Gondvana

Gondvana, 420 mln jıl aldın

Gondvana (paleogeografiyalıq túsinik) — qubla yarımshardaǵı áyyemgi superkontinent bolıp, oǵan Afrika, Qubla Amerika, Antarktida, Avstraliya, Jańa Zelandiya, sonıń menen birge Arabstan, Madagaskar hám Hindistan kirgen. Ol kembriyaldı eonı yaǵnıy kriptozoy aqırında (750-530 million jıl aldın) Rodiniya superkontinentiniń bóliniwi nátiyjesinde payda bolǵan, keyin Pannotiya (600-540 million jıl aldın) hám Pangeya (335-175 million jıl aldın) quramına kirgen.

Paleozoy Gondvanası

Dáslepki paleozoyda (silur dáwiri) Gondvanada muzlaw júz berdi hám bul ordovik-silur qırılıwshılıǵına sebepshi boldı.

Bunnan 500 million jıl aldın protokontinentlerdiń jılısıwı úlken taw sistemasınıń (Transgondvana supertawınıń) payda bolıwına alıp keldi. Bul taw sisteması tek ǵana geologiyada emes, bálkim tiri organizmlerdiń rawajlanıwında da úlken rol oynadı [2][3].

Sońınan kontinent arqa tárepke qaray jılısa basladı hámde tas-kómir dáwirinde (360 million jıl aldın) Lavraziya menen qosılıp, úlken protokontinent Pangeyanı payda etti.

Mezozoy Gondvanası

Biraq, yura dáwirinde, shama menen 180 million jıl aldın, Pangeya taǵı ekige bólinip, qublada Gondvana hám arqada Lavraziya kontinentlerin payda etti. Bulardı ortada Tetis okeanı ajıratıp turǵan.

Belgili bolıwınsha, Gondvana mezozoy erasında tropik toǵaylar menen oralǵan[4]. Ósimliklerden Notofagus (qubla buk teregi) hám cikaslar (sago palma teregi) ónip shıqqan [5]. Haywanat dúnyasına dinozavrlar[6], atap aytqanda, úlken argentinozavrlar, adamantizavrlar, abelizavrlar hám eolozavrlar[7] mısal boladı. Sonıń menen birge Mezozoy Gondvanasında áyyemgi qaltalı sútemiziwshiler hám máyek qoyıwshılar, taǵıda ratitler hám pingvinler jasaǵan [8].

Materiktiń bóliniwi

Bunnan 150 million jıl aldın (mezozoy erasında) Gondvana ekige bólingen: batıs bólek (Afrika, Arabstan hám Qubla Amerika) penen arqa bólek (Avstraliya, Antarktida, Madagaskar hám Hindistan) óz-ara Mozambik buǵazında shegaralasqan. Al 125 million jıl aldın bolsa Arqa Gondvana Indigaskar hám Avstraliya-Antarktidalarǵa bólinip, olar arasında Hind okeanı qáliplese baslaǵan. Bunnan 100 million jıl aldın Qubla Amerika Afrikadan ajıralıp shıqtı [9] hám olardıń arasındaǵı boslıqta Atlantika okeanı qáliplese basladı. Hindistan hám Madagaskar 90 million jıl aldın ajıraladı. Onnan sońıraq, yaǵnıy 40 million jıl aldın (kaynozoy erasında) Antarktida menen Avstraliya da ajıralıp shıqtı[10].

Gondvanadan ajıralıp shıqqan kontinentlerdiń háreketleri hám olardıń Lavraziya bólekleri menen dúgisiwleri aktiv taw payda bolıw qubılısına alıp keldi. Afrikanıń Evropaǵa basımınıń nátiyjesi Alp tawları bolıp esaplansa, Hindistan hám Lavraziyanıń dúgisiwi (50 million jıl aldın) Gimalay tawların jarattı.

Etimologiya

"Gondvana" ataması 1885-jılda Avstriyalı alım Eduard Suess tárepinen usınıs etilgen bolıp, ol bul superkontinentti Hindistannıń arqasındaǵı Gondvana regioni (sanskritshe Gondavanadan - "Gond toǵayı") húrmetine ataǵan, sebebi bul jerdegi shógindi qatlamlar (Permo-Trias) sol joqarıda kórsetip ótilgen qubılıslar júz bergen dáwirlerge xarakterli esaplanadı.

Ádebiyatlar

1. Единство Гондваны. Архивировано 4 января 2014 года.
2. Трансгондванская Супергора была причиной кембрийской эволюции (недоступная ссылка). www.membrana.ru. Дата обращения: 24 апреля 2017. Архивировано 25 апреля 2017 года.
3. Dmitriy Burov. Супергора как причина кембрийской эволюции. www.dinos.ru. Дата обращения: 24 апреля 2017. Архивировано 25 апреля 2017 года.