|publisher=[[ANTARA]]|accessdate=30 December 2009}}</ref> Upacara pengebumian negeri telah diadakan untuk Wahid pada 31 Disember, dan bendera telah dikibarkan separuh tiang selama tujuh hari.<ref>{{cite news | title = Indonesia to hold state funeral for former president Wahid | url = http://news.xinhuanet.com/english/2009-12/30/content_12731757.htm |work=The Jakarta Post  | date = 31 December 2009 | accessdate =31 December 2009}}</ref><ref>{{cite news | title = Farewell cleric of pluralism | url = http://www.thejakartapost.com/news/2009/12/31/farewell-cleric-pluralism.html |publisher=Xinhua News Agency | date = 30 December 2009 | accessdate =30 December 2009}}</ref> Beliau disemadikan di sebelah datuk dan ibu bapanya di tempat kelahiran beliau, Jombang, [[Jawa Timur]].<ref>{{cite news | title = Gus Dur akan Dimakamkan di Sebelah Kakeknya | url = http://www.tempointeraktif.com/hg/nusa/2009/12/30/brk,20091230-216543,id.html | work=Tempo | date = 30 December 2009 | accessdate =30 December 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100103115916/http://www.tempointeraktif.com/hg/nusa/2009/12/30/brk,20091230-216543,id.html| archivedate= 3 January 2010 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref>

==Anugerah==
Pada tahun 1993, Gus Dur menerima [[Anugerah Ramon Magsaysay]], sebuah anugerah yang berprestij untuk kategori Kepimpinan Masyarakat.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmaf.org.ph/Awardees/Citation/CitationWahidAbd.htm |title=Ramon Magsaysay Award Foundation |access-date=2016-11-19 |archive-date=2010-04-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100402015041/http://www.rmaf.org.ph/Awardees/Citation/CitationWahidAbd.htm |url-status=dead }}</ref>

Wahid dinobatkan sebagai "Bapa Cina" oleh beberapa tokoh [[Cina]] [[Semarang]] di Kelenteng Tay Kak Sie, Gang Lombok, yang selama ini dikenali sebagai kawasan Chinatown pada tarikh 10 Mac 2004.

Beliau mendapat penghargaan dari Simon Wiesenthal Center, sebuah yayasan yang bergerak di bidang penegakan [[hak asasi manusia]]. Wahid mendapat anugerah tersebut kerana menurut mereka ia merupakan salah satu tokoh yang peduli terhadap persoalan hak asasi manusia.<ref name="penghargaanmengalir">{{cite web|last = |first = |authorlink = |year = |url = http://news.okezone.com/index.php/ReadStory/2008/05/05/1/106394/gus-dur-raih-tiga-penghargaan-internasional|title = Gus Dur Raih Tiga Penghargaan Internasional|format = |work = |publisher = Okezone|accessdate = 19 Jun 2008|quote = |archive-date = 2008-06-08|archive-url = https://web.archive.org/web/20080608214016/http://news.okezone.com/index.php/ReadStory/2008/05/05/1/106394/gus-dur-raih-tiga-penghargaan-internasional|url-status = dead}}</ref><ref>{{cite web|last = |first = |authorlink = |year = |url = http://www.detiknews.com/index.php/detik.read/tahun/2008/bulan/05/tgl/03/time/153747/idnews/933397/idkanal/10|title = Terima Penghargaan, Gus Dur Terbang ke Amerika Serikat|format = |work = |publisher = detik.com|accessdate = 19 Jun 2008|quote =}}</ref> Gus Dur memperoleh penghargaan dari ''Mebal Valor'' yang berpangkalan di [[Los Angeles]] kerana Wahid dinilai mempunyai keberanian membela kaum minoriti, salah satunya dalam membela umat beragama Konghucu di Indonesia dalam memperoleh hak-haknya yang sempat terpasung selama era [[Order Baru]].<ref name="penghargaanmengalir"/> Wahid juga memperoleh penghargaan dari Universiti Temple. Namanya diabadikan sebagai nama kumpulan kajian Kerusi Abdurrahman Wahid bagi Pengajian Islam.<ref name="penghargaanmengalir"/> Pada 21 Julai 2010, walaupun telah meninggal dunia, ia memperoleh Anugerah Pencapaian Sepanjang Hayat dalam Anugerah Liputan 6 2010.<ref>{{cite web
|last = 
|first = 
|authorlink = 
|year = 
|url = http://berita.liputan6.com/sosbud/201007/287385/Penghargaan.Spesial.Buat.Gus.Dur
|title = Penghargaan Spesial Buat Gus Dur	 
|format = 
|work = 
|publisher = Liputan 6
|accessdate = 22 Julai 2010
|quote =
}}</ref> Penghargaan ini diberikan kepada Sinta Nuriyah iaitu isteri kepada Gus Dur.

===Anugerah Tasrif===
Pada 11 Ogos 2006, [[Gadis Arivia]] dan Gus Dur menerima Anugerah Tasrif-AJI sebagai Pejuang Kebebasan Akhbar 2006.<ref>[http://www.detiknews.com/index.php/detik.read/tahun/2006/bulan/08/tgl/11/time/062049/idnews/653988/idkanal/10 Gus Dur dan Gadis Arivia Raih Tasrif Award-AJI 2006], detik.com</ref> Anugerah ini diberikan oleh Aliansi Jurnalis Independen (AJI). Gus Dur dan Gadis dinilai mempunyai semangat, visi, dan komitmen dalam memperjuangkan kebebasan berekpresi, persamaan hak, semangat kepelbagaian, dan demokrasi di Indonesia. Gus Dur dan Gadis dipilih oleh dewan juri yang terdiri daripada budayawan Butet Kertaradjasa, pemimpin redaksi [[The Jakarta Post]] Endy Bayuni, dan Ketua Suruhanjaya Kebangsaan Perempuan Chandra Kirana. Mereka berjaya mengetepikan 23 calon lain. Penghargaan Anugerah Tasrif bagi Gus Dur menuai protes dari para wartawan yang hadir dalam acara jumpa akhbar itu.<ref name="kapantasrif">{{cite web
|last = 
|first = 
|authorlink = 
|year = 
|url = http://www.kapanlagi.com/h/0000129023.html
|title = Tasrif Award Buat Gus Dur Menuai Protes
|format = 
|work = 
|publisher = [[KapanLagi.com]]
|accessdate = 19 Jun 2008
|quote = 
|archive-date = 2009-02-05
|archive-url = https://web.archive.org/web/20090205093049/http://www.kapanlagi.com/h/0000129023.html
|url-status = dead
}}</ref> Seorang wartawan mengatakan bahawa hanya kerana usaha Gus Dur menentang rang undang-undang Anti Pornoaksi dan Pornografi, ia menerima anugerah tersebut. Sementara wartawan lain seperti Ati Nurbaiti, mantan Ketua Umum AJI Indonesia dan wartawan The Jakarta Post membantah dan mempersoalkan hubungan perjuangan Wahid menentang RUU APP dengan kebebasan akhbar.<ref name="kapantasrif"/>

===Doktor kehormat===
Gus Dur juga banyak memperoleh gelaran Doktor Kehormatan (Doktor ''Honoris Causa'') dari pelbagai lembaga pendidikan:
* Doktor Kehormatan bidang Falsafah Hukum dari Universitas Thammasat, [[Bangkok]], [[Thailand]] (2000)<ref name="surabayapost"/>
* Doktor Kehormatan dari Asian Institute of Technology, Bangkok, Thailand (2000)<ref name="surabayapost"/>
* Doktor Kehormatan bidang Ilmu Undang-undang dan Politik, Ilmu Ekonomi dan, dan Ilmu Kemanusiaan dari Pantheon Universiti Sorbonne, [[Paris]], [[Perancis]] (2000)<ref name="surabayapost"/>
* Doktor Kehormatan dari Universiti Chulalongkorn, Bangkok, Thailand (2000)
* Doktor Kehormatan dari Universiti Twente, [[Belanda]] (2000)<ref>{{cite web
|last = 
|first = 
|authorlink = 
|year = 
|url = http://www.utwente.nl/nieuws/pers/archief/2000/cont_00-006.doc/
|title = President Wahid van Indonesikrijgt eredoctoraat van de Universiteit Twente
|format = 
|work = 
|publisher = Persberichten Universiteit Twente
|date = 26 Januari 2000
|quote = 
|access-date = 2016-11-19
|archive-date = 2015-02-02
|archive-url = https://web.archive.org/web/20150202053541/http://www.utwente.nl/nieuws/pers/archief/2000/cont_00-006.doc/
|url-status = dead
}}</ref>
* Doktor Kehormatan dari Universiti Jawaharlal Nehru, [[India]] (2000)<ref name="surabayapost"/>
* Doktor Kehormatan dari Universiti Soka Gakkai, [[Tokyo]], [[Jepun]] (2002)<ref name="surabayapost"/>
* Doktor Kehormatan bidang Kemanusiaan dari Universiti Netanya, [[Israel]] (2003)<ref>{{cite web
|last = 
|first = 
|authorlink = 
|year = 
|url = http://www.suaramerdeka.com/harian/0306/26/nas4.htm
|title = Terima Doktor HC dari Universitas Israel
|format = 
|work = 
|publisher = Suara Merdeka
|accessdate = 26 Jun 2003
|quote = 
|archive-date = 2011-09-13
|archive-url = https://web.archive.org/web/20110913220303/http://www.suaramerdeka.com/harian/0306/26/nas4.htm
|url-status = dead
}}</ref>
* Doktor Kehormatan bidang Undang-undang dari Universiti Konkuk, [[Seoul]], [[Korea Selatan]] (2003)<ref name="surabayapost">{{cite web|last =|first =|authorlink =|year =|url = http://www.surabayapost.co.id/?mnu=berita&act=view&id=72bf4c46f51738b13e2f7a204e39a7ec&jenis=d82c8d1619ad8176d665453cfb2e55f0&PHPSESSID=d3cd9cd7777fd55edd91e393bcd7bd01
|title = Islam dan Demokrasi|format =|work = Rijal Mumazziq Z|publisher = Surabaya Post|accessdate = 22 November 2009|quote =}}</ref>
* Doktor Kehormatan dari Universiti Sun Moon, Seoul, Korea Selatan (2003)

==Lihat juga==
* [[Presiden Indonesia]]

== Rujukan ==
{{Reflist|30em}}

==Bacaan lanjut==
* {{Cite book | last = Barton | first = Greg | title = Abdurrahman Wahid: Muslim Democrat, Indonesian President | publisher=University of New South Wales Press | year = 2002 | location = Sydney | isbn = 978-0-86840-405-9 | postscript = .}}
* {{cite book|last = Barton|first = Greg|title = Biografi Gus Dur: The Authorized Biography of Abdurrahman Wahid|publisher = LKiS|date = 2002|location = Yogyakarta|pages =|id = ISBN 978-979-3381-25-1 }}

== Pautan luar ==
{{commons category|Abdurrahman Wahid}}
{{wikiquote}}
{{Wikipedia books|Abdurrahman Wahid}}
{{Portal|Indonesia}}
* [http://www.gusdur.net/ Laman web rasmi Abdurrahman Wahid] '''(Indonesia dan Inggeris)'''
* [http://www.tokohindonesia.com/ensiklopedi/a/abdurrahman-wahid/index.shtml Abdurrahman Wahid] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100610104229/http://www.tokohindonesia.com/ensiklopedi/a/abdurrahman-wahid/index.shtml |date=2010-06-10 }} di [http://www.tokohindonesia.com TokohIndonesia.com] '''(Indonesia)'''
* [http://www.wahidinstitute.org/ Wahid Institute]
* [http://www.libforall.org/ LibForAll Foundation]
* [http://www.theaustralian.com.au/news/opinion/australia-owes-a-debt-of-gratitude-to-indonesias-accidental-president/story-e6frg6zo-1225815349482 "Australia owes a debt of gratitude to Indonesia's accidental president"], Greg Barton, ''The Australian]'', 2 January 2010 – nekrologi mengenai jawatan presiden Abdurrahman Wahid, dan hubungannya dengan negara jiran Australia
* [http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704842604574642353284811682.html?mod=WSJ_Opinion_LEFTTopOpinion "Wahid and the Voice of Moderate Islam"] oleh Paul Wolfowitz – Opinionjournal.com – 6 January 2010 (9:49&nbsp;pm ET)
* [http://www.rfi.fr/anglais/actu/articles/120/article_6354.asp Who was Gus Dur? Obituary Radio France Internationale in English] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118094357/http://www.rfi.fr/anglais/actu/articles/120/article_6354.asp |date=2012-01-18 }}
* http://tebuireng.org/diskusi-novel-mata-penakluk-di-tebuireng/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304072124/http://tebuireng.org/diskusi-novel-mata-penakluk-di-tebuireng/ |date=2016-03-04 }}
* http://www.mediaindonesia.com/mipagi/read/9041/Gus-Dur-Hidup-lewat-Novel/2015/03/08

'''Temuramah dalam SBS Dateline'''
* [http://11syyskuu.net/video/terror.wmv SBS Dateline Documentary]
* [https://web.archive.org/web/20080726235515/http://www.adelaideinstitute.org/Australia/indonesia.htm Transcript of the Interview]. 26 Julai 2008.

{{S-start}}
{{S-off}}
{{Succession box| title=[[Presiden Indonesia]] | before=[[Baharuddin Jusuf Habibie]] | after=[[Megawati Sukarnoputri]] | years=20 Oktober 1999 – 23 Julai 2001}}
{{s-ppo}}
{{succession box| title = Pencalon [[Partai Kebangkitan Bangsa]] untuk [[Presiden Indonesia]]| before = Tiada| after = Tiada| years = [[1999]] (menang)}}
{{S-end}}

{{Abdurrahman Wahid}}
{{Presiden Indonesia}}
{{Kawalan kewibawaan}}

[[Kategori:Kelahiran 1940]]
[[Kategori:Kematian 2009]]
[[Kategori:Orang Indonesia]]
[[Kategori:Presiden Indonesia]]
[[Kategori:Jawa Indonesia]]
[[Kategori:Cina Indonesia]]
[[Kategori:Muslim Indonesia]]
[[Kategori:Orang Jawa]]
[[Kategori:Ahli politik Indonesia]]
[[Kategori:Orang Indonesia berketurunan Arab]]
[[Kategori:Ketua Umum Nahdlatul Ulama]]
[[Kategori:Alumni Universiti Al-Azhar]]
[[Kategori:Anggota Partai Kebangkitan Bangsa]]