Wit-Rusland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Wit-Rusland
Basisgegaevens
Officieel taal	Wit-Russisch, Russisch
Huidsjtad	Minsk
Sjtaotsvörm	Rippubliek
Sjtaotshoof (lies)	Aleksandr Loekasjenko (Александр Лукашенко) (sinds 1994)
Premier	Roman Golovchenko (Раман Галоўчэнка) (sinds 2020)
[[]]
[[]]
[[]]
Religie
Opperflaakde – % water	207.600 km² 0%
Inwoeners – Deechde:	9,6 miljoen (2014) 46,3/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Wit-Russische roebel (BYR)
Tiedzaone	UTC +3
Nationale fiesdaag	3 juli
Vouksleed	My Bjelarusy
Web | Code | Tel.	.by | BLR | +375

Wit-Rusland of Belarus (Wit-Russisch en officieel Russisch: Беларусь Belaroes’; imfermeel Russisch: Белоруссия Beloroessija) is 'n rippebliek in Oos-Europa, die grèns aon Pole, de Oekraïne, Rusland, Letland en Litouwe. 't Ligk neet aon ein of ander zie. Hoofstad is Minsk; ander stei zien Brest en Vits'jebsk. De inwoeners vaan Wit-Rusland heite Wit-Russe. Gesproke taole zien Wit-Russisch en Russisch.

Wit-Rusland, e land zoonder kös, steit oonder mie bekind um zien oongesjonde natuur en heet ouch väöl cultureel erfgood. 't Land heet door de iewe heer oonder aofwisselend Poolse en Russische hiersjappij gestande, tot 't in 1991 zelfstandeg woort. Sinds 1994 weurt 't land otocratisch geregeerd door Aleksandr Loekasjenko.

Naom

De naom Wit-Rusland is 'n losse vertaoling vaan 't inheims Belaroes‘, vaan Aajdslavisch bjelyj 'wit' en Roes‘ 'de Kievse Roes', de ierste Slavische staot in de regio. D'n oersprunk vaan 't ierste gedeilte ligk in d'n duuster. Ein meugelekheid is tot 't geit um 'n foute vertaoling oet ein vaan de Baltische taole, boe-in baltas zoewel 'wit' es 'Baltisch' kin beteikene. Inderdao woort dit gebeed aon 't begin vaan de middeliewe gooddeils door Balte bewoend. Dit, in combinatie mèt de hiersjappij vaan Kiev, maakde vaan 't gebeed de 'Baltische Roes‘'.

Allewel tot de naom Wit-Rusland door de jaore heer ingebörgerd is geraak in 't Nederlands (en naovenant ouch 't Limbörgs), gief me in 't land zelf de väörkeur draon tot ouch westerlinge 't land Belarus/Belaroes’ neume. Dit umtot me dujelek wèlt make tot Wit-Rusland neet bij de moderne staot Rusland huurt en tot Wit-Russe ouch gein Russe zien. In officieel gebruuk (beveurbeeld in 't diplomatiek verkier) gebeurt dit al e tiedsje, daoboete begint 't pas de lèste jaore in 't spraok- en sjriefgebruuk door te dringe.

Bestuurleke indeiling

De zès oblaste vaan Wit-Rusland. De naome zien allemaol in 't Russisch; de naome vaan de hoofstei zien gemingk Russisch en Wit-Russisch.

Wit-Rusland is verdeild in zès oblaste (Wit-Russisch во́бласці voblastsi, inkelvoud во́бласць vóblast’), allezès geneump nao hun hoofstad. Ze weure hei gegeve mèt hun Wit-Russische naom gegeve, mèt de Russische tösse häökskes.

• Brest
• Homel (Gomel)
• Hrodna (Grodno)
• Minsk
• Mahiljow (Mogiljov)
• Vitsebsk (Vitebsk)

Cultuur en demografie

Taol

In gans Wit-Rusland is de Wit-Russische taol inheims, 'n Slavische taol die mèt 't Russisch en 't Oekraïens tot de Oos-Slavische taole weurt gerekend. 't Gebruuk vaan de taol is in de twintegste en einentwintegste iew evels trökgeloupe te gunste vaan 't Russisch, wat sinds 1995 neve Wit-Russisch ouch 'n officieel taol is. Deils kump dit door repressie vaan (Sovjet-)Russische kant, deils ouch door e natuurleker perces vaan urbanisatie en migratie. In de groeter stei sprik me allewijl al zier algemein Russisch; op 't platteland is dat neet euveral 't geval, zeker neet in 't weste vaan 't land. Väöl Wit-Russe spreke in 't daogeleks leve Trasjanka, 'ne vörm vaan Russisch mèt sterke Wit-Russischen invlood. Russischtaolege lui kinne euver 't algemein wel Wit-Russisch, umtot dit e verpliech vak is op sjaol.

In Wit-Rusland (veural in en um Hrodna) woent ouch e hemfelke etnische Pole, die vaanajds Poolse dialekte spreke. Allewijl zien de mieste evels euvergegaange op e Wit-Russisch dialek, of al op 't Russisch. Sprekers vaan 't Litouws zien in Wit-Rusland mer mèt wieneg. Veur de Twiede Wereldoorlog waor Jiddisch 'n groete taol in de stei. Romani waor get minder groet meh woort ouch gesproke.

In 't zuidweste vaan 't land sprik me Wes-Polesisch, e dialek wat dèks oonder 't Oekraïens weurt geplaots.

Historie

Vreug middeliewe

Wit-Rusland woort vaanaof de daarde iew door Balte bevolk. Later, vaanaof de vijfde iew, kaome de Slave 't gebeed euverheerse. Door de iewe heer assimileerde de Balte in de Slavische cultuur; in 't noordweste doort dat evels aonzienelek langer en heet 't nog tot in de hoeg en late middeliewe Baltische volker gegeve.

Sinds ind negenden iew kaom 't gebeed in han vaan de Kievse Roes', e voorstedom wat (zoeget) alle Oos-Slave in ziech vereinegde. In de tiende iew bekierde dit land ziech tot 't christendom, wat daomèt ouch in 't huieg Wit-Rusland ingaank voont.

Tied vaan chaos

De Roes' kaom in 1054 op z'n ind, wie mèt d'n doed vaan Jaroslav de Wijze 't land oetereinveel in versjèllende voorstedumkes. E groet deil vaan Wit-Rusland kaom in han vaan 't prinsdom Podolsk. Nao de slaag bij de Nemega mós dit stäötsje evels aofzien vaan wijer expansie.

Wat daonao gebäörde is neet gans dujelek. Oos-Europa kreeg in deen tied te kampe mèt Turkse en Mongoolse invasies. In d'n daartienden iew duuk Podolsk op es vazal vaan de Lijfse Zweerdbreurs, ein vaan de Duitse ridderorde die roontelum de Ooszie actief waore. Later in deen iew is de staot oonderdeil vaan 't Groethertogdom Litouwe. Mesjiens wouw Podolsk ziech waopene tege de invalle oet 't ooste en zoch 't daorum 'n verbintenis mèt regionaol machte.

Deil vaan 't Pools-Litouws Gemeinebès

In 1386 kaom Litouwe in personeel unie mèt Pole, wat veurde tot de vörming vaan 't Pools-Litouws Gemeinebès. In de regio waor intösse ouch 'nen aandere staot hendeg in opkoms: 't Groetvoorstedóm Moskou, de basis veur 't later Rusland. Dit land perbeerde 't aajd gebeed vaan de Kiëvse Roes' 'trök' te verovere. Dit lökde oetindelek neet, meh 't land breide ziech wel westelek oet. Zoe roond 1500 kaome de Moskoviete tot aon de huiege grens vaan Rusland en Wit-Rusland. De iewe daonao wisselde veural Smolensk nog dèks vaan hier, meh in weze woort de systematische sjeiing tösse de twie len toen e feit.

In 't Gemeinebès waor Wit-Rusland gei bezunder belaankriek gebeed. Daobij waor 't oosters-orthodox, dewijl de staotsrelizjie roems-katheliek waor. Dit probleem woort opgelos door de Unie vaan Brest in 1595, boebij de orthodoxe in 't land oonder de neumer 'Grieks-kathelieke' in kemunie mèt Roeme kaome. In deen tied gónge in 't land ouch väöl joede woene. Tot aon d'n Twiede Wereldoorlog waore steit wie Minsk en Vitebsk bolwerke vaan de Jiddische taol en Asjkenazische cultuur.

Oonder Rösland

Tösse 1772 en 1795 maakde de Poolse Deilinge 'n ind aon 't bestoon vaan 't Gemeinebès. Wit-Rusland kaom gans aon 't Russisch Riek. De Russe meinde tot de westerse, Poolse cultuur de Wit-Russe gei good had gedoon en zatte 'n politiek in vaan russificatie. 't Gebruuk vaan de inheimse taol (entans op sjrif) woort verboje en de relizjie woort nao orthodox veurbeeld umgeboge. In 't Russisch Riek vaan de negentienden iew waor Wit-Rusland ouch e vrij provinciaol gebeed.

Verdeild tösse Pole en de Sovjet-Unie

Wie d'n Ierste Wereldoorlog oetbraok, dege de Pruse al gaw vereuveringe op Wit-Russisch groondgebeed. Nao de Oktoberrevolutie slote de Bolsjevieke in dit land de Vrei vaan Brest-Litovsk. 't Weste vaan Wit-Rusland kaom in han vaan e nui opgeriech Pole, 't ooste bleef bij Rusland. 't Land perbeerde ziech los te make es de Wit-Russische Democratische Rippubliek, meh mós die poging al gaw opgeve - in 't weste in 1918 al, wie de Pole dao de mach pakde, in 't ooste in 1919, wie de bolsjewieke oonder Trotski dit de kop in duide.

Dit oostelek deil woort umgevörmp tot de Wit-Russische Sovjetrippubliek, ein vaan de deile vaan de nui Sovjet-Unie. In de nuie staot kraoge de Wit-Russische taol en cultuur get mie de ruimte; tegeliek woort evels trop touwgezeen tot nationalisme neet de euverhand zouw numme. Daobij zörgde zoewel geriechde immigratie es 'natuurleke' urbanisatie veur 'ne touwloup vaan Russe. Al bij al góng 't perces vaan russificatie in de Sovjettied veur e groet deil wijer.

Gans oonder 't Sovjetveendel

Wie in 1939 nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie Pole binnevele en oonderein verdeilde, woort 't westelek deil vaan Wit-Rusland bij de Wit-Russische SSR geveug. Naotot Hitler de Sovjet-Unie weer binneveel, perbeerde sommege Wit-Russe mèt collaboratie weer oonaofhenkelekheid gedoon te kriege. Dao kaom evels niks vaan terech; Wit-Rusland woort deils in 't Duits Riek ingelijf, deils bij Riekscommisariaot Oosland ingedeild. In d'n Oorlog waor 't froont twie kier mèt groete sjaoj euver 't land gegaange.

Nao d'n Oorlog woort de status quo herstèld. De touwgenome industrialisering maakde 't land relatief riek binne de Sovjet-Unie (wat 't in 1920 zeker neet waor gewees). In 1986 kaom e groet deil vaan 't land oonder de fallout vaan de kerncentaol in Tsjernobyl, kort euver de grens in de Oekraïne. In 1991 splitsde Wit-Rusland ziech, same mèt de Oekraïne, es lèste land vaan de USSR aof.

Sinds 1991

In 't oonaofhenkelek Wit-Rusland woort in ierste instantie, wie in de aander pos-Sovjetstaote, touwgewèrk nao 'n nationalistische staot. 't Wit-Russisch woort de insegste officieel taol (oondaanks tot ouch väöl etnische Wit-Russe 't neet of neet mie spraoke) en 't aajd veendel vaan 1919 woort herstèld. In 1994 evels won de conservatieve, Rusland-vrunteleke kandidaot Alexander Loekasjenko de presidentsverkezinge.

Heer veurde direk get controversieel maotregele door, wie 't touwlaote vaan 't Russisch es officieel taol. Ouch trok 'r mie en mie mach nao ziech touw, zoetot 't land al gaw 'n dictatuur woort. Ouch zoch Loekasjenko ing ban mèt de Russische presidente Boris Jeltsin en, later, Vladimir Poetin. Suggesties um de twie len same te veuge wees Loekasjenko ummer rizzeluut aof. Toch raakde heer door de jaore heer ummer mie op Rusland aongeweze, veural umtot 't weste democratische hervörminge vaan 'm eisde. Proteste tege zie rezjiem gaof 't diverse kiere; dèks waor 'n allezeleve vervalsde verkezing de aonleiing.

In 2022 waor 't zuie vaan Wit-Rusland 'nen oetvalsbasis veur de Russischen inval in de Oekraïne. Dao-op woorte Wit-Rusland dezelfde sancties opgelag wie de groete boondgenoet. Heidoor zien de rillaties mèt 't weste wijer verslechterd.