Errumania

Errumania
România
Ereserkia: Deșteaptă-te, române!
Errumaniako bandera Errumaniako armarria
Geografia
Hiriburua	Bukarest 44°24′48″N 26°5′52″E
Azalera	238.397 km²
Punturik altuena	Moldoveanu (2.544 m)
Punturik sakonena	Itsaso Beltza (0 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Ukraina, Hungaria, Serbia, Bulgaria eta Moldavia
Administrazioa
Gobernu-sistema	erdipresidentzialismo
Errumaniako presidentea	Klaus Iohannis
Legebiltzarra	Errumaniako Parlamentua
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Australia taldea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Elkarren Laguntza Ekonomikorako Kontseilua Eurocontrol (en) Europako Espazio Agentzia Europako Kontseilua Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea Europar Batasuna Frankofonia Group on Earth Observations (en) International Centre for Migration Policy Development (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Holocaust Remembrance Alliance (en) Interpol Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea Itsaso Beltzeko Kooperazio Ekonomikorako Erakundea Merkataritzaren Mundu Erakundea Movement Coordination Centre Europe (en) Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Nuclear Suppliers Group (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Schengen eremua Strategic Airlift Capability (en) Telekomunikazioen Batasun Internazionala Treaty on Open Skies (en) UNESCO Varsoviako Ituna
Demografia
Biztanleria	19.053.815
Dentsitatea	79,92 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi errumaniera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi errumaniera, Vlax Romani (en) , Romanian Sign Language (en) , ukrainera, erromaniera eta hungariera
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,41 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	332.312 (2015)
Bizi-itxaropena	75 (2022)
Giniren koefizientea	34,8 (2019)
Giza garapen indizea	0,821 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	211.803.281.924,74 $ (2017)
BPG per capita	10.819 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	522.113.047.874 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	26.660,203 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	4,8 % (2016)
Erreserbak	44.429.296.937 $ (2017)
Inflazioa	−0,5 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1859ko urtarrilaren 24a (juliotar egutegia)
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+40
ISO 3166-1 alpha-2	RO
ISO 3166-1 alpha-3	ROU
Ordu eremua	ikusi Europa/Bukarest Udako ordutegi: UTC+03:00 Udako ordutegi: Ekialdeko Europako Udako Ordutegia ordutegi estandarra: Ekialdeko Europako Ordua ordutegi estandarra: UTC+02:00
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki eta Schuko
Internet domeinua	.ro
guv.ro

Errumania (errumanieraz: România, romɨˈni.a ahoskatua) Hego-ekialdeko Europako estatu burujabea da. Mendebaldean Hungaria eta Serbiarekin du muga, iparraldean Ukrainarekin, ipar-ekialdean Moldavia eta Ukrainarekin, ekialdean Itsaso Beltzarekin, eta hegoaldean Bulgariarekin. 238.391 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2015ean 19,5 milioi biztanle zituen. 2007tik, Europar Batasuneko kidea da. Bukarest hiriburua eta hiri nagusia da.

Izenak eta hizkuntzak adierazten dutenez, Errumaniaren eremua Erromatar Inperioaren parte izan zen, eta orduz geroztik historia luzea izan du. Errumaniar lurraldea behin baino gehiagotan beretu dute hungariarrek, turkiarrek eta errusiarrek, eta Lehen Mundu Gerraren ondotik da egungo estatu bateratua. Herrialde komunista izan zen berrogei urte baino luzeagoan, eta erregimen mota hori utzi zuen Europako azken herrialdea izan zen.

Geografia

Errumania hego-ekialdeko Europan dago, 43° eta 49° N latitudeen, eta 20° eta 30°E longitudeen artean. 238.391 kilometro koadroko eremuarekin eskualdeko estatu handiena eta Europa osoko hamabigarrena da. Ukraina du iparraldean; Hungaria eta Serbia mendebaldean; Moldavia eta Itsaso Beltza ekialdean; eta Bulgaria hegoaldean

Erliebea

Errumaniako mapa topografikoa

Ipar hego-mendebalde norabideko arku bat eratuz zabaltzen diren Karpato mendiek osatzen dute Errumaniako ardatza. Haien mendebaldean, ekialdean eta hegoaldean zabaltzen dira Errumaniako Herbehereak, Danubio ibaiaren eta Itsaso Beltzaren ertzetan. Bukovinako eta Maramuresko mendiak daude iparraldean. Handik hegoaldera, Ekialdeko Karpatoak (Pietrosu, 2.305 metro) hedatzen dira. Errumaniako erdialdean, Serbia aldera bihurtzen dira mendiak, Danubio ibaiaren lerro berean: Hegoaldeko Karpatoak edo Transilvaniako Alpeak dira; bertan daude Errumaniako mendi gorenak (Moldoveanu, 2.544 metro).

Karpatoen mendebaldean zabaltzen da Transilvaniako goi-ordokia, Bihorko mendien ondoan. Hauek dira Errumaniako ordoki zabalenak: Banat, eta Errumaniaren barnean dagoen Hungariako Ordoki Handiaren zatia, mendebaldean; Valakiako ordoki handia, Errumaniako hegoaldean (Oltenia, Muntenia eta Bărăgan) eta Siret eta Prut ibaien artean luzatzen den Moldaviako ordokia, Errumaniako ekialdean. Danubio ibaiaren eta Itsaso Beltzaren artean zabaltzen dira Dobrujako herbeherea eta Danubioren deltaren inguruko lurraldeak.

Hidrografia

Danubio da Errumaniako ibai nagusia; Serbia eta Bulgariarekiko muga osatzen du kilometro askotan, hegoaldetik, eta delta handi ederra Itsaso Beltzaren bokalean. Gainerako ibaia nagusiak Danubioren adarrak dira eta ipar-hegoalde zeharkatzen dute Errumania osoa; Mureș, Olt, Prut, Siret, Ialomița, Someș eta Argeș dira garrantzitsuenak.

Klima

Errumaniak klima kontinentala du, lau urtarorekin. Urteko batez besteko tenperatura 8 eta 11 °C artekoa da. Bukaresten, urtarrileko batez bestekoa -3 °C da, eta uztailekoa 23 °C. Prezipitazioa gutxituz doa mendebaldetik ekialdera, eta mendietatik ordokietara: 1.010 milimetro urtean zenbait mendigunetan, 635 milimetro erdialdeko Transilvanian, 521 milimetro Iașin, 381 milimetro besterik ez Konstantzan, Itsaso Beltzaren ertzean.

• 
  Moldoveanu, 2.544 metro
• 
  Bărăgan ordokia
• 
  Rodna mendigunea, iparraldeko Errumanian
• 
  Danubioren delta
• Itsaso Beltza, Costineștitik gertu
  Itsaso Beltza, Costineștitik gertu

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Errumaniako historia»

Antzin Aroa

Dazia K. a. 82an

Homo Sapiens espezieko kide baten arrastorik zaharrena, 42.000 urtekoa, Europan Errumaniako leizezulo batean aurkitu zuten. Europan sartzen lehenak izan zitezkeen.

Egungo Errumaniari buruzko idatzitako arrastorik zaharrena Herodotok idatzia da, K. a. 513an. Haren liburu baten arabera, Dario I.a Handia persiar enperadoreak geta izeneko tribua garaitu zuen. Nolanahi ere, daziarrak ziren Antzinatean eremu horretan bizi ziren herri garrantzitsuena. Daziar erresuma erpinera K. a. 82 inguruan iritsi zen, Burebista erregearen agintaldian. Erromatarren jomugan jarri zen erresuma hori K. o. 87an, Mesia probintzia erromatarra erasotutakoan. Azkenean, 101-106 bitartean, bi kanpainiatan, Trajanok garaitu zituen daziarrak, haren lurraldea Dazia probintzia bihurtuta.

Urrea eta zilarra ugari izanik, erromatarrek sakonki kolonizatu zuten Dazia. Haiekin batera, latin arrunta eraman zuten, erromanizazio prozesu sakonari hasiera emanez (honela proto-errumaniera sortu zen). Alabaina, III. mendetik aurrera, hainbat herriren inbasioarekin, godoena esaterako, Erromatar Inperioak Dazia bertan behera utzi behar izan zuen 271 inguruan, utzi zuen lehendabiziko probintzia hain zuzen ere.

Erdi Aroa

Erromak alde egindakoan, godoek hartu zuten Dazia. Bertakoekin bizi izan ziren, IV. mendean hunoak iritsi arte. Ondoren, gepidoak, abaroak, eslaviarrak eta beste herri batzuk igaro ziren oldeka Errumaniatik. Daziako laborariak, erromatarrak eta erromatartuak, Karpatoetako mendietan babestu ziren, eta gorde zituzten beren ohitura eta hizkuntza latinoak. Bulgariarrek inbadituta, XI. mendera arte haien mendean egon zen.

Bran gaztelua, Drakularena deitua.

X-XIII. mendeetan sortu ziren egungo Errumaniako lehen printzerriak: Valakia (errumanieraz: Ţara Românească -errumaniar lurraldea-), Moldavia (errumanieraz: Moldova) eta Transilvania. Erlijioa kristau ortodoxoa zen eta hizkuntza latinoa. XIII. mendean, Transilvaniaz jabetu ziren hungariarrak eta bertako jende askok jo zuen Valakia eta Moldavia aldera. XIV. mendean moldatu ziren egungo Errumaniako hiru lurralde nagusiak: Transilvania, Valakia eta Moldavia.

• Valakia independienteak Otomandar Inperioaren mugarekin bat egin zuen XIV. mendetik aurrera. Emeki emeki, XV. mendean, otomandarrek berenganatu zuten. Garaiko agintari famatua Vlad III.a izan zen, Drakularen kondaira sortu zuena, Valakiako printzea 1448an, 1456-1462 eta 1476an.

Errumania osatu zuten hiru printzerriak 1600an.

• Moldaviako Printzerriak Eztebe III.aren agintaldian, 1457-1504 bitartean, ezagutu zuen garairik loriatsuena. Buru militar arrakastatsua, garaipen bakoitzaren ostean eliza edo monasterio bat eraikitzen zuen. Otomandarrak geldiarazi ahal izan bazituen ere, bere heriotzaren ondoren, XVI. mendean zehar, Inperioak Moldavia ere bereganatu zuen.

• Transilvania Hungariako Erresumako zati izan zen XVI. mendera arte. Mohácseko guduaren ostean (1526) Hungariako Erresuma zatitu eta Transilvaniako Printzerria independiente bilakatu zen; horrela iraun zuen 1711 arte. Urte horretan, Austria-Hungariako Inperioak beretzat hartu zuen Transilvaniako lurraldea.

Mikel Ausarta (errumanieraz: Mihai Viteazul) Valakiako (1593-1601), Transilvaniako (1599-1600) eta Moldaviako (1600) printzea izan zen. Laburki bazen ere, haren agintaldian batu egin ziren lehen aldiz hiru errumaniar printzerriak. Beti ere, turkiarrak nagusi egon ziren XVII. mendearen bukaera arte. Garai hartan sendotu zen Errumaniaren aldeko abertzaletasuna.

Independentzia eta monarkia

Transilvanian Austro-Hungariar aginteak eta Valakian eta Moldavian otomandar subiranotasunak zirautenen bitartean, errumaniar gehienak bigarren mailako herritarrak ziren, populazioaren gehiengoa izanda ere. XVIII. mendearen bukaeran indartu zen Errumaniako abertzaletasuna: Eliza ortodoxoak sustatzen zuen eslavieratik urrundu eta errumanieraren alde hasi ziren lanean. Politikari dagokionez, inguruko estatuek gutiziatzen zuten lurraldea zen Errumania: austriarrak Bukovinaz jabetu ziren 1775. urtean eta errusiarrak Besarabia eta Moldaviako zati handi batez 1812an.

Peleș gaztelua, Karlos I.aren egoitza.

1845ean bertako printzeak gobernari izateko eskubidea eskuratu zuten errumaniarrek. 1848ko iraultzek eragina izan zuten Errumanian ere. Urte horretan, Errumaniaren independentziaren alde altxatu zen herria, burgesia abertzalea gidari zuela, baina gogor zapaldu zuten saio hura errusiarrek eta turkiarrek. Nolanahi ere, 1859an, hautatzaileek bai Moldavian bai Valakian pertsona bera, Alexandro Joan Cuza, aukeratu zuten printze (errumanieraz: domnitor). Horrela, Errumania sortu zen batasun pertsonal gisa, nahiz eta Transilvania bere baitan ez hartu. Beti ere, errumaniar nazionalismoa areagotu zen Hungariaren aurrean, aristokrazia eta goiko klasea hungariarrak baitziren.

Cuza kanporatuta zuten 1866an, estatu-kolpe bat zela-eta. Haren ordez, Karl Hohenzollern-Sigmaringen bihurtu zen printze. Honek Erdialdeko Europako estatuei begira jarri zuen herrialdea, eta guztiz neurri gogorrak bideratu zituen langile eta nekazarien aurka. Errusia-Turkia Gerran, Errumania errusiarren alde borrokatu zen eta, 1878ko Berlingo Itunarekin, Errumania estatu independentetzat jo zuten Europako botere nagusiek. Trukean, Errumaniak Besarabiako hegoaldeko eskualdeak Errusiari eman behar izan zizkion, Dobruja bereganatu arren. 1881ean, printzerria erresuma bihurtu zen. Hitzarmen bat sinatu zuten, urte berean, Errumaniak, Austriak eta Alemaniak, Errusiaren erasoei aurre egiteko (Italiak izenpetu zuen 1888an). 1912. urtean, ordea, hitzarmen hura hautsia zen. 1913an, Balkanetako Bigarren Gerran, Grezia, Serbia, Montenegro eta Turkiarekin bat egin zuen, Bulgariaren aurka. Bukaresteko Itunarekin, Hegoaldeko Dobruja jaso zuen Errumaniak.

Mundu Gerrak eta Errumania Handia

Errumaniaren lurralde eremuaren aldaketak, 1859tik gaur egun arte.

Lehen Mundu Gerra piztean, 1914an, neutraltzat jo zuen bere burua Errumaniak. Bi urte geroago, aliatuekin egin zuen bat Frantziak fronte berri bat ireki nahi baitzuen. Austria-Hungariari gerra deklaratu zion batasun nazionala bermatuko zen aginduarekin. Hala ere, Austria-Alemaniako eta Bulgariako armadek Errumaniako bi heren hartu eta oso egoera larrian geratu zen, gosete eta izurrite handiak eragin baitzituen gerrak.

Ion Antonescu diktadorea eta Adolf Hitler 1941ean.

Aliatuen garaipenaren ondoren, Besarabia, Bukovina, Transilvania eta Banateko lurraldeak berreskuratu zituen Errumaniak. 1920ko Trianongo Itunaren bidez, Hungariak Transilvaniako aldarrikapen orori muzin egin zion. Errumania Handia (România Mare errumanieraz) gerren arteko garaiko estatuari esaten zaio, historiako hedapen handiena lortu baitzuen. Urte latzak izan ziren, zailtasun ekonomikoek faxismoa ekarri zuten-eta, Burdinazko Goardia alderdi faxistaren ildoan, Alemania Naziaren eraginpean geratu zen Errumania. Karlos II.ak diktadura ezarri zuen 1938an.

Bigarren Mundu Gerran, Errumania neutral izaten saiatu zen. Moskuren eta Berlinen presiopean, errumaniar administrazioak eta armadak Besarabia eta Ipar Bukovina utzi behar izan zituzten gerra saihesteko. Beste eskualde batzuk galdu ostean, Karlos II.ak abdikatu zuen 1940an. Ion Antonescu faxistaren legionarioek hartu zuten boterea. Ardatzaren alde eginda, Alemaniarentzat petrolio hornitzaile nagusiena izan zen Errumania.

1944ko abuztuan, Armada Gorria Errumanian sartu zenean, Migel I.a erregeak Antonescu atxilotzeko agindu zuen, eta herrialdea Aliatuen aldera lerratu zen; baina Hirugarren Reicha garaitzeko ahalegina ez zuten aintzakotzat hartu 1947ko Parisko Bake Konferentzian. Armada Gorria de facto-ko boterea izanik, Migel I.ak sozialistak eta komunistak onartu behar izan zituen gobernuan. Gerraren ondoren Transilvania berreskuratu zuen Errumaniak.

Komunismoaren garaia

Nicolae Ceaușescu.

1947an Migel I.a erregeak kargua utzi eta herrialdetik alde egin zuen, eta Errepublika Sozialista bilakatu zen Errumania 1948an, Sobietar Batasunaren kontrol militar eta ekonomiko zuzenarekin. 1955ean, Varsoviako Itunaren barruan sartu zen. 1961ean, nolabaiteko independentzia lortu zuen Sobietar Batasunaren agintetik. 1967an, Nicolae Ceaușescu, Alderdi Komunistako Idazkari Nagusia, izendatu zuten Estatuko Kontseilu Goreneko Lehendakari. 1968an, Errumania izan zen Varsoviako Ituneko herrialde bakarra Txekoslovakiako inbasioaren kontra agertu zena. Horrezaz gainera, Sei Eguneko Gerraren ondoren segitu zuen Israelekin harreman diplomatikoak izaten, eta Mendebaldeko Alemaniarekin hitzarmen diplomatikoak eta ekonomikoak jarri zituen abian.

1974an, Errumaniako lehendakaritza, hilabete bat lehenago sorturiko kargua, hartu zuen Ceaușescuk. 1970eko hamarkadatik aurrera, zorra handitu zen eta, kitatu ahal izateko, ekonomia eta hiritarrak txirotu zituen politika jarri zuen abian Ceauşescuk. Polizia estatua areagoturik eta haren buruaren gurtza bultzaturik, Ceauşescuren ospeak behera egin zuen. Matxinadak sortu ziren, eta 1989ko abenduan manifestazio handiak izan ziren nonahi. Gobernuak gogor erantzun zien manifestazioei eta, zapalkuntza horren ondorioz, hildako asko izan ziren Timisoaran. Armada ere gobernuaren kontra jarri zen. Ceaușescu eta haren emaztea atxilotu eta hil egin zituzten. Alderdi komunista agintetik kendu eta hauteskundeetarako deia zabaldu zen.

Egungo demokrazia

1989. urtearen bukaeran izan ziren gobernuaren aurkako matxinada gogorren ondoren, zeinetan hiritar asko hil zen, Nicolae Ceaușescu eta emaztea 1989ko abenduaren 25ean fusilatu zituztelarik, Nazio Osasunerako Fronte batek hartu zuen aginpidea, erregimen politiko askotarikoa eta demokratikoa bideratzeko helburuaz. Frontea behin-behineko egitura moduan aurkeztu zen arren, hurrengo hauteskundeetan parte hartu zuten –istilu handiak sorraraziz–, eta Frontearen lehendakaria, Ion Iliescu, irten zen presidente, botoen %85arekin; haren alderdia, erreformatzaileek eta Mendebaldean hezitako teknokratek osatua, izan zen alderdi garailea.

Agintari horiek neokomunistatzat hartzen zituen oposizioak, alegia, 1947an debekaturiko alderdi historikoek (Nekazari Alderdi Nazional Kristaua eta Demokrata, PNTCD; Nazio Alderdi Liberala, PNL, eta Errumaniako Alderdi Sozial-demokrata, PSDR). Protesta handiak izan ziren kalean, Bukaresteko unibertsitatean batez ere. Baina Jiuko meatzariak etorri ziren gobernuari laguntzera, eta gogorkeriaz ezabatu zituzten protestak; hori zela-eta, guztiz gaiztotu ziren aginpidearen eta oposizioaren arteko harremanak. 1991n, erreferendum bidez, konstituzio berria onartu zen, Errumania errepublika, estatu nazional eta bateratu gisa definitzen zuena, oposizioaren kontrakotasunarekin ordea. Urte berean, Petre Roman lehen ministroak dimisioa aurkeztu behar izan zuen Jiuko meatzarien presiopean; haren ingurura bilduta, 1993an Alderdi Demokrata (PD) sortu zuten erreformatzaileek.

1992an, Ion Iliescu hautatu zuten berriz errepublikako presidente, botoen %61ekin. Haren alderdiak, FDSN, Osasun Nazionaleko Fronte Demokratikoak (%28), aurrea hartu zien alderdi historikoen koalizioari eta Petre Romanen PDari. Teknikari gobernu bat osatu zen, Nicolae Vacaroiuren buzuzagitzapean, zeina, Nazioarteko Diru Funtsak eta Mundu Bankuak lagunduta, erreforma batzuk egiten hasi baitzen, 1995ean ekonomiaren egonkortzea ekarri zutenak. 1993an, Europar Batasunarekin elkarterako akordio bat izenpetu zuen Errumaniak; urte bereko irailean, Europako Batzordean onartu zuten, eta 1994aren urtarrilean, Errumania izan zen NATOrekin bakerako kidetasuna izenpetu zuen lehen herrialdea; azkenik, 1995ean, Europar Batasunean sartzeko eskaria egin zuen.

Errumaniar tropak Afganistango gerran, 2003an.

1996ko hauteskundeetan, aldatu egin ziren gauzak, oposizioa irten baitzen garaile, hiru alderdi historikoen koalizioa alegia, eta Emil Constantinescu (%54) hautatu zuten presidente. CDR, PD eta UDMR alderdiek gobernu koalizio bat osatu zuten. Victor Ciorbea, sindikatuetako lider ohia, Bukaresteko alkate 1996ko ekainaz gero, izendatu zuten lehen ministro, eta hark argi agertu zuen erreforma politikoak eta ekonomikoak bideratzeko, bizitza publikoa txukuntzeko eta ustelkeriari kontra egiteko asmoa. Koalizioa, ordea, ahula zen, eta arazoak aldizka sortzen ziren, bereziki hungariar gutxiengoaren ingurukoak. Victor Ciorbeak azkenean dimisioa aurkeztu behar izan zuen 1998ko martxoan, eta Radu Vasilek hartu zuen haren lekua, PNTCD Nekazari Alderdiaren buruak. 2000an, Ion Iliescu izendatu zuten lehendakari; 2004an, berriz, Traian Băsescu eskuindarrak hartu zuen agintea. 2004an, Errumania NATOn sartu zen, eta Irak inbaditu zuen ingeles-estatubatuar koalizioan parte hartu zuen. 2007an, Europar Batasunean sartu zen.

Gobernua eta administrazioa

Politika

1991an onartu eta 2003an erreformatu zen konstituzioaren arabera, Errumania errepublika parlamentarioa da. Presidentea da estatuburua eta lehen ministroa gobernuburua. Organo legegile nagusia Parlamentua da, bi ganbera dituena: Senatua (136 kide) eta Diputatuen Ganbera (329 kide). Parlamentukideak ororen bozkatzez hautatzen dira, lau urteko eperako.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Errumaniaren banaketa administratiboa»

Errumania zortzi garapen-eskualdetan dago banatua:

Garapen-eskualdeen mapa

Garapen-eskualdea	Eremua (km2)	Biztanleria (2011)	Hiri nagusia
Nord-Vest	34.159	2.600.132	Cluj-Napoca (324.576)
Centru	34.082	2.360.805	Braşov (253.200)
Nord-Est	36.850	3.302.217	Iași (290.422)
Sud-Est	35.762	2.545.923	Konstantza (283.872)
Sud-Muntenia	34.489	3.136.446	Ploiești (209.945)
Bucureşti-Ilfov	1.811	2.272.163	Bukarest (1.883.425)
Sud-Vest Oltenia	29.212	2.075.642	Craiova (269.506)
Vest	32.028	1.828.313	Timișoara (319.279)

Demografia

Biztanleria

Biztanleriaren bilakaera 1961 eta 2003 bitartean.

2015ean Errumaniak 19,5 milioi biztanle zituen, 81,8 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. 1989. urtea arte biztanleria urteko %1 hazten zen, eta geroztik alderantziz gertatzen da. 1990 eta 1997 artean, 660.000 lagunetan gutxiagotu zen. 2016an %0,32 gutxitu zen biztanleria. Emankortasuna ere jaitsi da: 1989 aurretik, emakumeko 2,6 haur zen, eta 1995-2000 urte bitartean 1,4 izan da. Era berean, emigrazioa ere hazi egin zen komunismoa desagertzean, baina geroztik egonkortu egin da. Emigrazioa dela eta, berriz, gutxiengoen pisua indartzen hasi da berriz.

Biztanleen %54,6 bizi da hiriguneetan. Adineka, berriz, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %14,4, 15-24 urte bitartekoak %10,8, 25-54 urte bitartekoak %45,9, 55-64 urte bitartekoak %12,8 eta 65 urtetik gorakoak %16,1. Bizi itxaropena 75,1 urtekoa da, 71,7 urtekoa gizonezkoena eta 78,8 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespenak).

Banaketa etnikoa

2011ko zenbatespenaren arabera, sortzez errumaniarrak biztanleriaren %83,4 ziren, hungariarrak %6,1, eta ijitoak %3,1; 1918an, Errumania Handia osatu zenean, gutxiengoak biztanleria osoaren heren bat ziren; 2011an, %10 besterik ez. Emigrazioa da beherakada da horren sorburuetako bat, bereziki juduen eta alemanen kasuan. 1956 eta 1992 bitartean, juduak %94 murriztu ziren, eta alemanak %69. Gutxiengoak Transilvanian bizi dira gehienbat; han, biztanleriaren laurden bat dira, hungariarrak batez ere.

Hizkuntzak

Hizkuntza ofiziala errumaniera da: biztanleen & 85,4k ama hizkuntza du, baina hungariera (% 6,3), eta erromaniera (% 1,2) garrantzitsuak dira halaber.

Erlijioa

Biztanle gehienak, % 81,9, errumaniar ortodoxoak dira; protestanteak, % 6,4; katolikoak, %4,3; musulmanak % 0,9; eta definitu gabeak, % 6,3 (2011ko zenbatespena).

Ekonomia

1945era arte, Errumaniako ekonomia oso ahula zen eta nekazaritzan ziharduten langile gehienek. 1949tik aurrera, 50 hektareatik gorako lur eremu guztiak kolektibizatu ziren herri demokraziaren arabera eta, mekanizazioari eta ongarriei erabiltzeari esker, asko hazi zen ekoizpena. 1980ko hamarkadan, munduko krisiaren baitan, behera egin zuen. Ia itota zegoen Nicolae Ceaușescuren gobernua erori zenean, autarkiaren ondorioz, zentralizazio handiegia zuen, atzeratua zegoen teknologian, eta handiegia zen industria astuna. 1990eko udazkenean hasi ziren abian erreformak, mailaka-mailaka, besteak beste, kanpoko zorra murrizteko helburuarekin. Ekonomia bideratzeko lehen neurriak diruaren baliogabetzea, pribatizazioak, prezioen liberalizazioa eta kontsumo gaien diru-laguntzak gutxiagotzea izan ziren. Arrisku handia zegoen langabezia asko handitu zedin, baina lortu zen arrisku hori saihestea. Mailakako erreformak egiten jarraitu zen 1992-1996 urteetan. Beherakada oso handia izan zen 1992an, Ekialdeko Europako gainerako herrialdeetan baino askoz handiagoa (1989rekin alderatuz, % 25), baina gero egonkortu egin zen errumaniar Nazio Produktu Gordina, eta ekonomia hazten hasi zen (% 1,3 1993an, % 3,9 1994an, % 6,9 1995ean). Hazkunde hori, ordea, gehiago oinarritzen zen nekazaritzan industrian baino. Izan ere, industria nagusi izan den arren 1989tik aurrera, nazio produktu gordinaren osaeran duen garrantzia murriztu egin zennekazaritzaren mesedetan. 1996an, nekazaritzak NPGaren % 19,8 hartzen zuen; industriak, % 37,3; eraikuntzak, % 6,9; eta zerbitzuek, % 36.

Errumania 2007an sartu zen Europar Batasunean.

Pribatizazioak, gehienetan, biztanleen artean kupoiak eta jabetza zertifikatuak banatuz egin ziren, eta motel prozesua egin zen da. 1993 eta 1995 artean egin ziren pribatizazioen bi heren soldatapekoek berriz erositako enpresa txikiei zegozkien. Baina bide hori ez zen egokiena, ez baizuen enpresak kapitalizatzeko behar bezainbeste ematen. 1996ko hauteskundeetatik sorturiko gobernuak neurri ekonomiko berriak hartu zituen (horien artean, prezioen liberalizazio osoa), baina ekonomiak atzera egin zuen berriz ere 1997tik aurrera, industriako lana asko murriztu baitzen (% -6,6); bestalde, inflazioa hirukoiztu egin zen urte batean, eta biztanleen eros-ahalmena % 20 jaitsi zen. Joera horiek berean jarraitu zuten 1998an, eta defizita asko hazi zen. 2000tik aurrera, ordea, herrialdeko ekonomia eraldatu zen, egonkortasun makroekonomikoa, langabezia txikia eta inflazioaren jaistea lortuz. 2007an, Europar Batasunean sartu zen urtean, % 7,7 hazi zen BPGa, Europako goraldi handienetakoa. 2008ko Atzeraldi Handiak gogor jo zuen herrialdea, eta Nazioarteko Diru Funtsak 20.000 milioiko kreditua eman behar izan zion 2009an. Harrezkero, BPGak haziz joan da: %3 2014an eta, % 5, 2015ean. Langabezia ez da handia, % 6,7 2016an.

Nekazaritza, abelzaintza eta arrantza

Transilvaniako laborariak.

Nekazaritza, abelzaintza eta arrantzak Errumaniako BPG-ren % 3,3 ekartzen dute, biztanleria aktiboaren % 28,3 enplegatuz. Garia eta artoa lantzen dira ordokietan (Valakia, Moldavia, Transilvania eta Dobruja), fruta eta barazkiak Transilvaniako haranetan. Garrantzi handikoak dira industriarako laboreak (eki-lorea, azukre-erremolatxa, patata, tabakoa). Abelzaintzan ardi eta behi aziendak dira aipagarriak. Oihanek Errumaniako lurraren % 27 hartzen dute (Karpatoetako mendietan). Arrantzari dagokionez, Europako estatuetan bigarren kabiar ekoizlea da, Errusiaren ondoren.

Meatzaritza

Lurpea aberatsa da: petrolioa (Ploieşti, Moldavia), gas naturala (Transilvania), harrikatza (Banat, Petrosani), lignitoa, burdina, beruna, kobrea, zinka, bauxita eta manganesoa baitaude bertan.

Industria

1949tik aurrera, izugarri hazi zen Errumaniako industria, bost urteko planei esker: burdingintza (Hunedoara, Resita, Galati); traktoreak (Brasov); burdinbiderako gaiak (Craiova); kimika industria (Valea, Craiova, Târgu Mureș); ehungintza (Moldavia, Iasi, Timisoara); eta janari industria. 2016an, BPG-ren % 35,4 ekarri zuen.

Turismoa

Turismoak garrantzi handia du Itsaso Beltzeko eremuetan (Mamaia, Mangalia).

Kanpo merkataritza

COMECON desagertu zenean, Mendebaldera egin zuen errumaniar kanpo merkataritzak. Hala, 1995. urtean, Europar Batasuneko herrialdeekiko trukeak, 1988an heren bat zirenak, bolumen osoaren erdia baino gehiago ziren. 1995eko otsailaren 1ean, Europar Batasunarekiko akordio bat jarri zen indarrean eta, 1997an, Errumaniak Truke Libreko Europa Erdialdeko Akordioa izenpetu zuen (CEFTA ingelesez), Hungaria, Txekiar Errepublika, Eslovakia eta Poloniarekin. 2007an sartu zen Europar Batasunean.

2015ean, Alemania (% 19,8), Italia (% 12,5), Frantzia (% 6,8), Hungaria (% 5.4) eta Erresuma Batuari (% 4,4) saldu zien gehien. Inportatu, berriz, Alemania (% 19,8), Italia (%1 0,9), Hungaria (% 8), Frantzia (% 5,6), Polonia (% 4,9), Txina (% 4,6) eta Herbehereetatik (% 4) egin zuen.

Azpiegiturak

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Errumaniar ezagunak

• Mihai Eminescu (1850-1889), poeta.
• Elisa Leonida Zamfirescu (1887-1973), ingeniaria.
• Viorica Ursuleac (1894-1985), opera abeslaria.
• Mircea Eliade (1907-1986), historialari, filosofo eta idazlea.
• Emil Cioran (1911-1995), filosofo eta idazlea.
• Nicolae Ceauşescu (1918-1989), politikari komunista eta herrialdeko presidentea.
• Herta Müller (1953-), idazlea.
• Gheorghe Craioveanu (1968-), futbolaria.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• (Errumanieraz) (Ingelesez) (Frantsesez) Errumaniako gobernuaren webgune ofiziala
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

• Datuak: Q218
• Multimedia: Romania / Q218