El Niño

O maior evento do século de El Niño foi o de 1997-98. Mapa das temperaturas anómalas da superficie oceánica en decembro de 1997.

El Niño é un fenómeno climático relacionado co quentamento do Pacífico oriental ecuatorial, o cal maniféstase erráticamente cíclico -Arthur Strahler fala de ciclos de entre tres e oito anos-, que consiste en realidade na fase cálida do patrón climático do Pacífico ecuatorial denominado El Niño-Oscilación do Sur (El Niño-Southern Oscillation, ENSO polas súas siglas en inglés), onde a fase de enfriamento recibe o nome de La Niña. Este fenómeno, nas súas manifestacións máis intensas, provoca estragos na zona intertropical e ecuatorial debido ás intensas choivas, afectando principalmente á rexión costeira do Pacífico de América do Sur.

Günther D. Roth defíneo como unha irrupción ocasional de augas superficiais cálidas, situadas no océano Pacífico xunto á costa dos territorios do Perú e Ecuador, debido a inestabilidades na presión atmosférica localizada entre as seccións Oriental e Occidental do océano Pacífico próximas á liña do Ecuador. Sendo este fenómeno o suposto causante de máis dunha anomalía climática. O seu papel no quentamento e enfriamento global é unha área de intensa investigación, aínda sen un consenso.

O nome de "El_Niño" débese á asociación deste fenómeno coa chamada corrente do Neno, anomalía xa coñecida polos pescadores do porto de Paita, no norte do Perú, quen observaron que as augas aumentaban a súa temperatura durante «a época das festas navideñas» (de aí a designación, referíndose ao “Neno Xesús”, relacionado co Nadal. ) e os cardumes ou bancos de peixes desaparecían da superficie oceánica, deducindo que dita anormalidade era debida a unha corrente de aire quente procedente do golfo de Guaiaquil (Ecuador).

Descubrimento do fenómeno

Os primeiros rexistros oficiais do fenómeno foron comunicados polo capitán peruano Camilo Carrillo en 1892, quen notou a existencia periódica dunha corrente mariña cálida nas costas do Perú, de augas normalmente moi frías, que se repite cada certo tempo e agora comprobouse que é erraticamente cíclica, repítese cada 3 a 8 anos con diferente intensidade.

Existen outros acontecementos interesantes relacionados cos anos máis intensos de El Niño. Entre 1789 e 1793, o historiador británico Richard Grove relata que varios observadores da época informaron de graves secas en Asia, Australia, México e o sur de África, polo que se sospeita que dito fenómeno puido ter causado a fame que precedeu á Revolución Francesa. Entre 1791 e 1793 en México baixou o nivel do lago de Pátzcuaro.

En 1888, o astrónomo Charles Todd, suxeriu que as secas na India e en Australia tendían a ocorrer ao mesmo tempo; Norman Lockyer notou o mesmo en 1904. Unha conexión entre El Niño coas inundacións de 1894 en Víctor Eguiguren Escudero (1852–1919) e de 1895 por Federico Alfonso Pezet (1859–1929). En 1924, Gilbert Walker (quen deu nome á circulación atmosférica Walker) acuñou o termo "Oscilación Sur". El e outros (incluíndo ao meteorólogo noruegués-estadounidense Jacob Bjerknes) acredítanse en teren identificado o fenómeno El Niño.

O meteorólogo Jacob Bjerknes postulou en 1969 que El Niño está normalmente relacionado coa Oscilación do Sur ou Meridional, xa que está presenta unha relación física entre a fase de alta presión anómala no Pacífico occidental, coa fase de quecemento pouco frecuente do Pacífico oriental, o que vai acompañado cun debilitamento dos ventos alisios do leste; polo que a baixa presión do Pacífico occidental vincúlase cun enfriamento do Pacífico oriental (fenómeno La Niña), co fortalecemento dos ventos do leste.

Os inicios do estudo de El Niño

O xefe do servizo meteorolóxico indio, o científico británico sir Gilbert Walker estivo encargado o ano 1920 na India, co fin de atopar un medio de prever o monzón asiático. Científico brillante, dedicouse á tarefa con determinación. Púxose en contacto con científicos suramericanos que o provían co resultado dos seus estudos sobre os efectos locais de El Niño. Estudando estes datos climáticos e atmosféricos e os que tiña á súa disposición, logrou establecer, en 1923, unha correlación temporal entre os inventarios barométricos ao oeste e ao leste do Pacífico sur. En efecto, deuse conta de que a presión aumentaba no oeste cando diminuía no leste (fenómeno El Niño), e inversamente. A consecuencia desta situación de equilibrio e de balanza, chamou este fenómeno Southern Oscillation (oscilación austral).

Orientando as súas investigacións cara á oscilación austral, sir Walker logrou determinar, en 1923, un índice ao que deu o seu nome. Este último tería como función medir a diferenza de presión entre o leste e o oeste do océano Pacífico. Cando o índice, e polo tanto a desviación, aumentaba, a presión era elevada no leste do Pacífico, e os alisioss eran máis fortes. Cando o índice era máis ben baixo, os alisios eran menos poderosos, achegando invernos máis ben suaves no Canadá e na América occidental. O efecto viña acompañado por secas en Australia, Indonesia, na India e certos sectores africanos.

Un dos seus colegas atacouno nunha revista científica, atopando «perfectamente ridícula a idea de que as condicións climáticas de rexións do globo tan distantes unha da outra puidesen estar ligadas entre elas». Sir Walker replicó dicindo que debía haber unha explicación máis precisa, pero que «esixiría de forma verosímil un coñecemento das estruturas do vento a niveis diferentes do chan». Isto implicaba nocións e medios de observación descoñecidos naquel tempo pero os métodos de investigación actuais confirmaron efectivamente a teoría do índice de presión Walker.

Técnicas de identificación existentes

A diferenza das medidas regulares e precisas de parámetros como as precipitacións, a temperatura do aire ou do mar, efectuadas moi precariamente desde 1930, para períodos máis antigos só se dispón de narracións ou descricións das consecuencias das anomalías climáticas referíndose, por exemplo, ás colleitas, ás condicións de navegación e a aparición de fenómenos meteorolóxicos non habituais como tronos, inundacións, desastres por temporais etc.

Para identificar fenómenos meteorolóxicos, en paleoclimas, disponse dos estudos xeolóxicos de capas de sedimentos, que poden datarse por estratigrafía (as capas máis antigas están por baixo), por datación con carbono-14, que indica o período no que se formaron os compoñentes orgánicos prisioneiros nos depósitos (pole etc.) ou polos restos arqueolóxicos que se mesturan.

Todas estas observacións deben ser verificadas, comparadas e contrastadas co maior número de información proveniente de diversas disciplinas. Toda incoherencia debe ser explicada. Por exemplo sábese que:

• O nivel dos océanos variou varias decenas de metros, provocando variacións do nivel base do mar e, polo tanto, na erosión preto das desembocaduras dos ríos.
• A forma dalgúns cordóns litorais fósiles indica a dirección das correntes e das ondas dominantes.
• As dunas fósiles corresponden a períodos áridos e indican cales eran os ventos dominantes.
• Os fósiles (diatomeas, foraminíferos), así como o crecemento dos arrecifes de corais, dan indicacións sobre a temperatura e a salinidade da auga de mar.
• O estudo das capas de xeos antigos e de glaciares tropicais, da composición isotópica do aire e a do pole que quedaron prisioneiros neles, permiten coñecer as condicións atmosféricas pasadas (temperatura do aire, importancia das precipitacións etc.)
• A dendroclimatoloxía (estudo dos aneis de crecemento das árbores) proporciona informacións sobre as precipitacións e as temperaturas do pasado.

Todo isto débese comparar con outros estudos utilizados por paleoclimatologos como o estudo do crecemento de arrecifes tropicais, ou as pegadas deixadas por unha forte explosión volcánica.

Erros e trampas a evitar

As técnicas de investigación son a miúdo indirectos ou subxectivas e só se dispón de consecuencias ou efectos indirectos do que se quere medir.

En principio, débese verificar e confirmar o que quixeron dicir os historiadores. Por exemplo, as destrucións ocasionadas por río Rímac (Perú) son ​​moito máis importantes nos dous primeiros séculos posteriores á colonización, con algúns barrios de Lima que estaban máis preto do río naquela época e noutros casos algunhas construcións que se atopan actualmente en zonas inundables. De feito, todas as inundacións ou fortes choivas non son necesariamente provocadas polo fenómeno El Niño.

A zona costeira do norte do Perú é a única parte do Perú na que as precipitacións moi fortes e as inundacións están ligadas indiscutiblemente a "El Niño". Tanto no sur do Perú como no Altiplano boliviano El Niño provocaría secas, mentres que La Niña correspondería a excesos pluviométricos, que xa non serían provocados por un aumento das temperaturas da superficie do océano, senón por influencias máis fortes dos sistemas frontais do sur (aire polar).

Ademais non se dispón de información directa sobre os mecanismos do clima durante os Mega-Niños. Só podemos constatar que os dous Niños Moi fortes de 1982-83 e 1997-98 tiveron comportamentos diferentes no sur. 1983 correspondeu a unha seca, mentres que no 97-98 as precipitacións foron superiores á media. Non se sabe como se comportará o próximo El Niño Moi Forte e menos aínda o próximo Mega El niño.

Os huaicos, aludes e aluvións

A maior parte das concas da vertente do Pacífico do Perú, encostadas aos Andes, pode ser golpeada por fenómenos catastróficos chamados huaicos. Estes huaicos poden corresponder a avenidas moi fortes, acompañadas de aluvións que provocan a miúdo danos considerables. Xeralmente, os vales escarpados nas partes altas ou medias son bloqueados por derrubes que ás veces poden reter un volume grande de auga. A ruptura destas presas é a miúdo moi rápida cun gran volume de auga e de sedimentos (rochas) escorréndose bruscamente con fortes velocidades no val.

Características

Durante un ano "normal", ou sexa, sen a existencia do fenómeno El Niño, os ventos alisios sopran na dirección oeste a través do océano Pacífico tropical, orixinando un exceso de auga no Pacífico occidental, de xeito que a superficie do mar é preto de 1/2 metro máis alta nas costas da Indonesia ca no Ecuador. Isto provoca a resurxencia de augas profundas, máis frías e cargadas de nutrientes na costa occidental da América do Sur, que alimentan o ecosistema mariño, promovendo inmensas poboacións de peixes: pesquería de anchoveta en Chile e o Perú xa foi a maior do mundo, cunha captura superior a 12 millóns de toneladas por ano. Estes peixes, á súa vez, tamén serven de sustento aos paxaros mariños abundantes, cuxas feces depositadas en terra, o guano, serven de materia prima para a industria de fertilizantes.

Cando acontece un El Niño, que ocorre irregularmente en intervalos de 2 a 7 anos, cunha media de 3-4 anos, os ventos sopran con menos forza en todo o centro do océano Pacífico, resultando nunha diminución da resurxencia de augas profundas e na acumulación de auga máis quente do normal na costa oeste da América do Sur e, consecuentemente, na diminución da produtividade primaria e das poboacións de peixe.

Outra consecuencia deste fenómeno é a alteración do clima en todo o Pacífico ecuatorial: as masas de ar quentes e húmidas acompañan a auga máis quente, provocando choivas excepcionais na costa oeste da América do Sur e secas na Indonesia e Australia. Pénsase que este fenómeno é acompañado pola deslocación de masas de ar a nivel global, provocando alteracións do clima en todo o mundo. Por exemplo, durante un ano con El Niño, o inverno é máis quente que a media nos estados centrais dos Estados Unidos, en canto que nos do sur hai máis choiva; por outro lado, os estados do noroeste do Pacífico (Oregón, Washington e Columbia Británica) teñen un inverno máis seco. Os veráns excepcionalmente quentes en Europa e as secas en África parecen estar igualmente relacionadas co aparecemento do El Niño.

La Niña é o fenómeno inverso, caracterizado por temperaturas anormalmente frías, tamén no fin do ano, na rexión ecuatorial do océano Pacífico, moitas veces (mais non sempre) seguindo a un El Niño. Tamén xa foi denominado como "El Viejo" (ou sexa, a antítese do "neno") ou aínda o "Anti-El Niño".

Desenvolvemento do fenómeno

Patrón normal do Pacífico. Ventos ecuatoriais apilan auga máis quente cara ao oeste. A auga fría vaise cara ás costas de Suramérica. (NOAA / PMEL / TAO).

Condicións de El Niño. A corrente de auga quente "vai cara á costa suramericana. A ausencia de movementos de auga fría incrementa o quecemento

O primeiro meteorólogo prestixioso en suxerir unha explicación razoable do fenómeno de El Niño foi Jacob Bjerknes, cando dirixiu unha oficina meteorolóxica para os prognósticos do tempo atmosférico anexa ao departamento de física da Universidade de California, Os Ánxeles (UCLA polas súas siglas en inglés). Bjerknes fundou o departamento de meteoroloxía en devandita universidade, agora transformado no departamento de Ciencias Atmosféricas e Oceánicas. Como profesor nesta universidade, foi o primeiro en relacionar as infrecuentes altas temperaturas da superficie oceánica con ventos débiles do leste e as intensas choivas que acompañan esta situación e un resumo destas ideas expresouno en forma precisa o Dr. Richard T. Barber cando sinalou que "The ocean is clearly driving the atmosphere." (O océano claramente dirixe á atmosfera), o cal equivale a dicir que o fluxo de enerxía na atmosfera procede principalmente (aínda que non exclusivamente, como resulta obvio) da hidrosfera (océanos e mares).

En 1969, Bjerknes ofreceu unha alternativa de comprensión do fenómeno coñecido como a Oscilación meridional de El Niño, ao suxerir que un quecemento infrecuente no Pacífico oriental podería debilitar a diferenza de temperatura (das augas) entre o leste e o oeste, desequilibrando os ventos alisios que son os ventos que empuxan as augas cálidas cara ao oeste. O resultado sería un incremento de augas cálidas cara ao leste, é dicir, cara ás costas intertropicais de América do Sur.

O episodio prodrómico iníciase na zona tropical do océano Pacífico, preto de Australia e Indonesia, e con el altérase a presión atmosférica en zonas moi distantes entre si, prodúcense cambios na dirección e na velocidade dos ventos e desprázanse as zonas de choiva na rexión tropical. En condicións normais, tamén chamadas "condicións neutrais", na costa de América do Sur, hai unha corrente de auga fría chamada Corrente de Humboldt chea de nutrientes que circula cara ao norte; os ventos alisios (que sopran de leste cara a oeste) acumulan unha gran cantidade de auga e calor na parte occidental deste océano, na zona de Australia e Indonesia. En consecuencia, o nivel superficial do mar é aproximadamente medio metro máis alto en Indonesia causando neles humidade e precipitacións. Nas costas do Perú e Ecuador, pola contra, o clima é moi seco e o nivel do mar máis baixo que o normal destas costas.

Durante El Niño os ventos alisios debilítanse ou deixan de soprar, a temperatura máxima mariña desprázase cara ao sistema de correntes chileno-peruano, que son relativamente frías, e a temperatura mariña máis fría desprázase cara ao sueste asiático. Isto provoca o aumento da presión atmosférica no sueste asiático e a diminución en América do Sur. Todo este cambio ocorre nun intervalo de seis meses (aproximadamente desde xuño a novembro) estes cambios son moi fortes e producen alteracións no clima.

Simultaneamente, a diferenza na temperatura superficial do mar chega a ser duns 8 °C entre ambas zonas do Pacífico. As temperaturas "frías" preséntanse en América do Sur porque soben as augas profundas e producen unha auga rica en nutrientes que mantén a ecosistema mariño. Durante o fenómeno de "La Niña" as zonas relativamente húmidas e chuviosas localízanse en Asia Suroriental, mentres que en América do Sur son relativamente secas.

A configuración das costas suramericanas é crucial para explicar a meteoroloxía e climatoloxía tan diferente entre as costas orientais do Atlántico e as occidentais fronte ao océano Pacífico: mentres que no Atlántico a maior parte da corrente ecuatorial desprázase cara ao noroeste por mor das costas brasileiras que ocasionan a mencionada desviación ao norte do cabo de San Roque, no Pacífico non sucede o mesmo (polo menos, non no mesmo grado) porque a corrente ecuatorial no mencionado océano orixinase nas costas de Ecuador nun punto onde se forma un dobre golfo ao norte e ao sur da liña ecuatorial. Pero o estudo das mareas é moito máis complexo do que en xeral se cre e deben analizarse acotío e moi detidamente as liñas e os puntos anfidromicos das mareas.

Os efectos

Efecto das mareas nas concas oceánicas, mostrando as liñas cotidales en cor branca, onde as mareas se prodúcen á mesma hora (as liñas difiren nunha hora do reloxo) e os puntos anfidròmicos (pequenos círculos brancos en zonas azuis), onde o nivel das mareas varía moi pouco ao longo do tempo. Pode verse que as mareas teñen un gran desenvolvemento no oeste do istmo de Panamá, no océano Pacífico, mentres que nas costas peruanas, a diferenza no efecto das mareas sobre o nivel do mar é relativamente escaso e isto xera unha especie de "desbordamento" das augas do hemisferio norte ao hemisferio sur, xunto á costa occidental suramericana.

En América do Sur

As consecuencias que este fenómeno climático leva a algunhas rexións de América do Sur son:

• Choivas intensas.
• Diminución da intensidade da corrente de Humboldt.
• Perdas pesqueiras en certas especies e incremento noutros.
• Intensa formación de nube s xerados na zona de converxencia intertropical.
• Períodos moi húmidos.
• Baixa presión atmosférica.

Na Asia suroriental

En determinadas rexións da Asia suroriental provoca:

• Choivas escasas.
• Arrefriado do océano.
• Baixa formación de nubes.
• Períodos moi secos.
• Alta presión atmosférica.
• Escaseza de alimentos mariños
• Cultivos arruinados
• Falta de auga nos ríos

No mundo

Consecuencias globais:

• Cambio de circulación atmosférica.
• Cambio da temperatura oceánica.
• Perda económica en actividades primarias.
• Perda de fogares.
• A finais de 2006 no cantábrico oriental houbo escasas precipitacións provocando secas.

OSEN (Oscilación Sur-El Niño)

Oscilación Sur El Niño.

A Oscilación Sur é a flutuación interanual da presión atmosférica ao nivel do mar no océano Pacífico, debida a variacións na circulación atmosférica. Normalmente, os ventos alisios sopran para suroeste (no hemisferio sur), levando a auga da superficie do mar aquecida na rexión do ecuador para a costa da Indonesia e Australia e, con ela, masas de ar tamén aquecidas. No entanto, a forza dos ventos varía dun ano para outro, provocando diferenzas na temperatura e pluviosidade dos varios continentes á beira daquel océano.

Aparentemente, estas variacións tamén se rexistran nos restantes océanos, mais ficaron máis coñecidas polas anomalías coñecidas polo nome “El Niño”, que foron descubertas no océano Pacífico. Por esa razón, as anomalías pasaron a ser estudadas en termos de prever a ocorrencia daquel evento e moitas veces úsase a expresión OSEN (Oscilación Sur-El Niño ou ENSO, da expresión en inglés) como sinónimo do El Niño ou da Oscilación Sur e aplícase a anomalías do clima e da circulación mariña en calquera océano – os fenómenos OSEN do océano Atlántico ocorren 12-18 meses despois de ocorreren no Pacífico.

A Oscilación Sur é acompañada a través do Índice de Oscilación Sur (IOS ou SOI, en inglés), que é a diferenza normalizada entre a presión atmosférica medida no Tahití (na Polinesia Francesa) e en Darwin, na Australia. Un valor alto do IOS (grande diferenza de presións) significa ventos máis fortes que a media e normalmente está asociado a unha situación de “La Niña”, ou sexa, auga con temperatura superficial máis fría que a media na costa occidental da América do Sur, e viceversa.

Unha vez que estes fenómenos teñen unha grande influencia no clima, provocando secas ou cheas e, polo tanto, afectando a agricultura e, en xeral, a economía dos países, o estudo da Oscilación Sur e das súas anomalias ou OSEN, ten unha grande importancia, non só para a economía mundial, mais tamén para a comprensión dos fenómenos climáticos.

El Niño e as guerras climáticas

Segundo a Instituto para a Terra da Universidade de Columbia o fenómeno climático El Niño sería o causante de numerosos conflitos xurdidos tras a segunda guerra mundial. Segundo os investigadores do Instituto para a Terra os episodios máis duros de El Niño precederían o 30% das guerras civís nun centenar de países. O risco dun conflito dobraríase respecto aos períodos de La Niña . Globalmente a aparición de excesivas temperaturas e grandes secas estarían relacionadas co 21% dos 234 conflitos que o Instituto para a Terra analizou desde 1950 a 2004.

Véxase tamén

Outros artigos

• La Niña
• Corrente do Golfo

Ligazóns externas

• NOAA El Niño