Саналы адам
| Һомо сапиенс | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||
| Homo sapiens Linnaeus, 1758 | ||||||||||||||
 |
Басқа мағыналар үшін Адам (айрық) деген бетті қараңыз.Саналы адам (лат. Homo sapiens) - Сүтқоректілер класының Приматтар отрядының гоминидтер тұқымдасының Адамдар тегінің жалғыз биологиялық түрі.
Һомо сапиенс ұрпақтарының Һомо Еректустан бөлініп шығуы шамамен Африкада 500 000 жыл бұрын болған деп болжанады. Һомо сапиенстің ең ежелгі қазындылары шамамен 300 000 жылдық тарихқа ие. Деректер бойынша, қазіргі адамның генетикалық бөлініп шығуы осы мезгілге тура келеді.
Адамның қалыптасуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағылшын ғалымы Чарльз Дарвин 1871 жылы шыққан «Адамның тегі және жыныстық сұрыпталу» деген еңбегінде: «Адам жануарлар әлемінің эволюциялық дамуы нәтижесінде, бәсекеге қабілеттілердің сұрыпталуы арқылы біртіндеп пайда болды», — деп түсіндіреді және хайуанат әлеміндегі түрлі эволюциялық белгілерді дәлел етеді.
Жер бетіндегі ең алғашқы адам қалдығы 1959-1963 жылдардағы археологиялық қазба жұмыстары барысында Шығыс Африканың Кения жеріндегі Олдувай шатқалынан табылды. Ғалымдар бұл ежелгі адамның түр-сипатына және қасынан табылған тас шапқыға қарап оны «епті адам» деп атады. «Епті адам» маймыл тәрізді төрт аяқпен емес, екі аяқпен жүрген. Оған табан сүйектерінің доғалданып келуі дәлел. Соңғы жылдары ғалымдар ашқан жаңалықтар жер бетінде адамның алғаш пайда болған отаны – Солтүстік-Шығыс Африка екенін дәлелдеді. Себебі ежелгі адамдардың қазынды қалдықтарының көбі осы аймақтан табылды.
Адамзаттың келесі даму сатысындағы тіршілік иесі Һомо Еректус (тік жүретін адам) деп аталады. Олардың ғылымға белгілі өкілдері питекантроп пен синантроптар. Олар бұдан 1 млн. жыл бұрын өмір сүрген. Бірінші питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы Ява аралынан табылды. «Епті адаммен» салыстырғанда питекантроптың миының көлемі үлкейіп, бас және жақ сүйектері кішірейді, аяғы ұзарып, қолы қысқара бастаған. «Тік жүретін адамның» екінші бір түрі синантроп алғаш рет 1927 жылы Қытайдағы Чжоу-коу-дянь үңгірінен қазып алынды. Синантроп қаңқаларының жанынан түрлі пішіндегі тас құралдар мен күлдің, көмірдің, отқа күйген тастардың қалдықтары табылды.
Адам дамуының келесі сатысы – Һомо неандерталь адамының пайда болуы. Бұл адам 1856 жылы тұңғыш рет Германияның Неандерталь жотасынан табылды. Һомо Неандертал адамның өзінен бұрынғылармен салыстырғанда дене бітімі өзгеріп, қас үстіндегі дөңесі азайған және маңдайы жазылып, иек пайда болған . Қолдары күшті болғанымен, оларға қазіргі адамдарға тән икемділік пен шапшаң қимыл жетіспеді. 1938 жылы академик А.П.Окладников Өзбекстанның оңтүстігіндегі Тешіктас үңгірінен 8-9 жастағы неандерталь баланың қаңқа сүйегін тапты . Ал, бұл баланың бет әлпетін танымал антрополог-ғалым М.М.Герасимов қалпына келтірді.
Ежелгі дәуірде қоғамның дамуы өте баяу жүрген. Өйткені адамдар көп уақытын тамақ іздеумен өткізді. Дегенмен, адамзаттың жетілу құбылыстары да жүріп жатты. Олардың өмір сүру ортасына бейімделіп, денелерін тік ұстауы мен ойлау қабілеттерінің дамуы қазіргіге ұқсас адамдардың пайда болуына алып келді.
Адам дамуының келесі сатысында неандерталь адамнан кейін дене бітімі қазіргіге ұқсас Һомо Сапиенс (саналы адам) қалыптасты. Мұндай адамның сүйегі алғаш рет 1868 жылы Франциядағы Кро-Маньон үңгірінен табылғандықтан, оны «кроманьон» адам деп атайды. Бұл адамның түр-сипатында қазіргі адамдарға ұқсас белгілер көп. Олардың маңдайы жазық, қабақ үсті аздап шығыңқы, мұрны кішірек, бас сүйегі қазіргі адамдарға ұқсас болып келеді. Сондай-ақ, кроманьон адамның дене бітімінде қазіргі адамдардан еш айырмашылық болмаған . Олардың бойы биік, аяқтары ұзын болған және тік жүрген. Осылайша, сырт бейнесі жағынан маймылға көп ұқсастығы болғанына қарамастан, алғашқы адамдар өзінің ежелгі туысынан анағұрлым биік тұрды. Өйткені оның ойлау қабілеті бар еді. Алайда, ежелгі адамдардың ой-өрісі алғашқыда тым шектеулі болып, ауыр да баяу қалыптасқанын ұмытпауымыз керек.
Адам анатомиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Адам анатомиясы – адам денесінің құрылысын, пішінін, қимылдарын, мүшелердің өзара қарым-қатынасын зерттейтін жаратылыстану ғылымының бір саласы. Адам анатомиясының (латынша anatome – кесу, бөлшектеу деген ұғымды білдіреді) негізін салушы – ежелгі рим дәрігері Гален, одан кейін шығыс ғалымдары: ар-Рази, ибн-Рушд, Әбу Әли ибн Сина адам анатомиясына елеулі жаңалықтар қосты. Қазақ даласында адам анатомиясы мәселелері Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының (15 ғасыр), Халел Досмұхамбетұлы (20 ғасыр) еңбектерінде баяндалды.
Бүкіл тірі организмдер сияқты адам денесі торшадан (клеткадан) тұрады. Торшалар торшааралық затпен қосылып тін (ұлпа) құрайды. Тін: эпителиалдық, дәнекерлік, бұлшық еттік, жүйкелік болып 4 топқа бөлінеді. Тін қосылып ағзаларды (орган) құрайды. Жалпы құрылысы мен дамуы біртектес және ортақ қызмет атқаратын ағзалар – ағзалар жүйесіне біріктіріледі. Шығу тегі мен құрылыстары ұқсамайтын, бірақ ортақ қызмет атқаратын ағзалар – ағзалар аппараттары деген топқа бөлінеді. Ағзалар жүйесі мен аппараттары адам организмін құрайды. Ағзалар бірнеше жүйеге бөлінеді: 1) тірек-қимыл аппараты; 2) ас қорыту жүйесі; 3) тыныс алу жүйесі, 4) несеп-жыныс аппараты; 5) жүрек-тамыр жүйесі (бұл жүйе өз ішінде қан жасап шығаратын және иммундық жүйе ағзалары болып бөлінеді); 6) сезім ағзалары; 7) эндокриндік бездер; 8) жүйке жүйесі. Осылардың бәрі бірігіп, адамның қоршаған ортамен арақатынасын жүзеге асырады. Адам денесі бас, мойын, тұлға, қол және аяқ бөліктерінен тұрады. Адам қаңқасына тұлға қаңқасы (омыртқа бағанасы және кеуде клеткасын құрайтын сүйектер), бас сүйек және қол-аяқ қаңқалары жатады. Бас сүйек: ми сауыт пен бет сүйектеріне бөлінеді. Ми сауытының ішінде ми, есту және тепе-теңдікті сақтау, көру ағзалары орналасқан. Омыртқа бағанасы: мойын (7 омыртқа), кеуде (12), бел (5), сегізкөз (5) және құймышақ (3 – 5) бөліктерінен тұрады. Омыртқа бағанасының кеуделік бөлігіне 12 жұп қабырғалар бекиді. Олар алдыңғы жағында төс сүйекпен қосылып кеудені құрайды. Кеуде қуысында өкпе, жүрек, кеңірдек, өңеш, тамырлар мен жүйке талшықтары орналасқан. Омыртқа бағанасының бел бөлігі іш бұлшықеттерімен бірге іш қуысын түзеді. Yстіңгі жағында іш қуысы кеуде қуысынан көк ет арқылы бөлінеді.
Іш қуысында бауыр, асқазан, талақ, ішек, ұйқы безі, бүйректер, тамырлар, жүйке талшықтары орналасқан. Іш қуысы төменгі жағында жамбас астауы қуысына жалғасады. Бұл қуыста несеп қуығы, тік ішек және жыныс ағзалары жатады. Қол қаңқаларын жауырын, бұғана, тоқпан жілік, шынтақ жілік, кәрі жілік, қол басы сүйектері құрайды.
Аяқ қаңқасына жамбас сүйектері, ортан жілік, асықты жілік (кіші жілік) және аяқ басы сүйектері жатады. Сүйектер өзара буындар, шеміршектер арқылы жалғасады. Оларды бұлшықеттер жауып жатады. Адам анатомиясы зерттеу ерекшеліктеріне байланысты бірнеше салаларға бөлінеді: жүйелік немесе қалыпты анатомия – адам денесінің құрылысын ағзалар жүйелері бойынша баяндайды; патологиялық анатомия – ауруға шалдыққан ағзаларды зерттейді; топографиялық анатомия – денедегі ағзалардың, тамырлардың, жүйке талшықтарының өзара орналасуын, арақатынасын талдайды; пластикалық анатомия – адам денесінің сыртқы пішіні мен құрылысы туралы ілім; салыстырмалы анатомия – дамудың әр түрлі сатысында орналасқан тіршілік иелерінің дене құрылысын салыстыра зерттейді.
Адам туралы қызықты деректер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қанмен қамтамасыз етілмейтін жалғыз орган - бұл көздің қабығы. Қасаң қабық ауадан тек оттегін алады.
Адам миының сыйымдылығы 4 терабайттан асады.
7 айға дейін нәресте бір уақытта дем алып, жұта алады.
Сіздің миыңыз 29 сүйектен тұрады.
Жүйке импульстері мидан 274 км / сағ жылдамдықпен таралады.
Бір адамның миы күніне электр қуатын әлемдегі кез-келген басқа ұялы телефонға қарағанда көп шығарады.
Күніне орташа адам денесі: барлық иттердегі бүргелерді өлтіруге жеткілікті күкірт, 900 қарындаш жасауға қажетті көміртегі, 7 затқа арналған сабын майы, 50л бөшке толтыратын мөлшерде су шығарады.
Адамның жүрегі тірі кезінде 182 миллион литр қан айдайды. Осы сөйлемді оқи отырып, сіздің денеңіздегі 50 000 жасуша өліп, бірқатар жаңа жасушалар пайда болады.
3 айлығында эмбрион саусақ іздерін дамытады. Әйелдің жүрегі еркекке қарағанда тезірек соғылады. Чарльз Осборн есімді адам 68 жыл бойы лоқсыпты.
Солақайлар 9 жылға қысқа өмір сүреді.
Әлемдегі адамдардың үштен екісі сүйісу үшін басын оңға бұрады.
Адамдар армандарының 90% -ын ұмытады.
Адам ағзасындағы қан тамырларының жалпы ұзындығы 100000 км.
Көктемде тыныс алу жиілігі күзге қарағанда 1/3 есе жоғары.
Адамдар өмір бойы 150 триллион бит ақпаратты жаттайды.
Бас дене қызуының 80% жоғалтады.
Бетіңіз қызарған кезде, сіздің ішіңіз де қызыл болады.
Адам дене салмағының 1% жоғалтқанда, шөлдейді. 5% дегидратация сананы жоғалтуы мүмкін, ал 10% -дан жоғары жоғалту өлімге әкелуі мүмкін.
Адам ағзасында 700-ден астам ферменттер бар (Фермент - бұл жасуша ішіндегі химиялық реакцияны жеделдететін белок молекуласы).
Адам - шалқадан жатып ұйықтай алатын жалғыз тіршілік иесі.
4 жастағы бала күніне орта есеппен 450 сұрақ қояды. Адамдардан басқа, коаларда ерекше саусақ іздері бар.
Барлық бактериялардың тек 1% -ы ғана адам ағзасында жағымсыз өзгерістер тудырады.
Әлемдегі барлық адамдар 1000 текше метр кубқа сыйып кетеді.
Жыныс туралы ғылымның атауы – умбиликус.
Тістер - адам ағзасындағы қалпына келмейтін жалғыз орган.
Әдетте солақай адам иегінің сол жағымен шайнайды. Әлем халқының 7% -ы солақай.
Алма мен бананның хош иісі арықтауға көмектеседі.
Адамның басына өмір бойы өсетін шаштың жалпы ұзындығы 725 км құрайды. Құлақтарын қимылдата алатын адамдардың тек 1/3 бөлігі ғана бір құлақты қозғай алады. Орташа алғанда, адамдар тірі кезінде 8 кішкентай өрмекшіні жұтады.
Адам ағзасында өмір сүретін бактериялардың жалпы салмағы - 2 кг.
Адам ағзасындағы жалпы кальцийдің 99% -ы тістерде.
Адамның ерні саусақ ұшынан жүздеген есе сезімтал. Сүйгенде адамның жүрек соғысы минутына 100 соққыдан асады.
Жақтың бір жағындағы шайнау бұлшықеттерінің абсолютті күші - 195 кг.
Сүйісу кезінде бактериялардың 278 түрі бір адамнан екіншісіне беріледі. Бақытымызға орай, олардың 95% -ы адам ағзасына қауіпсіз.
Партенофобия - жаңа қыздардан қорқу.
Тіс эмаль - адам ағзасы шығаратын ең қиын материал.
Адам денесіндегі темірді қосса кішкентай сағаттар бұрандасындай болады.
Тұмау тигізуі мүмкін вирустың 100-ден астам түрі бар.
Басыңызды қабырғаға соғу арқылы сіз сағатына 150 килокалория жоғалтуыңыз мүмкін.
Адам - түзу сызықтар жүргізуге қабілетті жалғыз тіршілік иесі.
Орташа алғанда, адамның өмір бойы терісі 1000 рет қабыршақтайды. Арқамыздың төменгі артқы жағында шұңқырлар бар.
Ерлердің көздері әйелдерге қарағанда екі есе жиі жыпылықтайды.
Адам денесінің құрылымында тек төрт минерал бар: апатит, арагонит, кальцит және кристобалит.
Сексуалды сүйісу кезінде дәл парашютпен секіргенде немесе мылтық атқандағы сияқты сіздің миыңызда химиялық реакцияны тудырады.
Ер адам ергежейлі болып саналады, егер ол 130 см, ал әйел 120 см-ден қысқа болса.
Аяқтың тырнақтарына қарағанда саусақ тырнақтар төрт есе тез өседі.
Көк көзді адамдар кез-келген ауруға басқа адамдарға қарағанда сезімтал.
Нерв импульсі адам ағзасы арқылы секундына 90 метр жылдамдықпен өтеді.
Адам миында секундына 100000 химиялық реакциялар жүреді.
Нәресте тізесі сүйексіз туып 2-6 жасында өсіп жетіледі.
Адамның өкпесінің беті теннис кортының көлемімен бірдей.
Сары шашты адамдар қоңыр шашты адамдарға қарағанда тезірек өседі.
Лейкоциттер 2-4 күн, ал эритроциттер 3-4 ай өмір сүреді.
Адам ағзасындағы ең күшті бұлшықет - тіл. Адамның жүрегі оны ұстап тұрған қолмен бірдей. Ересек адамның жүрегі 220-260 граммға жетеді.
Адам дүниеге келгенде мида 14 миллиард жасуша болады. Бұл сан өлгенше көбеймейді. Керісінше, 25 жастан кейін ол тәулігіне 100000 жасушаға азаяды. Кітап бетін оқыған сайын шамамен 70 жасуша өледі.
40 жастан кейін ми тіндерінің некрозы тездейді, ал 50 жастан кейін жүйке жасушалары құрғап, ми кішірейе бастайды.
Сәби 300 сүйектен туады. Бірақ есейгенде 206 сүйек болады.
Тірі адамның аш ішегінің ұзындығы 2,5 метр. Өлімнен кейін бұлшықеттер әлсіреп, ұзындығы 6 метрге айналады.
Оң жақ өкпенің сыйымдылығы солға қарағанда көбірек.
Ересек адам күніне 23000 рет тыныс алады.
Ер адамның денесіндегі ең кішкентай жасушалар - ұрық жасушалары.
Адамның аузында 40 000 бактерия бар.
Адам ағзасында 2000 рецептор бар.
Адамның көзі 10 миллион түсті ажырата алады.
Махаббатқа жауап беретін химиялық қосылыс (фенилэтиламин) шоколадтың құрамында болады.
Адамның жүрегі қанды одан 4 есе биіктікке айдайтын қысым жасайды.
Ұйықтағанда теледидар көріп отырғанда көбірек калория жағасың.
Балалар көктемде тез өседі.
Оң жақ рульді машиналар жылына 2000 солақай адамды өлтіреді.
300-ден бір ер адам жыныс мүшелерін аузымен ұстай алады.
Күлкі 17 бұлшықетті пайдаланады, ал ашу 43 бет бұлшық еттерін пайдаланады.
60 жасқа қарай адамдар дәм сезу қабілетінің жартысын жоғалтады.
Ұшақпен ұшқанда адамның шашы екі есе тез өседі.
Әлем халқының 1% -ы инфрақызыл сәулелерді, ал 1% -ы ультракүлгін сәулелерін көре алады.
Егер сіз жабық бөлмеге қамалсаңыз, сіз ауа жетіспеуінен емес, көмірқышқыл газынан өлесіз.
Статистикаға сүйенсек, 2 миллиард адамның 1-і ғана 116 жасқа дейін өмір сүреді.
Адам 24 сағат ішінде орта есеппен 4800 сөз сөйлейді.
Адам көзінің торлы қабаты 650 шаршы метр аумақты қамтиды және 137 миллион жарық сезгіш жасушадан тұрады: 130 миллион ақ-қара жарық сезгіш шыбықтар және 7 миллион түсті ажырататын жасушалар.
Адам көзінің мөлшері туылғаннан бастап өзгермейді. Бірақ құлақ пен мұрын ұлғаяды.