Ballista
Ballista setioetan erabiltzen zen arma bat da balezta baten itxura eta antzeko mekanismoak dituena baino askoz handiagoa dena, arroka edo gezi bat jaurtitzen duena (150 metro helmena zituen batzuek[1]). Sortu zen antzinatasun klasikoan 400 k.a. urtean eta erabiltzen utzi zen XV. mendean, kanoiak sortu eta erabiltzen hasi zirenean.
Diseinua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Normalean, balista egurrez egiten zen, nahiz eta zati batzuk metalez eginak edo, gutxienez, estaliak izan zitzakeen, eta sokak, animalien tendoiak edo zurdak erabiltzen zituen tenkagailu gisa. Aurreko Grezia klasikoaren garaiko armekin garatua, mekanika ezberdinetan oinarritzen zen eta energia potentziala eskaintzen zuten bi palanka erabiltzen zituen, mataza bihurrituen formako soka edo tendoi txirikordatuen bidez. Sistema material elastiko baten bihurduran oinarritzen zen, arku batean erabilitako tentsio-kolpearen ordez, eta, horrela, haren eraginkortasuna hobetzen zen.
Tamaina zela eta, tripode baten gainean egon behar zuen, eta jaurtigaiak jartzeko, makina bihurdura-mekanismoaren bidez tenkatzeko eta jaurtigaia askatzeko ardura zuten gizon batzuek maneiatzen zuten. Maniobra behar bezala egiten bazen, jaurtigaia distantzia handietara ateratzen zen. Setioetan erabiltzen zen batez ere, muntatu ondoren zaila baitzen helburu mugikorretara apuntatzea. Hala ere, batzuetan gurpilak gehitu zitzaizkion balistaren euskarriari, lekuz aldatu ahal izateko, desmuntatu beharrik izan gabe.
Arma psikologikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Defentsa-tropen kalte moral edo psikologikoagatik ere lortzen zen (gainerako setio-armak bezala). Ez bakarrik urruneko jaurtigaiaren inpaktuagatik, baizik eta sortzen zuten soinuagatik beragatik. Batailan balista txundigarriagoa izan zedin, apaingarriak gehitzen ziren, eta batzuetan arma faltsuak ere sortzen ziren etsaia gehiago beldurtzeko[2].
Adibidez; 184 k.a. urtean, Anibal kartagotar jenerala, Bithiniako Prusias I erregearen zerbitzura zegoen flota baten buru. Itsas gudu batean balezta batzuk erabili zituen, Erromaren aliatu zen Pergamoko Eumenes II.a erregearen flotaren aurka suge pozoitsuz betetako buztinezko pitxerrak jaurti zituen defentsa-tropei kalte morala egiteko.[3]
Aro ezberdinak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Antzinako Grezia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Sorrera
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
400 k.a. urtean sortu Dionisio I tiranoa sortu zuen[4] ballistaren lehenengo bertsioa, garaiko bi armetatik burutu zena: oxibelak (asedioetako arma handi eta pisutsu bat) eta gastrafetak (eskuko balezta bat). Bertsio hau egur lokalarekin egiten zen eta egurra ez ziren materialak beste hirietatik etortzen ziren. Batzuk setio-dorre handi, blindatu eta mugikorren barruan jarri ziren, baita gudu-zelai baten ertzean ere.
Lehenengo bertsioak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Abantaila taktiko guztiak eskaini arren, Filipo II.a Mazedoniakoa bakarrik izan zen, eta are gehiago bere seme Alexandroren (gero deituta Alexandro Handia) pean, balista garatzen hasi zena eta setio makina bat bezala errekonozimendua irabazi zuena. Kontakizun historikoek, adibidez, aipatzen dute Filipo II.ak ingeniari talde bat erabili zuela bere armadaren barruan bere kanpaina militarretarako katapultak diseinatu eta eraikitzeko. Are gehiago, baieztatzen da Filipo II.a izan zela bere ingeniari taldearekin balista asmatu zuena Dionisioren gailua hobetu ondoren[5], zeina neurri handiko hondar bat baino ez baitzen[6]. Alexandrok are gehiago hobetu zuen, eta haren ingeniari taldeak berak berrikuntzak sartu zituen, hala nola arku baten ordez hari estutuzko bobinaz egindako erresorteak erabiltzea, jaurtigaiak jaurtitzean energia eta potentzia gehiago lortzeko.
Balistak erraz alda daitezke jaurtigai esferikoak eta ardatz-jaurtigaiak jaurtitzeko, eta horri esker, operadoreak erraz egokitzen dira gudu-eremuan nagusi diren egoeretara denbora errealean.
Artilleriak gudu-zelaian zuen papera sofistikatuagoa bihurtu zen heinean, artikulazio unibertsal bat (funtzio horretarako bakarrik asmatu zena) ballistaren euskarrian integratu zen, eta horri esker erabiltzaileek ballistaren ibilbidea eta tiro-norabidea aldatu ahal izan zituzten, makinaren desmuntaketa luzerik gabe.
Erromatar imperioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erromatar inperioaren garaian funtsezko gerra arma zen, katapulta edo onagroaren ondoan. Legio bakoitzak, une historikoaren arabera, balista bat baino gehiago izan zezakeen ballistari gisa izendatutako kidego edo unitateetan. Karroballista ere egon ziren: zaldiek tiratutako gurdi batez osatutako unitateak, ballista bat gainean zutela. Garrantzi handikoa izan zen, garai berantiarrean onagroaren erabilerak lekuz aldatu zuen arte. Iturri latindarrek balista izugarriak aipatzen dituzte. Ez dago ziur propagandaren parte ote zen, baina ziur gaude gutxienez zortzi metroko altuera izan zuten ballistak existitu izan zirela.
Erregistroak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erabili ziren Julio Zesarren inperioaren baino lehenago, eta non erabili ziren erregistratuta geratu zen De Bella Gallico liburuan: Galiako eta Britainia Handiaren konkistetan, Alesiako guduan, Bedriacumko guduan, Rodaseko asetioan eta Jerusalemko asetioan.[2]
Marko Vitruvio ingeniari erromatarrak bere De architectura lanean balista bezalako gerra-makinen erabilera eta erromatar armadan izandako esperientzia erregistratu zituen, baita bertsio greziarren egokitzapena ere. Bere lanean, makinei buruzko hamargarren liburuan, baleen eraikuntzari eskaintzen dio XVI. kapitulua, balezten proportzioei XVII. kapitulua eta katapultak eta baleztak tiroan armatzeko moduari XVIII. kapitulua. Ballistei dagokienez, bere ekarpen nagusia mozal mota berri bat gehitzea da, malgukiaren nerbioaren tamaina handitzea lortzen duena, bere potentzia handituz.
Erromatarren bertsioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erromatarren lehen baleztak egurrez eginak ziren, eta burdinazko plakekin eusten zioten elkarri markoen inguruan, eta burdinazko iltzeekin euskarrian. Euskarri nagusiak kontrol irristakorra zuen goialdean, harria bolañoen edo beste jaurtigai batzuen eran kargatzen zen lekuan. Horren ondoan, atzealdean, tornu pare bat eta atzapar bat zeuden, arkuaren soka hasierako posizioan berreskuratzeko erabiltzen zena, tiroa egiteko. Kontrol irristakor bat igarotzen zen armaren eremu-markoetatik, non bihurdura-malgukiak zeuden (normalean, animalia-tendoia), arkuaren besoen inguruan bihurritzen zirenak, zeinak, aldi berean, arkuaren sokari lotuta baitzeuden. Horrela, arkuaren soka atzeraka erretiratzean, malgukien tornuak tenkatuta zeudela, jaurtigaiak jaurtitzeko behar zen energia gordetzen zen. Luzlio idazle erromatarrak kilo batetik 30 kilora arteko harriak bota zitzaketen armak bezala deskribatu zituen, nahiz eta 70 kilogramotik gorako jaurtigaiak aurkitu diren[2].
Balista oso arma zehatza zen, baina diseinuak irismena arriskuan jartzen zuen zehaztasunagatik. Katapultek jaurtigaiaren irismenagatik eta pisuagatik sakrifikatzen zuten zehaztasun hori, eta 100 kilogramotik gora hartzen zuten.
Aipatu behar da hainbat bertsio ezberdin egin zituztela erromatarrek, adibidez manubalista.
Erdi aroa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erromatarren desagerpenaren ondorioz, ballistak ekoizteko behar ziren dirua eta lehengaiak lortzeko zailtasunak sortzen hasi ziren. Horren ondorioz ballistak errentagarritasuna galtzen hasi ziren, eta ordezkatzen hasi ziren.
Erabiltzen segi ziren ballistak baina oso kantitate txikian, azkarki beste armak ballistak ordezkatu zituzten efizienteagoak edo merkeagoak zirelako, adibidez, espingarda:
Ballista mota garrantzitsuenetako bati, Erdi Aroko setio-arma oso garrantzitsua zena, espingarda deitu zioten. Balezta handi baten antzekoa zen, eta beheko muturrean zurezko marko bati itsatsitako malguki bertikala zuen. Tranpolak palanka baten funtzioa betetzen zuen, eta gailuak ehunka metrotan zehar geziak edo arrokak jaurtitzeko adina indar zuen.[7]
Hondar deitoragarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Mahdiako erromatar itsasontzia: 1907an Tunisian agertu zen, Mahdia hiritik gertu, itsasertzetik lau kilometrora eta 40 metro urpean. Barruan, engranaje baten zati gisa, hamar zentimetroko gurpil horzdun bat aurkitu zuten, gurpilaren erdian hortzak zituena, beste bi gurpil horzdun txikiago eta modiolus bat: hamabost zentimetro inguruko diametroko gurpil bat, perimetrotik 30º-ra zuloak zituena. Hori guztia balistak igotzeko eta apuntatzeko mekanismoen parte zen. Uste da ontziak Atenasko setioaren harrapakina zeramala Sila aldetik 86 k.a. urtean.[8]
- Hatraren ballista: 1972an, Irakeko Hatra hirian, balista baten zati batzuk aurkitu ziren. Hiriko ateetako batean zeuden, setio batean sarrera eraitsi eta makina lurperatu zuten arte. Brontzezko modiolus eta argollak bezalako piezak, egur-hondarrak edo suaren aurrean babesteko erabiltzen ziren 2 milimetroko brontzezko plakak aurkitu ziren. 240 cm-ko zabalera, 84 cm-ko altuera eta 45 cm-ko lodiera zuela kalkulatzen da.[9]
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ (Gaztelaniaz) «Trebuchet vs Catapult vs Ballista: 11 hechos que debes saber | Frikis de Lambda» Lambda Geeks (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) Abad, Rubén Sáez. (2005). Artillería y poliorcética en el mundo grecorromano. Editorial CSIC - CSIC Press ISBN 978-84-00-08991-7. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ (Latinez) Nepote, Cornelio. (1857). Vidas de los más famosos generales griegos y cartagineses y de algunos otros ilustres varones. Libreria de Garnier Hermanos (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ (Ingelesez) Brodie, Bernard; Brodie, Fawn McKay. (1973). From Crossbow to H-bomb. Indiana University Press ISBN 978-0-253-20161-4. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ McGowen, Tom. (2006). Alexander the Great : conqueror of the ancient world. Berkeley Heights, N.J. : Enslow Publishers ISBN 978-0-7660-2560-8. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ Gurstelle, William; ebrary, Inc. (2004). The art of the catapult [electronic resource : build Greek ballistae, Roman onagers, English trebuchets, and more ancient artillery. ] Chicago, Ill. : Chicago Review Press ISBN 978-1-55652-526-1. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ «Ballista Siege Weapon» Medieval Chronicles 2015-06-03 (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ (Thailandieraz) hmong.wiki. «Naufragio de Mahdia CargayVer también» hmong.es (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
- ↑ (Thailandieraz) hmong.wiki. «Balista ContenidoyArma griega [ editar »] hmong.es (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
