Pruscia
| Articul per Ladin Gherdëina | 
|
| Pruscia | |
|---|---|
| Preußen (tudësch) | |
| 1525–1947 | |
 |
 |
| Motto: Gott mit uns Nobiscum deus (Ladin: "Die cun nëus") | |
| Inn: Preußenlied (1830–1840) Heil dir im Siegerkranz (1795–1918) | |
| |
| L Rëni de Pruscia (vërt scur) al tëmp de si majera destenduda tl 1870 te la Cunfederazion de la Germania dl Nord (vërt linëus) | |
| |
| La Pruscia (brum) tl Mper Tudësch tl 1914 | |
| Capitela | Königsberg (1525–1701; 1806) Berlin (1701–1806; 1806–1947) |
| Rujeneda prinzipela | Ufiziela: Tudësch Mendranzes:
|
| Religion | Cunfescions religëuses tl Rëni de Pruscia tl 1880 Maiuranza: 64,64% Protestantism (Lutheranism, Calvinism) Mendranza: 33,75% Catolizism |
| Populazion | |
| • 1816[1] • 1871[1] • 1939[1] |
10 349 000 24 689 000 41 915 040 |
| Forma de guviern | Monarchia feudela (1525–1701) Monarchia assoluta (1701–1848) Monarchia federela parlamentera semi-costituzionela (1848–1918) Republica federela semi-presidenziela costituzionela (1918–1932) Republica autoritera presidenziela (1932–1933) Ditatura nazista (1933–1945) Ocupazion de la Germania da pert di aleac (1945–1947) |
| Duca • 1918 • 1933–1945 |
Albert I (prim) Friedrich I (ultim) |
| Rë • 1918 • 1933–1945 |
Friedrich I (prim) Wilhelm II (ultim) |
| Minister-Presidënt • 1918 • 1933–1945 |
Friedrich Ebert (prim) Hermann Göring (ultim) |
| Storia | |
| • Ducat de Pruscia • Union cul Brandenburg • Rëni de Pruscia • Stat Liede de Pruscia • Abolizion (de facto, perdù l'ndependënza) • Abolizion (de jure) |
10 auril 1525 27 agost 1618 18 jené 1701 9 nuvëmber 1918 30 jené 1934 25 fauré 1947 |
| Munëida | Reichsthaler (nfin al 1750) Preußischer thaler (1750–1857) Vereinsthaler (1857–1873) Goldmark (1873–1914) Papiermark (1914–1923) Reichsmark (1924–1947) |
| Fej al didancuei pert de | Germania Polonia Letonia Ruscia Denemarch Republica Ceca Belje |
La Pruscia (tudësch: Preußen, pronunzià [ˈpʁɔʏsn̩] (
scota su)) fova n stat tudësch sun la costa a sud-est dl Mer Baltich. La ova furmà l Mper Tudësch sota na dominazion prusciana tl 1871 canche la ova purtà adum duc i stac tudësc. La Pruscia se ova desfà de facto canche l pudëi dl guviern de Pruscia fova stat dat al Canzelier de la Germania Franz von Papen tl 1932 y de jure dai aleac de la segonda viera mundiela tl 1947.
Storia
[mudé | muda l codesc]L inuem Pruscia vën dai Vedli Pruscians; tl 13ejim secul ova l Orden Teutonich — na urganisazion catolica medievela militera de crëujei tudësc — cuncuistà si tiera. Tl 1308 ova ciavalieres teutonics cuncuistà l raion de Pomerelia cun la zità de Danzig. Si stat monastich fova stat per gran per germanisà tres la Ostsiedlung, y tl sud polonisà da migranc de la Masovia. La Segonda Pesc de Thorn (1466) ova spartì la Pruscia te n raion tl vest, la Pruscia da Rë, che fova deventeda na provinzia de la Polonia, y n raion a est, che dal 1525 inant se tlamova l Ducat de Pruscia. Chësc fova stat n feud de la Curona de la Polonia nfin al 1657. Tres la union dl Margraviat de Brandenburg y l Ducat de Pruscia tl 1618 ie plu tert unì stat metù su l Rëni de Pruscia tl 1701.
La Pruscia fova deventeda na gran putënza puech do che la fova deventeda n rëni.[2][3] La fova deventeda cul tëmp for plu y plu granda y putënta tl 18ejim y 19ejim secul. La ova scialdi da di ti afares europeics ntan l rëni de Friedrich l Grant (1740–1786). Al Cungres de Viena (1814–15), che ova dessenià da nuef la cherta de l'Europa do la desfata de Napoleon, ova la Pruscia giatà nuef raions rics, tra chëi i raions rics de ciarbon de la Ruhr. L stat fova po cresciù debota n cont de mpurtanza economica y pulitica y fova deventà l zënter de la [[Cunfederazion de la Germania dl Nord tl 1867, y pona dl Mper Tudësch tl 1871. L Rëni de Pruscia fova a chësc pont tan grant y dominant te la nueva Germania che i Junker y autri elite pruscians se udova nstësc plu y plu coche tudësc y manco coche pruscians.
L rëni fova finà tl 1918 adum cun l'autra monarchies tudëscies che ova abù si desfata cun la revoluzion tudëscia. Te la Republica de Weimar ova l Stat Liede de Pruscia perdù belau duta si mpurtanza pulitica y de lege do l putsch tl 1932 cumandà da Franz von Papen. Plu tert fova efetivamënter stat spartì su te plu Gaue de la Germania nazista tl 1935. N valguna posizions fova mpo restedes. Nsci ova Hermann Göring abù la posizion de Minister Presidënt de la Pruscia nfin ala fin de la segonda viera mundiela.
Ti vedli raions de l'est de la Germania, che fajova ora na gran pert de la Pruscia, fova stata ciaceda demez la populazion tudëscia do l 1945 canche la Republica Populera de la Polonia y l'Union Sovietica se ova spartì su chisc raions. I aleac de la segonda viera mundiela ova acusà la Pruscia de "militarism" y de avëi na gran gauja te la doi vieres mundieles y nscì metù a jì la abulizion de la Pruscia tl 1947.
L status nternaziunel di vedli raions de l'est dl Rëni de Pruscia fova te na pustejeda nfin al Tratat sun l regulamënt definitiv n cont de la Germania tl 1990, ma purté chisc raions zeruch ala Germania resta n ubietif danter politicher de la drëta estrema y de n valgun revanchisć y irredentisć.
La paroles "pruscian" y "pruscianism" ie suënz states adurvedes, dantaldut ora de la Germania, coche sinonim de militarism, prufescionalism militer, agressività y conservatism de la tlas di aristocrac Junker che ova duminà n iede la Pruscia y plu tert l Mper Tudësch.
Referënzes
[mudé | muda l codesc]- ↑ 1,0 1,1 1,2 "Population of Germany". tacitus.nu.
- ↑ Vesna Danilovic, When the Stakes Are High—Deterrence and Conflict among Major Powers, (University of Michigan Press, 2002), pp 27, 225–228.
- ↑ H. M. Scott, "Aping the Great Powers: Frederick the Great and the Defence of Prussia's International Position 1763–86," German History 12#3 (1994) pp. 286–307 online