Karlheinz Stockhausen

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Karlheinz Stockhausen
Gebore	22 augustus 1928
Gesjtorve	5 december 2007
Landj	(Wes-)Duitsland
Sjtielperiood	modernisme (serialisme, aleatoriek, tekscompositie, formulaïsche meziek)
Belankrieke genres	klaveermeziek, kamermeziek, elektronische meziek, orkesmeziek, opera
Invlood van	Anton Webern, Olivier Messiaen, Karel Goeyvaerts, Edgard Varèse, Pierre Schaeffer, John Cage
Invlood op	Karel Goeyvaerts, Luigi Nono, Cornelius Cardew, The Beatles, Wolfgang Rihm, Holger Czukay, Helmut Lachenmann
Lies van componiste

Karlheinz Stockhausen (Mödrath, noe Kerpen, 22 augustus 1928 - Kürten, 5 december 2007) waor 'nen Duitse componis. Same mèt de Franse Olivier Messiaen en Pierre Boulez en d'n Amerikaan John Cage weurt 'r gezeen es eine vaan de belaankriekste vertegewoordegers vaan de avant-gardemuziek. Heer waor oonder mie pioneer in 't serialisme en d'n elektronische muziek.

Leve

Stockhausen woort gebore in 't kestiel vaan Mödrath, e dörp wat intösse vaan de landkaart verdwene is door daagbouw nao broenkole en later örges anders woort opgeboud. Ziene pa waor sjaolmeister, zien ma had las vaan psychische steurnisse. Stockhausen brach zien wijer jäög door in Altenberg en Sante (Xanten). In 1938 hertrouwde zienen intösse gesjeie pa. In d'n Oorlog verloor Stockhausen allebei zien awwers: ziene pa veel in 1945 aon 't Oosfront, zien ma woort in 1941 door 't nazi-rezjiem es geisteskraanke umgebrach.

Vaan 1947 tot 1951 studeerden 'r meziekpedagogie en piano aon 't Köls conservatorium en tegeliek musicologie, germanistiek en filosofie aon de universiteit te Kölle. Pas in 1950 oontwikkelden 'r echte belangstèlling veur compositie. 'n Treffe mèt de Belzje componis Karel Goeyvaerts in 1951 zat häöm detouw aon bij Olivier Messiaen en Darius Milhaud te goon studere, wat 'r vaanaof 1952 doog. Interesse veur elektronische muziek en nui klaankkleure brach häöm in 1954 nog tot 'n studie fonetiek, akoestiek en informatica in Bonn.

In 1951 trouwden 'r mèt Doris Andreae, mèt wee 'r veer kinder kraog: Suja, Kristel, Markus en Majella. In 1967 zouw heer zien twiede vrouw trouwe, Mary Bauermeister, die häöm de kinder Julika en Simon gaof. Sinds 1961 woenden 'r op e landgood in Kürten.

Nao e paar traditioneel werke begós heer vaanaof 1951 in 'n radicaol vernuiende stijl te sjrieve; 't ierste werk wat ziech aon de traditie oonttrèk is Kreuzspiel. Binne e paar jaor stoont heer internationaal in de belangstèlling mèt werke wie de Klavierstücke, Kontra-Punkte en Gruppen. Later verlag heer zie werkterrein nao d'n elektronische muziek (zuug oonder) mèt werke wie Gesang der Jünglinge en Kontakte. Vaanaof de jaore zeventeg en tachteg woort zie werk belaankriek ambitieuzer. Veural opzeen baarde de heptalogie LICHT: 'n serie vaan zeve opera's, ein veur ederen daag vaan de week boe heer ziech vaan 1997 tot 2003 mèt bezegheelt. In 2001 kaom 'r in 't nuits door controversieel oetspraoke euver de aonsleeg op 't World Trade Center in New York. In de peers woort de opmerking oet ziene moond opgepik tot dit "'t groetste kunswerk aller tije" waor. De opmerking waor evels oet zie verband gerete: Stockhausen had, es antwoord op 'ne vraog of heer ech aon Eva, Michael en Lucifer (de hooffigure vaan Licht) gluifde, gezag tot de aonsleeg es groetste kunswerk vaan de verneteging 't bewies vörmde vaan Lucifer zie bestoon. In 'tzelfde interview maakden 'r evegood wel dudelek tot heer voont tot 't um misdaode góng.

Stockhausen storf op 5 december 2007. Volgens 't officieel beriech vaan de Stockhausen-stiechting waor 'nen hartstèlstand d'n doedsoerzaak; volgens bronne oet de femilie had heer evels al laanger 'n oongeneseleke krenkde oonder de leie en kaom zienen doed neet zoe oonverwachs.

Stijl

Zuug ouch: Lies vaan werke vaan Karlheinz Stockhausen

Stockhausen zien ierste (later) gepubliceerde composities oontstoonte in 1950, wie heer aon 't conservatorium studeerde. In dezen tied waor heer nog neet bezunder progressief ingestèld. Mètstudente rappeleerde ziech later tot heer geïntrèsseerd waor in wie mèt 't twelftoenssysteem toch tonaol kós componere. De Chöre für Doris zien nog tonaol en vertuine d'n invlood vaan ziene lierer Hermann Schroeder (en indirek Paul Hindemith). De Drei lejer stoon in 't twelftoenssysteem en vertuine wie de Sonatine veur viool en piano oet 1951 d'n invlood vaan Arnold Schönberg.

Serialisme

Es Stockhausen in 1951 mètdeit aon de Darmstadter Ferienkurse, tröf 'r Karel Goeyvaerts en liert 'r de Quatre études de rhythme vaan Olivier Messiaen kinne. Vaanaof dat memint componeert heer serieel: alle muzikaol parameters aofgeleid vaan ein serie. De serieel werke, te beginne mèt Kreuzspiel oet 1951 veur hobo, basklarinèt, piano en slaagwerk, goon oet vaan e vergeliekbaar princiep es 't werk vaan Boulez, gecomponeerd in dezelfden tied, meh e paar versjèlle valle op. Aon d'n eine kant gönt Stockhausen ziechzelf mie ruimte en is zien componeermethood minder rigide. Stockhausen pas de wèrking vaan de reekse aon op wie 'r 't werk wèlt höbbe en gönt ziech dèks neet-geplande inlaoge (Einschübe). Zoe heet 'r de meugelekheid contraste in te bouwe die beveurbeeld bij de Structures vaan Boulez oontbreke. Stockhausen zie werk weurt daorum dèks es dramatisch umsjreve. Aon d'n andere kant is zien ritmiek nog hiel väöl complexer es bij Boulez: in plaots vaan twelf note die e väölvoud vaan ein groondweerde zien, gebruuk heer dèks antimetrische en extreem gedifferentieerde ritme-indeilinge (veural in Klavierstück I). Dit is e gevolg vaan de gróppecompositie: um 't meziekmateriaol e bitteke samehaank te geve, weurt 't muzikaol materiaol in grupkes verdeild, die zelf weer oonderverdeilinge kinne. Al nao gelaank de getalle vaan de serie wisselt de einheid vaan indeiling.

Later in 't decennium geit Stockhausen ziech concentrere op de ruimdeleke opstèlling vaan zien speulers: Gruppen (1957) is veur drei orkeste die op versjèllende plaotse in de zaol zien oetgestald, bij Carré (1960) zitte veer koere en orkeste roontelum de luustereers te speule. Me constateert ouch dudelek tot de componis in dezen tied de mies strikte vörm vaan 't serialisme liet loupe, 'nen trend dee bij de mieste serieel componiste (entans in Europa) aon te wieze is.

Elektronische meziek

Nao de experimenteel stökker Etüde, Studie I en Studie II, boe-in heer bij de musique concrète in de geis vaan Pierre Schaefer begint en daan euvergeit nao abstrakter (zuver akoestische) texture, kump 'r in 1956 mèt Gesang der Jünglinge im Feuerofen, e pioneerswerk in 't daan nog joonk genre vaan d'n elektronische muziek. Oetgaankspunt in dit werk is e klei stökske gesproke teks ('t Biebelverhaol vaan de jongelinge in d'n ove, oet Daniël) wat op alle meugeleke menere weurt vervörmp en bewèrk en vermingk mèt puur elektronisch gegenereerde geluide. Stockhausen gebruuk ouch hei serieel principes, meh deit 't mèt gans aander parameters es in zien werke veur minseleke oetveurder: klaankkleur, gradatie vaan toen nao roesj, graod vaan verstoonbaarheid etc. De toenhuugdes weure neet aofgeleid vaan twelftoensreekse, meh direk vaan frequenties, zoetot me toene huurt die boete 't conventioneel toensysteem valle. In Kontakte (1960) combineert heer live-oetveurders (piano en slaagwerk) mèt de elektronisch veurbereide geluide vaan 'ne bandrecorder.

Nuier technieke make ouch oetveuringe mèt live-elektronica meugelek: in Mixtur (1964) weure neve 'n orkes veer sinusgeneratore en veer ringbandmodulatore gebruuk. In dat soort gevalle deent elektronica um geluide vaan akoestische, live speulende instruminte te vervörme, zoetot 'ne "soundmix" oontsteit tösse de oersprunkeleke klaank vaan 't orkes en de vervörmde klaank oet de luidspreker.

Intuïtieve meziek

In 1968 begós Stockhausen aon get nog väöl radicaolders. In zie nui werk Aus den sieben Tagen sjreef heer gein note mie veur meh vatde heer de instructies aon d'n oetveurende in teks. Heer neumde dit intuïtieve meziek. De twie jaor die volgde sjreef de componis diverse werke vaan dat typ. Allewel tot de methode get rappeleert aon de conceptuele meziek vaan de Fluxus-beweging, góng 't Stockhausen, wie 'r dèks insisteerde, um de meziek zelf en neet um 't concep. Oonderzeuk heet daobij aongetuind tot Stockhausen zelfs dees tekscomposities nog nao serieel principes inriechde. Nao zien idee waore de teksopdrachte dudelek genog um tösse versjèllende oetveuringe vaan 'tzelfde werk 'n zeker einheid te höbbe. De oetveurende dachte dao evels aanders euver: zij meinde zelfs tot ze es mèt-componiste betaold móste weure um hunne groeten inbrink.

Gans origineel waore Stockhausen zien tekscomposities neet. John Cage en La Monte Young gónge häöm diverse jaore drin veur. Aanders es hun waor 't Stockhausen evels veural te doen um 'n al-evel variabel meh dudelek gedefinieerd meziekstök te kriege, boevaan diverse oetveuringe nog merkbaar euvereinkomste höbbe.

Formulaïsche meziek

De werke oet de serialistischen tied, zoewel de oetereingebroke klaveerstökker es de elektronische klaankblök, höbbe ei dink gemein. In allemaol weurt de muzikaal dimensie vaan de melodie verwaarloes. Bij d'n intuïtieve meziek gief 't al gaaroet niks vaan 'n melodie. Dit verandert radicaal vaanaof 1970, es Stockhausen de techniek vaan de formulaïsche compositie aonnump. Dit kump drop neer tot ein muzikaal gedachte, dèks 'n melodie, in de compositie soortgelieke reekse-bewèrkinge oondergeit wie 't toenmateriaal bij 't serialisme. De luustereer vingk zoe 'n melodische einheid in de compositie op. Soms weurt dees techniek vergeleke mèt de klassieke sonnatevörm, Wagner zien Leitmotive of mèt d'n jazz. 't Ierste werk mèt die techniek is Mantra veur twie piano's en live-elektronica. Aander bekinde werke zien Inori (1974) en Tierkreis (1975). Dat lèste werk gelt es 't touwgenkelekste werk vaan Stockhausen. Tierkreis, meh ouch aander werke oet de formulaïschen tied, neige dèks nao tonaliteit; Stockhausen pas heimèt tot op zeker huugde in 'nen trend vaanaof de jaore 1970 um weer tonaolder te componere.

In de ierste werke geit 't Stockhausen nog drum alle meziek oet ein formuul te hole. Later, te beginne mèt Atmen gibt das Leben en daan Tierkreis, Sirius en Licht, liet de componis mie formule in ziene meziek touw, bedoeld um mètein te contrastere.

Sinds 1977: Licht

In 1977 begós de componis aon e formulaïsch werk vaan enorm proporties: Licht. 't Geit hei um 'ne cyclus vaan zeve opera's roontelum drei min of mie allegorische personages: Lucifer, Michaël en Eva. Ouch dit werk is formulaïsch: de ganse cyclus is gebaseerd op ein 'superformuul' die besteit oet drei laoge, ein veur eder personage. Handeling in d'n traditionele zin oontbrik veur 't bèste deil. Dit projek weurt dèks vergeleke mèt Der Ring des Nibelungen vaan Richard Wagner.

Tot aon 't veerdeg koume vaan dit werk in 2003 componeerde Stockhausen bekans niks anders. Wel publiceerden 'r de deile vaan de cyclus es losse opera's, te beginne mèt Donnerstag aus Licht in 1980. Soms leet 'r ouch deile vaan die opera's es apaarte werke publicere, wie 't Helikopter-Streichquartett veur veer striekers in helikopters, wat de derde scène oet Mittwoch aus Licht is en in 1996 in Amsterdam veur 't iers gespäöld woort. Mèt Sonntag aus Licht completeerden 'r in 2003 de serie. Umtot de opera's lesteg, soms extreem lesteg, oet te veure zien heet Stockhausen de cyclus noets achterein gehuurd: bij zienen doed in 2007 waor 't stök nog neet op zeve opeinvolgende aovende op de buun gebrach.

De lèste jaore: Klang

Nao Licht begós 'r aon e projek boe-in heer aon alle 24 ore vaan d'n daag e stök touwwees. Dit werk neumden 'r Klang. Bij zienen doed had heer 21 ore veerdeg, die heer deils nog zier recint gecomponeerd had. De ore 11 t/m 21 zien postuum in premièr gegaange. In Stockhausen zien sjetse is gei materiaol veur de euverege drei ore te vinde.

Aon Klang vèlt op tot 't gei gebruuk maak vaan formulecompositie, meh in plaots daovaan 'n (dobbel) twelftoensrij gebruuk. Ouch is d'n inhaajd vaan de werke veur Stockhausen zien begrippe oongewoen vrij. Allein de centraolen toen vaan eder oor steit vas, de res (innerleke structuur, proporties, bezètting) bepaolde de componis veur eder stuk obbenuits.

Invlood

Op de kunsmeziek

Es pioneer in de seriële muziek waor Stockhausen zienen invlood op ander componiste enorm. Avantgarde-figure wie Luciano Berio, Luigi Nono en Bernd Alois Zimmermann lete ziech door häöm en Boulez tot eder hun eige versie vaan 't serialisme inspirere. Ouch de elektronische werke brachte 'n raasj teweeg. Sinds de jaore zeveteg is zienen invlood evels belaangriek minder groet geweure, umtot de avant-garde oet de mode raakde. Evegood neume väöl modern componiste Stockhausen nog es 'nen inspiratiebron.

Op de popmeziek

Zienen invlood op de popmeziek is mesjiens wel groeter es zienen invlood op zien eige muziekdomein. D'n invlood vaan Stockhausen in dit gebeed beperk ziech evegood bekaand gans tot d'n elektronische muziek. In de jaore zesteg deent Stockhausen oonder mie es inspiratie veur avantgarde-arties Frank Zappa (dee häöm neump neve oonder mier Edgard Varèse, Igor Stravinsky en Charles Ives) meh ouch veur de Beatles, die de kop vaan Stockhausen tösse tientalle aandere op de veurkant vaan hunnen elpee Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band zètte.

Hiel belaangriek waor de inspiratie vaan Stockhausen zie werk veur de experimenteel grope Can en (later) Kraftwerk. In Can zaote twie lierlinge vaan Stockhausen (zuug oonder), Holger Czukay en Irmin Schmidt. Zoewel veur de Britse synthesizermuziek es veur de house en d'n techno gelle die twie bands es de veurnaomste inspiratiebronne. 't Is dus neet euverdreve te zègke tot die genres hun bestoon ouch aon Stockhausen te daanke höbbe.

Sjaol

De groeten invlood vaan Stockhausen had neet in de leste plaots te make mèt de didactische functies die heer bekleide. Daodoor leet 'r 'n groete sjaol vaan lierlinge nao. Oonder die lierlinge zien, neve de bove al geneumde Czukay en Schmidt, Boudewijn Buckinx, Cornelius Cardew, Peter Eötvös, Wolfgang Rihm en La Monte Young.

Secundair literatuur

• Jonathan Harvey: The Music of Stockhausen, Berkeley/Los Angeles: University of California Press, 1975
• Robin Maconie: The Works of Karlheinz Stockhausen, Londe: Oxford University Press, 1976
• Karlheinz Stockhausen (ed. Robin Maconie): Stockhausen on Music: Lectures and Interviews, Londe: Marion Boyars, 1989

Bronne veur dit artikel

• Robert P. Morgan: Twentieth-century Music. A History of Musical Style in Modern Europe and America, New York/Londe:W.W. Norton & Company, 1991, ISBN 0-393-95272-x: pp. 345-8; 464-6; 529
• Duits Wikipedia-artikel
• Ingels Wikipedia-artikel

Extern links

• Officieel website
• Literatuur euver Stockhausen