Edukira joan

Nepalgo historia

Wikipedia, Entziklopedia askea

Nepalgo historia Indiako azpi-kontinenterik zabalenaren historiarekin eta inguruko eskualdeekin lotuta dago, hegoaldeko Asia eta ekialdeko Asia barne.[1] Nepalen hainbat etnia, kultura, zein erlijio daude. Eta hizkuntza mintzatuena nepalia izan arren, badira beste hizkuntza etniko batzuk ere.[2]

Nepal Handiaren mapa, Francis Hamilton M. D.-k 1819an argitaratutako liburuan: "Nepaleko Erresumako kontu bat eta Gorkha-ko Etxeak eremu horri erantsitako lurraldeak".

Nepalgo Erresuma 1768an sortu zen, eta Nepaleko lurralde modernoa osatuko zituen lurralde osoa batzeko kanpaina hasi zuen. Antzinako lurralde batzuk galdu egin ziren, erreinuak Sino-Nepaleko Gerran parte hartu zuelako, garaipenekin zein galerekin amaitu zuen, azkenean 1792 eta 1865 bitartean Txinako Qing dinastiaren omenezko estatu izatea onartuz. Bestalde, Anglo-Nepaleko Gerra britainiar garaipenean amaitu zenez, nepaldar lurralde batzuk galdu zituen. Batzar eratzailea aukeratzeko bozketa historiko batean, Nepalgo parlamentuak monarkia deuseztatzea bozkatu zuen 2006ko ekainean. Ondorioz, 2008ko maiatzaren 28an errepublika federal bilakatu zen, formalki “Nepaleko Errepublika Demokratiko Federala” hartuz, 200 urteko Shah erregealdiari amaiera emanez.[3]

Toponimia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tastungen aurkitutako Licchavi garaiko inskripzio batean, bertako jendeari 'Nepali' bezala deitzen zaie. Adituek uste dute antzinako garaian Nepaleko biztanle batzuei edo guztiei "Nepali" deitzen zitzaizkiela ziurrenik, eta horrek esan nahi du "Nepal" hitza lurra zein bere biztanleria izendatzeko erabiltzen zela. Nepaldar hauek egungo Newarren arbasotzat hartzen dira. Beraz, 'Nepal' eta 'Newar' izenak termino beraren aldakuntzak dira. Erdi Aroko testuetan aurkitzen diren beste aldaera batzuk 'Nepar' eta 'Newal' dira.

Nepal hitzaren eratorpena beste teoria batzuen gaia ere bada:

  • Nepalaya sanskritoko hitzak "mendien magalean" edo "oinetan bizilekua" esan nahi du; eta Nepal hortik erator daiteke.
  • Tibetar Niyampal hitzak "lur santua" esan nahi du, eta Nepal hortik erator daiteke.[4]
  • Nepal iparraldeko biztanle batzuk Tibetetik ailegatu ziren, eta bertan ardiak artatzen eta artilea ekoizten zuten. Tibeteraz, ne-k "artilea" esan nahi du eta pal-ek "etxea". Horrela, Nepal "artilezko etxea" da izango litzateke.
  • Mitologia hinduaren arabera, Nepali antzinako Ne Muni edo Nemi jakintsu hinduarengandik datorkio izena
  • Legenda budista baten arabera, Manjushri jainkoak Nagadahako ura drainatu zuen (Katmandu bailara bete zuen laku mitikoa). Harana bizigarri bihurtu zen, eta Bhuktaman abeltzainak gobernatu zuen, "Ne" izeneko jakintsu baten aholkuarekin. Pasahitza "babeslea" edo "zaintzalea" izanik, Nepalek lekua zaindu zuen jakintsuaren izena hartu zuen.[5][6]

Antzinako historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tenplu laosiano bateko pintura honek Gautama Budaren (K.a. 563) jaiotza inguratzen duen legenda bat irudikatzen du.

Historiaurrea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleolito, mesolito eta neolito jatorriko historiaurreko aztarnategiak aurkitu dira Dang barrutiko Siwalik muinoetan. Nepal modernoko eta inguruko eremuetako lehen biztanleak Indus Haraneko zibilizazioko pertsonak zirela uste da. Baliteke dravidiar herria, Brontze Aroaren hasiera baino lehenagokoa den (K.a. 3300 inguruan) eremu horretan bizi izana mugaz gainditik tibeto-birmaniarrak eta indo-ariarrak bezalako etnia batzuk iritsi aurretik.[7]

Tharus-ak, hegoaldeko eskualdeetan indiarrekin asko nahasten ziren tibeto-birmaniarrak, Nepalgo Cental Terai eskualdean jaiotakoak dira.[8] Nepalgo dokumentatutako lehen tribuak Kirat-ak dira, duela 4.000 eta 4.500 urte gutxi gorabehera Tibetetik Nepalera iritsi eta Katmandu haranera eta Nepalgo hegoaldera joan zirenak. Geroago, Indiako Licchavais inbaditzaileek beste leku batzuetara bidali zituzten, bereziki gaur egungo Nepalgo hegoaldera.[9] Indo-ariar jatorriko beste talde etniko batzuk ondoren Nepalgo hegoaldera migratu zuten, Indiako iparraldeko Indo-Gangesaren haranetik.[10][11]

Kondairak eta antzinako garaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nepalgo historia goiztiarrari buruz oso gutxi ezagutzen den arren, kondairak eta erreferentzia dokumentatuak K.a. 30. mendera arte daude. Era berean, ashram Valmiki bezalako leku historikoek adierazten dute Sanatana (zaharra) kultura hindua zegoela Nepalen garai hartan.[12]

Kontakizun mitikoen arabera, Nepalgo lehen agintariak Gopālavaṃśi (Gopal Bansa) edo "behien dinastia" izan ziren, bost mende inguru gobernatuz. Mahiṣapālavaṃśa edo "bufalo-artzainen dinastiak" jarraitu omen zuen, Bhul Singh izeneko yadav batek ezarrita.[13]

Kirat dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sinja bailara, Khasen eta nepali hizkuntzaren sorlekua, Khas Malla inperioaren bihotzean zegoen.

Kirat dinastiak Nepalen erreinatzen zuela Licchavi dinastiaren aurretik eta Mahispal dinastiaren ondoren (Ahir) hainbat eskuizkributan adierazten da. Sun Koshi eta Tama Koshi ibaien arteko eremua bere jaioterritzat hartuta, Kirati erregeen zerrenda Gopal genealogian ere ematen da.[14] Avir Bhuwansingh dinastiaren azken erregea bataila batean garaitu ondoren, Kirati Yalung erregeak bere kontrolpean hartu zuen haranaren erregimena.[15][16]

Licchavi dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lichhavi dinastiako erregeek (jatorriz Vaishalikoak, gaur eguneko Indian) gaur eguneko Nepalgo Katmandu bailara gobernatu zuten, Kiratsen ondoren. Zenbait genealogiatan aipatzen da "Suryavansi Kshetriyak erregimen berri bat ezarri zuela Kiratsak garaituz".[16]

Erdi Aroko historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Thakuri dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Thakuri dinastia Rajput etniakoa zen. Aramudiren ondoren, Kashmirian kronikan aipatzen den bezala, Thakuri errege askok XII. mendearen erdialdera arte herrialdeko eremu batzuetan gobernatu zuten. Esaten da Raghava Devak dinastia gobernatzaile bat sortu zuela 879, Lichhaviren erregimena amaitu zenean. Gertaera garrantzitsu hori ospatzeko, Raghava Devak "Nepaleko Aroa" hasi zuen 879. urtean.[17]

Patan Durbar plaza, Katmandu ibarreko jauregiko hiru plazetako bat, Mallek eraiki zuten XVII. mendean. Durbarko plazak Nepalgo arte eta arkitekturan milurteko bat baino gehiagoko garapenaren gailurra dira.

Malla dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mallen lehen erregetza Ari Mallarekin hasi zen XII. mendean. Hurrengo bi mendeetan, erresuma zabal hedatu zen, Indiako azpi-kontinentearen zati handi batean eta mendebaldeko Tibeten, printzerri txiki batzuetan desintegratu baino lehen, geroago Baise Rajya izenez ezagutu zirenak.[18]

Jayasthiti Mallarekin hasi zen Katmandu bailarako Malla dinastia geroago, XVIII. mendearen amaieran erregetza hartu zuela. Malla dinastia Nepalgo historiako aginte-dinastiarik luzeena izan zen, XII. mendetik XVIII. mendera arte (600 urte inguru). Haraneko garai hau nabarmena da hainbat erreforma sozial eta ekonomikoengatik, hala nola bailarako jendearen "sanskritizazioa"gatik, lurrak neurtzeko eta banatzeko metodo berriak, etab.[19] Garai honetan, arte eta arkitektura forma berriak sartu ziren. UNESCOren Gizateriaren Ondareetan ageri diren Katmandu haraneko monumentuak Mallaren agintean eraiki ziren.[18]

Simroun dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Simroun, edo Simroon, Karnat zein Dev deitutako dinastia 1097ko erreinu baten ezarpenarekin sortu zen, eta gaur egungo Simroungarh barrutian du egoitza. Tirhoot edo Mithila deitzen diren eremuak kontrolatu zituen erresumak, Nepalen eta Bihar Indian. Simroungarheko agintariak honako hauek izan ziren:[20]

  • Nanya Dev,1097tik 1147ra
  • Ganga Dev, 1147tik 1187ra
  • Narsingh Dev, 1187tik 1227ra
  • Ramsingh Dev, 1227tik-1285ra
  • Shaktisingh Dev, 1285tik 1295ra
  • Harisingh Dev, 1295tik 1324ra.

1324. urtean, Ghiyasuddin Tughlaqek Simroungarh erasotu eta gotorlekua eraitsi zuen. Oraindik ere hondakinak sakabanatuta daude Simroungarh eskualde osoan. Harisingh Dev erregeak iparralderantz ihes egin zuen, non bere semea, Jagatsingh Dev, Bhaktapurreko Nayak Devi printzesa alargunarekin ezkondu zen.[21]

Prithvi Narayan Shah.

Shah dinastia, Nepalgo bateratzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prithvi Narayan Shah (1768–1775) Dravya Shahen (1559–1570) bederatzigarren belaunaldia izan zen, Gorkhako etxe gobernatzailearen sortzailea. Prithvi Narayan Shah erregea oso jakitun zen ibarreko erreinuen egoera politikoaz, baita Baise eta Chaubise printzerritakoaz ere.[22] Hark aurreikusten zuen printzerri txikiak batu egin behar zirela, etorkizunean bizirik irauteko ezinbesteko baldintza bezala, eta horren arabera jarri zen lanean.[23]

Prithvi Narayan Shah erregeak arrakasta izan zuen hainbat talde erlijioso-etniko arau baten pean biltzeko. Benetako nazionalista zen bere ikuspegian, eta britainiarrei begira ate itxiko politika hartzearen aldekoa zen. Bere ikuspegi sozial eta ekonomikoak ez ezik, herrialdearen ibilbide sozioekonomikoa gidatu zuen denbora luzez, bere irudien erabilerak, Nepaleko testuinguru geopolitikoan 'bi harrien arteko ñame bat', herrialdearen kanpo-politikaren jarraibide nagusia osatu zuen hurrengo mendeetarako.[24]

Historia modernoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nepalgo erresuma

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdi Aroko erresumen arteko lehian hamarkada batzuk igaro ondoren, Nepal modernoa XVIII. mendearen azken erdian bateratu zen, Prithvi Narayan Shah, Gorkhaako printzerri txikiko gobernariak, hainbat estatu altu independenteko herrialde bateratua eratu zuenean. Prithvi Narayan Shah hil ondoren, Shah dinastia erresuma Indiako azpi-kontinentearen zati handi baten zabaltzen hasi zen. 1788 eta 1791 bitartean, Sino Nepaldarren gerran Nepalek Tibet inbaditu eta Shigatseko Tashilhunpo monasterioa lapurtu zuen. Kezkatuta, Qing dinastia txinatarreko Qianlong enperadoreak Fuk'anggan Tibeteko kanpainaren buru izendatu zuen, eta honek itun bat sinatu zuen bere tropak babesteko.[25]

1800. urtearen ondoren, Prithvi Narayan Shah-ren oinordekoek ezin izan zuten Nepalen gaineko kontrol politiko irmorik mantendu. Barne nahasmendu garai bat etorri zen. Nepalen eta Britainiar Ekialdeko Indietako Konpainiaren arteko lehiak, Nepal eta Britainia Handiko Indiaren mugan zeuden printze estatuen inguruan, azkenean, Anglo-Nepaleko Gerra ekarri zuen (1814–16). Eta bertan, Nepalek galera handiak izan zituen britainiar-indiarren aurka, arma eta munizio faltagatik.[26]

Rana dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jung Bahadur Rana izan zen dinastia honetako lehen agintaria. Ranaren agintariak "Shree Teen" eta "Maharaja" izendatu zituzten, eta Shah erregeak berriz, "Shree Panch" eta "Maharajadhiraja". Jung Bahadurrek legeak kodetu ondoren, estatuaren burokrazia modernizatu zuen. 1846ko estatu-kolpean, Jung Bahadurren eta Ranodip Singhen ilobek Ranodip Singh eta Jung Bahadurren seme-alabak hil zituzten, Jung Bahadur izena hartu eta Nepal osoa kontrolatzea lortu zuten. Nine Ranak lehen ministroaren bulegoa hartu zuen, eta denak auto-aldarrikatu ziren Lamjung eta Kasken Maharaja bezala.[27]

Kunde Ospitalea Himalaiako eskualde urrunean

Rana erregimenak, estuki zentralizatutako autokrazia zenak, Nepal kanpoko eraginetatik isolatzeko politika egin zuen. Politika honek Nepali bere independentzia mantentzen lagundu zion Britainia Handiko kolonialaren garaian, baina herrialdearen garapen ekonomikoa eta modernizazioa oztopatu zituen. Ranak britainiarren aldekoak izan ziren irmoki, eta britainiarrei lagundu zieten 1857ko Indiako Matxinadan eta geroago bi Mundu Gerratan. Aldi berean, Txinaren aldarrikapenak gorabehera, britainiarrek Nepalgo independentziaren alde egin zuten XX. Mendearen hasieran. 1923ko abenduan, Britainia Handiak eta Nepalek "betiko bake eta adiskidetasun ituna" sinatu zuten, 1816ko Sugauli Ituna ordezkatuz eta Katmanduko bizilagun britainiarrak mandatari bihurtuz.[28] Esklabotza 1924an abolitu zen Nepalen, Chandra Shamsher Jang Bahadur Ranaren gobernu-burupean.

Alemaniaren Poloniako inbasioaren ostean, Nepalgo Erresumak gerra deklaratu zion Alemaniari 1939ko irailaren 4an. Eta behin Japonia gatazkan sartuta, Nepalgo Armadako hamasei batailoik borrokatu zuten Birmaniako frontean. Laguntza militarraz gain, Nepalek armak, ekipoak eta ehunka mila kilo te, azukre eta egurra bezalako lehengaiekin lagundu zituen aliatuak.[29]

1951ko iraultza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1951ko iraultza Rana familiaren gobernuaren aurka, Asiako hegoaldeko zenbait ikastetxetan ikasi zuten pertsona batzuen artean gorrotoa sortzen hasi zenean. Eta baita Rana dinastia barruan ere, horietako asko hierarkia agintariaren barruan baztertuta sentitzen zirelako. Horietako askok aktiboki parte hartu zuten Indiako independentziaren aldeko borrokan, eta Rana dinastiaren okupazio autokratikotik askatu nahi zuten.[30]

Praja Parishad eta Nepalgo Kongresua bezalako alderdi politikoak erbestean eratu zituzten jada liderrak, hala nola BP Koirala, Ganesh Man Singh, Subarna Sumsher Rana, Krishna Prasad Bhattarai, Girija Prasad Koirala, eta armadan zeuden beste nepaldar abertzale asko. Nepalgo herri mugimendu politikoa Rana erregimen autokratikoa kanporatzeko, Nepalgo Kongresuak Askapen Armada osatu zuen. Rana dinastiaren eskutik hildako martiri nabarmenen artean, Praja Parisad-eko kideak ziren Dharma Bhakta Mathema, Shukraraj Shastri, Gangalal Shrestha eta Dasharath Chand zeuden. Tribhuvan erregeak, Prithvi Narayan Shah-en ondorengo zuzenak, bere "jauregiko kartzelatik" ihesi joanda, 1950ean Indiara alde egin zuenean, Rana administrazioaren aurkako matxinada armatua piztu zuen.[31]

Azkenean Shah familia boterera itzultzean, Rana dinastiakoa ez zen pertsona bat lehen ministro izendatzean amaitu zen, "Delhiko Konpromisoa" izeneko hiru alderdiko akordio baten ondoren. Arau ia-konstituzionalaren aldi bat jarraitu zen, eta monarkak, alderdi politiko berrietako buruzagiek lagunduta, herrialdea gobernatu zuen.[32]

Parlamentua.

Panchayat sistema

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen hauteskunde demokratikoak 1959an egin ziren, eta B. P. Koirala lehen ministro hautatu zuten. Baina demokrazia parlamentarioak porrot egin zuela deklaratuz, Mahendra erregeak 18 hilabete geroago estatu kolpe bat jo zuen. Koiralako gobernu hautetsia gaitzetsi zuen, eta "alderdirik gabeko" sistema batek Nepal gobernatuko zuela aldarrikatu zuen. Eta 1960ko abenduan beste konstituzio bat iragarri zuen. Ondoren, lehen ministro hautatua, parlamentuko kideak eta ehunka ekintzaile demokratiko atxilotu zituzten.[30]

Mahendra erregea, 27 urteko seme Birendrak ordezkatu zuen 1972an. 1979an ikasleen manifestazioen eta erregimenaren aurkako jardueren artean, Birendra erregeak erreferendum nazionala eskatu zuen Nepalgo gobernuaren izaera erabakitzeko: edo Panchayat sistemaren jarraipena mantendu erreforma demokratikoekin batera, edo alderdi anitzeko sistema ezarri. Erreferenduma 1980ko maiatzean egin zen, eta Panchayat sistemak garaipen estua lortu zuen. Erregeak agindutako erreformak burutu zituen, Rastriya Panchayat lehen ministroa hautatuz.[33]

Alderdi anitzeko demokrazia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Landa-eremuetako biztanleek beren interesak hobeto ordezkatuta egotea espero zuten, 1990ean demokrazia parlamentarioa onartu ondoren. Nepalgo Kongresuak, Ezkerreko Fronte Batuaren laguntzarekin, mugimendu erabakigarri bat sustatzea erabaki zuen, Jana Andolan izenekoa, eta monarkia behartu zuen konstituzio-erreformak onartzera eta alderdi anitzeko parlamentu bat ezartzera. 1991ko maiatzean, Nepalek lehen hauteskunde parlamentarioak egin zituen ia 50 urtean. Nepalgo Kongresuak 205 eserlekuetatik 110 irabazi zituen, eta 32 urtean hautatutako lehen gobernua osatu zuen.[34]

1992an, krisi ekonomiko eta kaos egoeran, Kongresuko gobernu berriaren politika aldaketak ezartzearen ondorioz, ezker erradikalak bere asaldura politikoa areagotu zuen. Apirilaren 6rako greba orokorra deitu zuten hainbat taldek, Herri Asaldura Batzorde Mistoa osatuz. Greba bezperan istilu bortitzak izan ziren. Agindutako lur-erreformak ez zirelako gauzatu, barruti batzuetan jendea antolatzen hasi zen beren lur-erreforma garatzeko eta jabeen aurrean botere pixka bat lortzeko. Hala ere, mugimendu hori Nepalgo gobernuak erreprimitu zuen, "Romeo operazioan" eta "Kilo Sera II operazioan" borrokan izandako aktibista nagusiak erailda. Ondorioz, errepresio horren eraginez asko erradikalizatu egin ziren.[35]

Maoistak kontrolatutako haran bateko familia, 2005ean.

Nepalgo Gerra Zibila

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1997ko martxoan, Nepalgo Alderdi Komunistak (maoista) monarkia parlamentarioaren ordez errepublika demokratiko herrikoi berri bat jartzeko ahaleginari ekin zion, Nepalgo Gerra Zibila ekarri zuen estrategia iraultzaile maoista baten bidez. Baburam Bhattarai doktorea eta Pushpa Kamal Dahal buru zituela, Nepalgo bost barrutitan hasi zen matxinada: Rolpa, Rukum, Jajarkot, Gorkha eta Sindhulin. Nepalgo Alderdi Komunistak.[36]

2001eko ekainean, Dipendra printzeak tiroketa baten ondorioz, errege familiako 9 kide erail zituen, Birendra erregea eta Aishwarya erregina barne, bere burua tirokatu baino lehen. Bizirik irauteko, aldi baterako errege bihurtu zen zauriengatik hil baino lehen, eta ondoren Gyanendra printzeak (Birendra erregearen anaia) tronua oinordetzan hartu zuen, tradizioaren arabera. Bien bitartean, matxinada areagotu egin zen, eta 2002ko urrian erregeak behin-behinean kendu zuen gobernua eta erabateko kontrola hartu zuen. Aste bete geroago beste gobernu bat izendatu zuen, baina herrialdea oso ezegonkorra zen oraindik, eta 2004ko abuztuan Katmanduko haranaren setioaren aurrean, monarkiaren aldeko herri-laguntza ia erabat gutxitu zen. 2005eko otsailaren 1ean, Gyanendra erregeak gobernua kargutik kendu eta botere betearazle osoa hartu zuen, iraultza indargabetzeko larrialdi egoera ezarriz. Politikariak etxean atxilotuak izan ziren, telefono eta interneteko lineak moztu zituzten, eta prentsa askatasuna gogor murriztu zuten.

Erregearen erregimen berriak gutxi aurreratu zuen matxinatuak zapaltzeko adierazitako helburuan. 2006ko otsaileko udal hauteskundeak «demokraziaren aldeko atzerapausotzat» jo zituen Europar Batasunak, alderdi nagusiek hauteskundeei boikota egin ondoren, hautagai batzuk armadak karguetara aurkeztera behartu zituelako.[37] 2006ko apirilean Katmanduko grebak eta kaleko protestek erregea parlamentua berrezartzera behartu zuten. Zazpi alderdiko koalizio batek gobernuaren kontrola berreskuratu zuen, eta erregeari botere gehienak kendu zizkion. 2007ko abenduaren 24an, zazpi alderdik, maoista ohiak eta gobernuko alderdiak barne, monarkia deuseztatzea eta Nepal errepublika federal deklaratzea adostu zuten. 2008ko apirilaren 10ean egindako hauteskundeetan, maoistek gehiengo soila lortu zuten, proposatutako 'Nepalgo Errepublika' gobernatzeko aukerarekin.[38]

Errepublika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2008ko maiatzean, Batzar Konstituziogile hautatu berriak Nepal Errepublika Demokratiko Federala deklaratu zuen, 240 urteko monarkia indargabetuz.[39] Monarkia kentzeko proposamena gehiengo handi batek onartu zuen: batzarrean zeuden 564 kideetatik 560k mozioaren alde bozkatu zuten eta soilik 4k aurka. 2008ko ekainean, Gyanendra erregeordeak jauregia utzi zuen.[40]

2019ko urriaren 21ean, Japoniako Abe Lehen ministroak aldebiko elkarrizketak izan zituen Nepalgo Bidhya Devi Bhandariko presidentearekin Guest House Akasaka Palacen.

Nepalgo Kongresuko Ram Baran Yadav Nepalgo Errepublika Federal Demokratikoko lehen presidentea izan zen 2008ko uztailaren 23an. Era berean, Asanblea Konstituziogileak Nepalgo Alderdi Komunista Batuko Pushpa Kamal Dahal maoista aukeratu zuen lehen lehendakari. Errepublikako ministroa 2008ko abuztuaren 15ean, Nepalgo Kongresuko Sher Bahadur Deubaren alde egin zuen.[41]

Epea baino lehen konstituzio bat zirriborratzea huts egin ondoren, lehendik zegoen Asanblada Konstituziogilea desegin zuen gobernuak 2012ko maiatzaren 28an, eta behin-behineko gobernu berria eratu zen Nepalgo Justizia Nagusiaren, Khil Raj Regmi, lehen ministroaren menpe. 2013ko azaroko Asanblada Konstituziogilearen hauteskundeetan, Nepalgo Kongresuak eskuratu zuen botoen zatirik handiena, baina ez zuen gehiengorik lortu. CPNk (UML) eta Nepalgo Kongresuak adostasuneko gobernua osatzeko negoziatu zuten, eta Nepalgo Kongresuko Sushil Koirala hautatu zuten lehen ministro. Nepaleko Konstituzioa 2015eko irailaren 20an onartu zen azkenean.[41]

Madhesi eta Tharu bezalako talde etniko gutxituek gogor protestatu zuten 2015eko irailaren 20an, indarrean sartu zen konstituzioaren aurka. Adierazi zuten euren kezkak ez zirela erantzun, eta talde etnikoentzako babes esplizitu gutxi zeudela dokumentuan. Gutxienez 56 zibil eta 11 polizia hil ziren konstituzioaren inguruko liskarretan. Madhesiren protestei erantzunez, Indiak ezinbesteko hornidurak eten zion Nepali, muga eremuetako segurtasun eza eta indarkeria aipatuz. KP Sharma Oli Nepalgo lehen ministroak publikoki salatu zuen Indiaren blokeoa, ekintza hori gerra baino okerragotzat joz. Indiak ukatu egin zuen blokeoa ezarri izana, baina petrolioa ez ezik, sendagaiak eta lurrikarak arintzeko materiala ere ukatu zituen. Orduko Nazio Batuen Erakundeko idazkari nagusiak, Ban Ki-moon-ek, Nepali petrolioa eta sendagaiak ukatzeak giza eskubideen urraketa bat izan zela salatu zuen, krisi humanitarioa gehituz.[42]

2017tik gaurdaino

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sher Bahadur Deuba Nepago Kongresuko burua, Sher Bahadur Deuba, 2017ko ekainean Nepalgo lehen ministro izendatu zuten, CPNko (Zentro Maoista) lehendakari, Pushpa Kamal Dahal ordezkatuz. Deuba lehen ministroa izan zen 1995 eta 1997 bitartean, 2001 eta 2002 bitartean, eta 2004 eta 2005 bitartean. 2017. urteko azaroan, Nepalek lehen hauteskunde orokorra izan zuen gerra zibila amaitu eta monarkia abolitu zenetik.[43]

Alternatiba nagusiak Nepalí Kongresuko Alderdi zentralista eta antzinako maoista matxinatuen aliantza eta UML alderdi komunista izan ziren. Komunisten arteko aliantzak hauteskundeak irabazi zituen, eta UMLko  Khadga Prasad Sharma Oliren buruzagiak 2018ko otsailean zin egin zuen lehen ministro izango zela. Aurretik lehen ministro izana zen 2015etik 2016 arte. 2021eko uztailean, Sher Bahadur Deubak ordezkatu zuen Oli lehen ministro bezala, krisi konstituzional baten ondoren.[44]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Dyson, Tim. (2018). A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day. Oxford University Press ISBN 978-0-19-882905-8..
  2. ↑ (Ingelesez) "Nepal". Google Books, 609-610 or..
  3. ↑ (Ingelesez) Fisher, Michael H. (2018). An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century. Cambridge University Press, 23 or. ISBN 978-1-107-11162-2..
  4. ↑ (Ingelesez) Bhattarai, Krishna P. (2008). Nepal. New York: Chelsea House, 12 or. ISBN 9781438105239..
  5. ↑ (Ingelesez) Shaha, Rishikesk. (1992). Ancient and medieval nepal.. Kathmandu: Ratna Pustak Bhandar, 6–7 or. ISBN 9788185425696..
  6. ↑ (Ingelesez) Shrestha, Nanda R. (2002). Nepal and Bangladesh. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, 22 or. ISBN 9781576072851..
  7. ↑ (Ingelesez) Krishna P. Bhattarai. (2009). Nepal. Infobase publishing. ISBN 9781438105239..
  8. ↑ (Ingelesez) Brega, A; Gardella, R; Semino, O; Morpurgo, G; Astaldi Ricotti, G B; Wallace, D C; Santachiara Benerecetti, A S. (1986). "Genetic studies on the Tharu population of Nepal: restriction endonuclease polymorphisms of mitochondrial DNA". American Journal of Human Genetics. 39 (4), 502–512 or. ISBN ISSN 0002-9297. PMC 1683983. PMID 2876631...
  9. ↑ (Ingelesez) Hodgson, Brian Houghton. (1880). Miscellaneous essays relating to Indian subjects.. Robarts - University of Toronto. London, Trübner..
  10. ↑ (Ingelesez) Sarkar, Jayanta; Ghosh, G. C. (2003). Populations of the SAARC Countries: Bio-cultural Perspectives. Sterling Publishers Pvt. Ltd ISBN 9788120725621..
  11. ↑ (Ingelesez) Social Inclusion of Ethnic Communities in Contemporary Nepal. KW Publishers Pvt Ltd, 199- or. ISBN 978-93-85714-70-2..
  12. ↑ (Ingelesez) Shaha, Rishikesh.. (1992). Ancient and Medieval Nepal. Manohar Publications, New Delhi, 7 or. ISBN 81-85425-69-8..
  13. ↑ (Ingelesez) Shaha, Rishikesh. (1992). Ancient and Medieval Nepal. Manohar Publications, New Delhi, 7 or. ISBN 81-85425-69-8..
  14. ↑ (Ingelesez) Singh, G. P.. (2008). Researches Into the History and Civilization of the Kirātas. Gyan Publishing House ISBN 978-81-212-0281-7..
  15. ↑ (Ingelesez) Ḍhakāla, Bāburāma (2005).. (2005). Empire of Corruption. Babu Ram Dhakal ISBN 978-99946-33-91-3..
  16. ↑ a b (Ingelesez) "The Lichhavi and Kirat kings of Nepal". telegraphnepal.com.
  17. ↑ (Ingelesez) Rose, Leo E.; Scholz, John T. (1980). Nepal: profile of a Himalayan kingdom. Westview Press, 11 or. ISBN 978-0-89158-651-7..
  18. ↑ a b (Ingelesez) Landon, Perceval. (1928). Nepal, Vol. 1. Public Resource. Constable & Co. (Edinburgh) ISBN 8-120-60724-4 – via Internet Archive..
  19. ↑ (Ingelesez) Kayastha, Chhatra Bahadur. (2003). Nepal Sanskriti: Samanyajnan. Nepal Sanskriti ISBN 99933-34-84-7..
  20. ↑ (Ingelesez) Chaudhary, Radhakrishna.. Mithilak Itihas. ISBN 9789380538280..
  21. ↑ (Ingelesez) Prinsep, James. (1835). "The Journal of the Asiatic Society of Bengal. Prinsep, James (ed.). The Journal of the Asiatic Society of Bengal., 39 or..
  22. ↑ (Ingelesez) Giuseppe, Father. (1799). Account of the Kingdom of Nepal. Asiatick Researches. London: Vernor and Hood, 38 or..
  23. ↑ (Ingelesez) Hodgson, B. H. (Brian Houghton). (1880). Miscellaneous essays relating to Indian subjects. Robarts - University of Toronto. London, Trübner..
  24. ↑ (Ingelesez) Rose, Leo E. Nepal. History. Britannica.
  25. ↑ (Ingelesez) Landon, Perceval. (1928). Nepal, Vol. 1.. Public Resource. Constable & Co. (Edinburgh) ISBN 8-120-60724-4 – via Internet Archive...
  26. ↑ (Ingelesez) Tiwari, Sudarshan Raj. (2002). The Brick and the Bull: An account of Handigaun, the Ancient Capital of Nepal. Himal Books ISBN 99933-43-52-8..
  27. ↑ (Ingelesez) Miele, Matteo. (2017). "British Diplomatic Views on Nepal and the Final Stage of the Ch'ing Empire (1910–1911)" (PDF). Prague Papers on the History of International Relations, 90-101 or..
  28. ↑ (Ingelesez) Miele. Matteo. (2017). "British Diplomatic Views on Nepal and the Final Stage of the Ch'ing Empire (1910–1911)" (PDF). Prague Papers on the History of International Relations, 90-101 or..
  29. ↑ (Ingelesez) Tucci, Giuseppe. (1952). Journey to Mustang. Bibliotheca Himalayica, 22 or. ISBN 99933-0-378-X..
  30. ↑ a b (Ingelesez) Hutt, Michael. (2004). Himalayan 'people's War': Nepal's Maoist Rebellion.. C. Hurst & Co, 3-7 or. ISBN 978-1-85065-722-4..
  31. ↑ (Ingelesez) Hangen, Susan I. (2010). The rise of ethnic politics in Nepal : democracy in the margins. London: Routledge ISBN 978-0-415-77884-8..
  32. ↑ (Ingelesez) Dietrich, Angela. (1996). "Buddhist Monks and Rana Rulers: A History of Persecution". Buddhist Himalaya: A Journal of Nagarjuna Institute of Exact Methods.
  33. ↑ (Ingelesez) "B.P. Koirala, Former Prime Minister of Nepal". The New York Times ISBN ISSN 0362-4331..
  34. ↑ (Ingelesez) Hoftun, Martin, Raeper, William Raeper, Whelpton, John. (1999). People, politics and ideology: Democracy and Social Change in Nepal.. Kathmandu: Mandala Book Point, 189 or..
  35. ↑ (Ingelesez) Hutt, Michael. (2004). Himalayan 'people's War': Nepal's Maoist Rebellion. C. Hurst & Co ISBN 978-1-85065-722-4..
  36. ↑ (Ingelesez) When a king's looking-glass world is paid for in blood. Guardian.
  37. ↑ (Ingelesez) When a king's looking-glass world is paid for in blood. Guardian.
  38. ↑ (Ingelesez) Nepal votes to abolish monarchy. CNN.
  39. ↑ (Ingelesez) Pokharel, Krishna. (2015). "Nepal's New Constitution – at a Glance". Wall Street Journal.
  40. ↑ (Ingelesez) Ex-King Gyanendra leaves Narayanhiti. nepalnews.com.
  41. ↑ a b (Ingelesez) Pokharel, Krishna. (2015). "Nepal's New Constitution – at a Glance". Wall Street Journal.
  42. ↑ (Ingelesez) Yengar, Rishi. (2015). "Nepal Will Amend Constitution to End Border Blockade". Time.
  43. ↑ (Ingelesez) "Nepal election: First poll since civil war ended". BBC News.
  44. ↑ (Ingelesez) Sharma, Gopal. (2021). "Nepal's new PM wins confidence vote amid coronavirus crisis". Reuters.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Nepalgo_historia&oldid=8856930"(e)tik eskuratuta